Табиѓат пайдалану тµлемдер ж‰йесі

Табиѓат ресурстарын тиімді пайдаланудыњ ењ басты шарты оларды аќылы пайдалану болып табылады. ¤йткені, табиѓат ресурстарын пайдалану тегін болса, оларды ‰немдеп, ±тымды пайдалануѓа, табиѓатты ќорѓауѓа, ќорын молайтуѓа ж±мылдыратын механизм тудырмайды, м‰дде арќылы ынталандырымайды. Ол табиѓат ресурстарыныњ ысырабана єкеп соѓады.

Тµлемдерді табиѓат ресурстарын ‰немдеп пайдалануѓа, табиѓат ќорѓауѓа оныњ байлыќтарын саќтауѓа, молайтуѓа ж±мылдырылатын ењ басты экономикалыќ тетік деп ќарастырамыз.

Табиѓат пайдалану тµлемдері негізінен табиѓатты ќорѓау, тиімді пайдалану маќсатында экономикалыќ ынталандыру ‰шін ќолданылатын басќару тетігі болып табылады. Олар табиѓат ќорѓау зањдарыныњ іске асырылуын ќамтамасыз етеді жєне халыќтыњ єлеуметтік жаѓдайын жаќсартуѓа кµмегін тигізеді. Ал негізгі ќызметі табиѓат ќорѓау, тиімді пайдалану шараларын ынталандыру, жауапкершілікті арттыру болып табылады.

Табиѓат ресурстарыныњ т‰ріне байланысты ємбебап пайдаланатын, арнайы пайдаланатын ресурстарѓа тµлемдер ерекшеленеді. Ємбебап пайдаланылатын ресурстарѓа жер, су, ауа, т.б ресурстар жатады, арнайы пайдаланылатындар – орман, биоресурстар, минералдыќ шикізаттар.

Экономикалыќ маѓынасына, атќаратын ќызметіне ќарай тµлемдерді:

1. 
   табиѓат ресурстарын пайдалану ќ±ќыѓы;
   
2. 
   табиѓат ресурстарын пайдалану;
   
3. 
   табиѓат ресурстарын ќорѓау, ќалпына келтіру, жањѓырту, µсіру;
   
4. 
   табиѓат ресурстарын пайдалануды шектегені ‰шін;
   
5. 
   табиѓи ортаны ќорѓау;
   
6. 
   табиѓат ќорѓау зањдарын б±зѓаны ‰шін тµлемдер деп с±рыптауѓа болады.
   

Қазақстан Республикасында табиғат пайдаланғаны және қоршаған ортаны ластағнына байланысты төлемдер жүйесі бар. Бірақ ол ынталандыру ролін орындамайды, тек қаржыландыру қызметін атқарады. Ресейде экологиялық салық салу белгілі. Ол басқа мемлекеттермен салыстырғанда аз уақыттың ішінде едәуір жылдам дамыды. Салық салу базасының теориясы өте жақсы өңделген. Сонымен бірге Ресейде Қазақстанға қарағанда табиғатты пайдаланудың экономикалық механизмдері жылдам дамуда.

Экологиялық салықты «жасыл» деп атайды. Салық мына қызметті орындайды: экологиялық зияндылық және табиғи ресурстар шығынын эквивалентті өнім бағасын белгілейді, «ластаушы төлейді» принципін іске асырады.

Экологиялық салық ішінен ластаушы және қаржыландырушы салықты бөліп көрсетуге болады.

Реттеуші салық тоқтату ісіне тікелей байланысты, қоршаған ортаға келтірілген зиянның көлеміне байланысты салық белгіленеді. Салық мөлшерін анықтауда алдымен техникалық мүмкіндіктер және шаруашылық қызметінің экономикалық рентабельділік көрсеткіштері есептеледі.

Қаржыландыру салығы әртүрлі табиғатты қорғау іс-шараларын қаржыландыратын арнайы экологиялық қорларға ақшаның төленуіне бағытталған. Экологиялық салықтың б±л түрінің ерекшелігі шаруашылық қызметінің негативті әсерлерімен тығыз байланыста емес. Қаржылық салықты белгілегенде пайда және қаржылық түсімнің үздіксіздігі басшылыққа алынады.

Экологиялық салық салу екі бөлімнен тұрады – салықтың өзі және салық жеңілдіктері. Мемлекеттегі барлық салық жүйесі табиғатты қорғау қызметін жанама ынталандырады. Салықтар реттеуші және ынталандырушы қызметін атқарады, ол табиғи-өнімділік вертикалдары: салалық, технологиялық, аймақтық және өнімділік аспектілерін байланыссыз дифференциалданған болу керек. Қазіргі таңда экономика және өндірістің дамуы оны ескермейді. Барлық шаруашылық процесс апатты болады: әр кәсіпорын, сала, аймақ мүмкіндігінше өмір сүруде. Мемлекеттің салық немесе несие саясаты, не кәсіпорынның не оның табиғатты қорғау қызметінің жағдайын жақсарта алмауда. Қазақстанның ұлттық ақшасын және экономикасын көтеру үшін экономикалық өндіру сапасына тіреу жасауда.

Экологиялық салық салудың салалық факторын есепке ала отырып қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем жүйесін коэффициентін толықтырды, ол кәсіпорын төлемі экологиялық өндіріске байланысты көбейтіледі. Бірлік коэффициентке экологиялық салалық қатынастың таза тамақ саласын аламыз. Мысалға, Оңтүстік Қазақстан облысының салаларын келтіреміз.

Қоршаған ортаны ластағанын есептеу

үшін салалық коэффициенті

Кесте 1

Өндіріс салалары	Коэффициент
Мұнай қайта өңдеу	2
Түсті металлургия	2
Құрылыс материалдар өндірісі	2
Фосфор өндірісі	2
Жылу энергетика:
Газ жанармай	1
Мұнай өнімдері	2
Көмір	4

Бұл коэффициенттер кәсіпорынның қоршаған ортаға келтірілген зияндығына байланысты алынған. Мұндай коэффициенті енгізу ластанудың төмендеуін ынталандырады. Әрине қиындық та туады, бұрынғы табиғатты пайдалану төлемдер жүйесіне қосымша қызметті кірістіру кәсіпорынның экономикалық жағдайын қиындатады. Бұл елімізде экологиялық салық салуды енгізуді бірінші қадамы. Төлемдер жүйесін ары қарай дамытуымыз керек. Оған қосымша экологиялық түрлі акциздерді қосуға болады. Қазіргі таңда көмірді пайдалану жылдам қарқынмен жүріп жатыр, көмір өте арзан отын, бірақ оны пайдалану мен өртеу көлемі ешқандай реттелмей отыр. Сонымен бірге оның ластану қарқыны әсіресе қысқа мезгілде жылдам болып отыр. Сондықтан басқа да жанармай түрлері газ, солярка т.б акциз берілуі керек.

Өнімділік аспектісін есепке ала отырып, экологиялық зиянды өндіріс және өнімге арнайы салық салу түрлері:

• 
  экологиялық зиянды технологияны қолдану арқылы өндірілген өнімге салық;
  
• 
  тұтынуға, сақтауға зиянды өнімдерге салық.
  

Арнайы салық көлемі шығындар негізінде анықталады:

• 
  экологиялық зиянды технология және прогрессивті өнім түрлеріне шығын;
  
• 
  өндірістік обьектінің экологиялық қауіпсіздігін жоғарлатуға шығындар;
  
• 
  экологиялық қауіпті технолагияны пайдалану нәтижесінен кәсіпорынның қоршаған ортаға зияндығын тоқтатуға шығындар.
  

Қазіргі таңда біздің мемлекетіміздің экономикасында салық жеңілдіктерін қолданылуы аз және әйгілі емес. Қолданылып жүрген төлем жүйелері салық жеңілдіктерімен толықтырылуы мүмкін.

Кейбір жағдайда салық мүлде алынбайды, экологиялық қор салықтан босатылады. Сонымен бірге, екінші ресурстарды өндірумен айналысатын кәсіпорындар, табиғатты қорғауды қаржыландыру ортаны қорғауға және қоршаған ортаны ұдайы өндірісне шетел инвестицияларды салықтан босатылуы мүмкін.

Тұтас алғанда қазіргі таңда салық өз реттеушілік қызметін атқармайды. Сонымен бірге салық жүйесі экологиялық қауіпті жағдайдан шығу мақсатында экологиялық салық салу негізін іске асырмайды.

Экологиялық салық салудың перспективті дамуы келесі бағыттарды анықтайды:

• 
  салық кодексінде экологиялық салық мағынасын бекіту;
  
• 
  кәсіпорын төлемінің өндірістік шаруашылық қызметінің экологиялық есебі бойынша салық дифференциациясы;
  
• 
  экологиялық акциздерді тағайындау;
  
• 
  салықтың ауыртпалық орталығын өңдеу саласына өткізу.
  

Әлемдік тәжірибеде салыққа қарағанда бұл сипаттағы құралдар өте әйгілі. Ал біздің елімізде бұл керісінше, қаржылық-несиелік механизм әлі дамымаған және оның жеткілікті құқықтық негізі жоқ.

Басқа елдердің тәжірибесін еске ала отырып қаржылық-несиелік механизм мына құралдарды көрсетедңі:

• 
  табиғатты қорғау бағытындағы іс-шараларға жеңілдетілген несиелер;
  
• 
  проценттік мөлшері төмендетілген заемдар;
  
• 
  ластануды төмендеткен кәсіпорынға арнайы төлемдер және субсидиялар;
  
• 
  табиғатты қорғау мақсатында ақысыз негізднгі аймақтарға инвестициялық субвенциялар;
  
• 
  табиғатты қорғау жабдықтарының жеделдетілген амортизация саясаты.
  

Субвенциялау бюджеттік қаржыландырудың бір бөлігін көрсетеді. Субвенция әрқашан мақсатты анықтайды. Бұл құралдарды пайдалану бақылаудыіске асырады. Субвенция ролі аймақтарда экологиялық инфрақұрылымның дамуы арқылы көрінеді.

Мемлекеттің баға саясаты қоршаған орта және табиғатты тиімді пайдалануды бағдарлауды орындайды:

• 
  пайдаланылатын табиғи-ресурстардың нақты құнына байланысты өндірілген өнім бағасының есебі;
  
• 
  баға белгілеудің жеңілдетілген түрі арқылы экологиялық өнімді тұтыну және өндіруді ынталандыру.
  

Жыл сайын қоршаған орта әр түрлі апаттардың салдарынан ластануы жоғарылап отыр. Мұнай құбырларында және мұнайды танкерлермен тасу уақтысында көп жағдайда апаттар болып тұрады. Бұл апат әсерлерін тоқтату және жеңілдету құралдарының бірі бұл экологиялық сақтандыру.

Құрылған экологиялық сақтандыру компаниялары мына экономикалық мәселелерді шешеді: зиянды компенсациялау, ақша құралдарын пайдалану тиімділігін жоғарлату, қоршаған орта ластану нәтижесіндегі үшінші жақ және кәсіпорындарды сақтандыру.

Бұл бағыттағы ынталандыру келесі әдістерді іске асырады:

• 
  міндетті түрдегі сақтандыру;
  
• 
  апатты жағдайларды болдырмаудағы міндеттерді орындағаны үшін кәсіпорындарға сыйақы беру;
  
• 
  апат тәуекелін төмендетуді субвенциялау;
  
• 
  бөлек аймақтардағы түрлі зиянды экологиялық қызметтерге арнайы салық салу.
  

Экологиялық бағдарламалардың негізгі қызметтері:

• 
  әлемдік міндеттерді орындау (озон қабатын, биотүрлілікті қоршаған ортаны қорғау);
  
• 
  қоршаған ортаны қорғау және табиғатты тиімді пайдалану;
  
• 
  табиғаттың бағалы объектілерін қорғау;
  
• 
  экологиялық апатты аймақтарды сақтау;
  
• 
  ғылыми-техникалық жобаларды қорғау.
  

Ќоршаѓан орта жєне адамдардыњ денсаулыѓына кері єсерін тигізіп отырѓан фактор б±л ауаныњ ластануы. Облыс атмосферасын ластап отырѓан µнеркєсіптер м±най-химиялыќ µндіріс, жылу энергетика, т‰сті металлургия («Южполиметалл»ЖАЌ, «Петро Казакстан Ойл Прдактс»ААЌ, ТЭЦ-1, ТЭЦ-2, ТЭЦ-3, «Шымкентцемент» ААЌ) жєне автотранспорт. Шымкент ќаласында ауаныњ ластану дењгейі жоѓары, ол Ќазаќстанда ластанѓан ќалалар ќ±рамына кіреді.

Оњт‰стік Ќазаќстан облысы Аумаќтыќ ќоршаѓан ортаны ќорѓау басќармасыныњ атмосфералыќ ауаны тексеруге байланысты ж‰ргізген баќылауына ќараѓанда Т‰ркістан, Кентау, Ленгер, Арыс, Сарыаѓаш, Шардара, Жетісай, Мырзакент жєне Атакент ќалаларында 2004 жылы шекті р±ќсат етілген концентрация шањ-тозањ, формальдегид, кµмірќышќыл оксидініњ артыќ екені аныќталѓан. Осы кезењде ластаушы заттардыњ тасталуы 120мыњ тоннаны ќ±раѓан, сонымен бірге кµшпелі кµздері 98мыњ тонна.

Соњѓы жылдары актуалды проблемалар ауыл жєне ауылшаруашылыќ, сонымен бірге жерді тиімді пайдалану жєне ќорѓау, ауылшаруашылыќ жерлерініњ ќ±нарлыѓын саќтап ќалу. Біздіњ облысымызда бірден-бір приоритетті проблема егістік жерлердіњ ќ±нарлыѓыныњ тµмендеуі, мамандардыњ мєлімдеуі бойынша соњѓы 30 жылда облыста топыраќтыњ гумус ќабатыныњ ќ±рамы 20%-ке тµмендеген.

Ќазіргі тањда облыста 3108,7 мыњ гектер жер жел эрозиясына жєне 950,2 мыњ гектар жер су эрозиясына ±шыраѓан. Нашар жерлердіњ кµбісі Созаќ, Отырар, Шардара аудандарында орналасќан.

Экологтардыњ ерекше дабылдары б±л облыста µндірістік жєне т±рмыстыќ ќалдыќтардыњ кµптеп жиналуы. Олар негізінен мына µнеркєсіптерде пайда болады, олар «Химфарм»ААЌ, «Оњт‰стікќ±с»ААЌ, «Кентау кен байыту µндірісі» «Кентаутрансформатор заводы»ААЌ, «Петро Казакстан Ойл Продактс» ААЌ, «Южполиметалл»ЖАЌ, «Интеркомшина» ЖШС, «Эксковатор»ААЌ.

Соњѓы жылдары біздіњ облыста жєне республика бойынша жєне єлем бойынша мањызды проблемалардыњ бірі ќатты- т±рмыстыќ ќалдыќтардыњ жиналуы. Мєлім болѓандай єрбір ќалалыќ т±рѓын жылына 200 ден 500 килогрммѓа дейін тќрмыстыќ ќалдыќтар шыѓарады. Т±рмыстыќ ќалдыќтарды пайдалану технологиясы біздіњ облыста енгізілмеген. Б±л проблема ќалаларда ѓана емес аудан орталыќтары жєне ауылда да сипат алып отыр. Б±л проблеманы елемеу экологиялыќ жаѓдайдыњ тµмендеуіне жєне адамдардыњ денсаулыѓына ќатты єсер етуі м‰мкін. Жедел т‰рде ќалдыќтарды тасу жєне жинау, коммуналдыќ ќызметтерін ±йымдастыру мєселелерін шешу керек. Содан соњ ќатты т±рмыстыќ ќалдыќтар туралы сµз етуге болады.

Суды т±зданудан саќтау жєне азоттыњ бейорганикалыќ формасымен, сульфат, м±най µнімдерімен, т‰сті металлургия µндірісініњ, м±най химиялыќ, химиялыќ, жењіл жєне тамаќ µнімдерімен ластануы проблемалардыњ µткірі болып отыр. Облыс территориясында барлыѓы 118 суќоймасы , 25 кµл бар. Барлыќ су обьектілері сапа жаѓынан ќанаѓаттанарлыќсыз жаѓдайда ќалып отыр. Есепте 49 тазалау орындары бар. ¤ндірістіњ тоќтап ќалуына байланысты ќазіргі тањда кµп бµлігі ж±мыс істемей т±р.

Экологиялыќ проблемаларды шешудіњ бір тетігі б±л баќылау – инспекциялыќ ќызмет. Ќоршаѓан ортаны ќорѓау инспекторы ерекше назарды табиѓатты пайдалану жєне ќоршаѓан ортаны ластауѓа р±ќсаты, мемлекеттік экологиялыќ сараптаманыњ ќорытындысын, табиѓатты ќорѓау іс-шараларыныњ орындалуына кµњіл бµліп баќылайды. Кµптеген тєртіп б±зулар атмосфералыќ ауаны ќорѓау, радияциялыќ ќауіп, жер жєне су ресурстарын ќорѓау бµлігінде орын алѓан. ¤ткен жылы 101 µндірістік кєсіпрпында баќылау ж‰ргізілді, 111 акт ќ±рылды, су жєне топыраќ ќ±нарлыѓыныњ 19 компоненті бойынша ішкі лабораториялыќ баќылау ж‰ргізілді.
«ПетроКазаќстан Ойл Продактс» ААЌ-ныњ 2004 жылѓы атмосфера ауасын ќорѓау туралы есебі.

Зиянды ќалдыќтардыњ атмосфераѓа тасталынуы, оларды тазалау жєне пайдалану.

Зиянды заттар	Тазалаусыз тасталынуы		Барлыќ атмосфераѓа тасталынѓан зиянды заттар
	Барлыѓы	Соныњ ішінде ±йымдасќан кµздерініњ ластануы	кезењге сєйкес есепті жыл	кезењге сєйкес µткен жыл
Барлыѓы:	12478,6	2032,5	12479,7	10483,8
оныњ ішінде: ќатты	9,4	6,2	10,4	9,2
газ тєрізді жєне с±йыќ	12469,2	2026,3	12469,2	10474,5
оныњ ішінде : к‰кіртті ангидрид	351,0	351,0	351,0	404,9
К‰кіртті сутек	14,6	0,8	14,6	15,1
кµміртек тотыѓы	872,5	872,5	872,5	749,5
азот тотыѓы NO2 есебінде	531,7	531,7	531,7	572,9
Аммиак	0,0	0,0	0,0	0,1
кµмірсутектер (±шќыш органикалыќ ќосылыстарсыз)
±шќыш органикалыќ ќосылыстар	10699,0	269,9	10699,0	8732,0
Оныњ ішінде: Ќорѓасынмен галогенгенніњ ќосылысы
Басќалары:	0,4	0,4	0,4	0,0

Зиянды ќалдыќтардыњ атмосфераѓа тасталынуы, оларды тазалау жєне пайдалану.

Зиянды заттар	Тазалаусыз тасталынуы		Барлыќ атмосфераѓа тасталынѓан зиянды заттар
	Барлыѓы	Соныњ ішінде ±йымдасќан кµздерініњ ластануы	кезењге сєйкес есепті жыл	кезењге сєйкес µткен жыл
Барлыѓы:	571,80637	517,80637	1650,99047	2576,94779
оныњ ішінде: ќатты	32,2483	32,2438	1165,4279	860,6135
газ тєрізді жєне с±йыќ	485,56257	485,56257	485,56257	1716,33429
оныњ ішінде : к‰кіртті ангидрид	105,775	105,775	105,775	697,9447
К‰кіртті сутек
кµміртек тотыѓы	297,6226	297,6226	297,6226	770,1407
азот тотыѓы NO2 есебінде	81,2943	81,2943	81,2943	246,9719
Аммиак
кµмірсутектер (±шќыш органикалыќ ќосылыстарсыз)
±шќыш органикалыќ ќосылыстар
Оныњ ішінде: Ќорѓасынмен галогенгенніњ ќосылысы
Басќалары:	0,87067	0,87067	0,87067

«Южполиметалл» АЌ-ныњ 2004 жылѓы атмосфера ауасын ќорѓау туралы есебі.

Зиянды ќалдыќтардыњ атмосфераѓа тасталынуы, оларды тазалау жєне пайдалану (Шымкент аумаѓы)

Зиянды заттар	Тазалаусыз тасталынуы		Барлыќ атмосфераѓа тасталынѓан зиянды заттар
	Барлыѓы	Соныњ ішінде ±йымдасќан кµздерініњ ластануы	кезењге сєйкес есепті жыл	кезењге сєйкес µткен жыл
Барлыѓы:	5002,9	4804,1	5761,7	4380,0
оныњ ішінде: ќатты	204,1	5,3	383,2	1277,6
газ тєрізді жєне с±йыќ	4798,8	4798,8	5378,5	3102,4
оныњ ішінде : к‰кіртті ангидрид	2932,2	2932,2	3511,9	1635,5
К‰кіртті сутек
кµміртек тотыѓы	1596,3	1596,3	1596,3	1326,8
азот тотыѓы NO2 есебінде	270,3	270,3	270,3	140,1
Аммиак
кµмірсутектер (±шќыш органикалыќ ќосылыстарсыз)
±шќыш органикалыќ ќосылыстар
Оныњ ішінде: Ќорѓасынмен галогенгенніњ ќосылысы
Басќалары:

«Южполиметалл» АЌ-ныњ 2004 жылѓы атмосфера ауасын ќорѓау туралы есебі.

Зиянды ќалдыќтардыњ атмосфераѓа тасталынуы, оларды тазалау жєне пайдалану (Кентау аумаѓы)

Зиянды заттар	Тазалаусыз тасталынуы		Барлыќ атмосфераѓа тасталынѓан зиянды заттар
	Барлыѓы	соныњ ішінде ±йымдасќан кµздерініњ ластануы	кезењге сєйкес есепті жыл	кезењге сєйкес µткен жыл
Барлыѓы:	37,3	37,3	162,0	32,5
оныњ ішінде: ќатты			124,7	31,1
газ тєрізді жєне с±йыќ	37,3	37,3	37,3	1,4
оныњ ішінде : к‰кіртті ангидрид	11,5	11,5	11,5	0,2
К‰кіртті сутек
кµміртек тотыѓы	19,4	19,4	19,4	1,0
азот тотыѓы NO2 есебінде	5,3	5,3	5,3	0,2
Аммиак
кµмірсутектер (±шќыш органикалыќ ќосылыстарсыз)	1,1	1,1	1,1
±шќыш органикалыќ ќосылыстар
Оныњ ішінде: Ќорѓасынмен галогенгенніњ ќосылысы
Басќалары: