5 в 011700- Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығына арналған

1. 
   А.Гофманның өмір сүрген жылдарын айт.
   
2. 
   Жазушының романтикалық әдісі.
   
3. 
   Гофмандық «қосдүниелік» әлемін қалай түсінесің?
   
4. 
   Гофман романдарының басты тақырыбы.
   
5. 
   Гофманның неміс әдебиетіндегі орны.
   

1. 
   Гетенің өмірі мен шығармашылығы.
   
2. 
   Ақынның «Фауст» туындысының жазылуы.
   
3. 
   Гетеге шығыс өмірінің әсері.
   
4. 
   «Батысты-шығыстық» жинақ.
   
5. 
   «Вильгелм Майстер» атты шығармасы туралы.
   
6. 
   Гетенің әлем әдебиетіндегі орны.
   
7. 
   Гете және Абай.
   

Жаңа болмыстың күрделілігі мен қарама-қайшы жақтарын барынша сезіне отырып, Гете оның келелі мәселелерін шешуде ағартушылық оптимизмін сақтап, адам баласының мүмкіншілігіне сеніммен қарайды. Ол болып жатқан құбылыстардың тарихи мәніне үңіле келе оның ақиқатын ашып көрсетіп, тұтастай бір қоғамның, мемлекеттің, халықтың болашақтағы даму жолдарын айқындай білді. Осы орайда ақынның Наполеонға қатысты пікірін алсақ та болады.

Гете Наполеонды соғысқұмар басқыншы ретінде атағанымен, бір жағынан оны артта қалған ортағасырлық құрылысты ыдыратушы, көптеген ұсақ герман мемлекеттерінің шекараларын талқандай отырып, оларды патриоттық рухтағы бір арнаға біріктірген немістердің жақтасы ретінде көреді. Ол француз басқыншылығының неміс ұлтының тұтас бір мемлекет болып бірігуіне, жаңа қоғамдық құрылыс құру жолына түсуіне әсері мол болғанын көре білді.

Осы дәуірде оның ой-өрісі, өмірге деген көзқарасы толысып, шығармашылығында жаңаша бір леп пайда болды. Туындылары ауқымды, көркем ойлармен айшықталып, әлем және адам жайлы диалектикалық ұғымға жол ашқан романтикалық сарындағы түсініктерімен ерекшеленді. Бұл ұлы ақынды өткен кезеңдерден бөлек бір арнаға түсірді. Атап айтсақ, оның дүние жүзінің классикалық мұраларының қатарына жататын туындысы «Фауст» осы кезеңде аяқталды. Ал, «Фаустың» екінші бөлімімен, ақынның басқа да осы кезеңде жазған көптеген көркем шығармалары астасып жатыр. Соның ішінде аса көрнектісі «Бастысты-шығыстық жинақ» («Западно-восточный диван») /1814-1815/ атты бірнеше бөлімнен тұратын өлеңдер жинағы. Гете поэзиясының биік шыңдарының бірі болып саналатын бұл шығармасынан романтикалық көркем ойлар мен үлкен поэтикалық шеберліктің қайнар көзі аңғарылады.

Ақынның Шығысқа баса көңіл аударуына романтикалық мектептің ықпалы зор болды. Ол Батыстан таппаған өміршең орта мен жарқын тұрмысты қалыптастыратын рухани тұрақтылықты Шығыстан іздейді:

Оңтүстік, Солтүстік, Батыс бүлінуде,

Өртен тақтар, патшалық лаулап өртен.

Аттаныңдар шығысқа алыстағы,

Тіршіліксіз, ескіліктен аулақ мүлдем.

Онда ән, онда шарап, махаббатың –

Өркендеп, қанат жайған жаңа салтың. («Гедхера») –

дей отырып, жаңа өмір мен барша рухани байлықты шығыспен байланыстырады.

«Батысты-шығыстық жинақ» ХVI ғасырда өмір сүрген иран халқының атақты шайыры Хафизбен сұхбат ретіндегі, шығыс өмірі мен мәдениетін бейнелеген шығармалар тобы. 12 кітапқа бөлінген 235 өлеңнен тұратын бұл туындысында ақын өзін шығысқа келген саяхатшы ретінде сезініп, сол халықтың салт-дәстүрі, діни көзқарасы мен тұрмыс-тіршілігіне ден қоя үңіледі. Марко Полоға ұқсап, қалалар мен ауылдарды аралап, тау соқпақтары мен керуен жолдарын шарлайды. Мұны шындыққа сәйкестендіру үшін Гете тек шығыс ақындарын ғана оқып қоймай, өткен ғасырлардағы саяхатшылардың жазбаларымен де танысады.

Туындыда романтизмнің уақытты алмастыру әдісін қолдана отырып, ақын өз бойына, өзі өмір сүрген ортаға жіті көз салады. Шығыс табиғатының ғажайып бейнесі, батыс қалаларының қайшылыққа толы сұлбасына ауысады. Алайда, ақын классикалық Батыс пен романтикалық Шығысты бір-бірінен алшақтатпай, екеуін өзара астастыруға тырысады. Бұл оның кейінгі туындылары «Пария» және «Неміс-қытайлық жыл мезгілдері және тәуліктері» атты өлеңдер тобында да қайталанады.

1823 жылы Гете ең көрнекті лирикалық туындыларының бірі «Мариенбадтық эллегиясын» жазады. Жас Улрик фон Левенцтің нәзік сезіміне құрылған бұл туындысында ақын абдыраған жанның махаббатпен қош айтысуын эллегия арқылы жеткізеді.

«Фаустың» екінші бөлімін 1831 жылы жазып тамамдаған Гете оны неміс халқына арнаған өзінің өсиеті ретінде, қайтыс болғаннан соң жариялауды сұрайды. Бұл туынды өткен өмірдің өзінше бір қорытындысы, болашаққа көзқарас, ұлттық мәдениеттің өркен жайып, дамуының асыл жолы іспетті. «Гете дәуірі» деген атқа ие болған осы кезең, ағартушылық идеялардың жоғары дамуына, ағартушылық классицизм мен реализмнің, неміс романтизмінің өркендеуіне, жаратылыс, философия ғылымдарының қанат жаюына өз әсерін тигізді. Нақ осы кезеңде неміс мәдениеті алғаш бүкіл еуропалық даму сатысына көтеріліп, ақын арманы жүзеге асқандай.

Ол келешек ұрпаққа мұра қылып Фаустың қайталанбас тұлғасын қалдырды. Бұл тұлға қашан да ізденімпаз және барға қанағатсыз, шүбәланғыш және жасампаз, еңбекқор және ерлікке құштар адам бейнесін сомдап, өзінің барлық жақсы қасиеттері мен қайшылық жақтары арқылы оқырманға ерекше әсер қалдырады. Гетенің 60 жылдай жазған бұл трагедиясының басты арқауы – сол дәуірге тән өмір қайшылықтары мен әділеттілік арасындағы кескілескен күресті суреттеу.

Гетеден бұрын да бұл тақырыпқа қалам тартқандар болды. Бірақ олар аңыздағы өздері суреттеген жалпы идеядан әрі аса алмады. Ал Гетенің Фаусты өлмейді. Оның орнына азғыртушы шайтан масқаралана жеңіліс тауып, ақын одан басқа жолдың болуы мүмкін еместігін айтады. Сондай-ақ мұнда қоғам өмірінің мәңгілігін, алайда уақыт өткен сайын жаңғырып, дамып отыратындығы ескертіледі. Ақын кейіпкері өз халқының бостандыққа жетіп, даңққа бөленетініне, асыл арманының түбінде іске асатындығына зор сенім білдіре отырып, тынымсыз еңбек ете, үнемі іздену жолында жүреді.

Романтиктер «Фаустқа», әсіресе оның бірінші бөліміне жоғары баға берді. Олардың назарын туындыдағы өзгеше рухтағы кейіпкердің тұлғасы аударып қана қоймай, сонымен бірге жанрдағы жаңашылдықтың куәсі болды. «Фаустан» олар ойдың еркін шарықтауын, шынайы және идеялдық екі өмірдің біте қайнасқан байланысын көре білді. Сонымен, «Фауст» – ақынның бар саналы ғұмырының жемісі, ғасырлар бойғы неміс халқы тарихының энциклопедиясы, реакциялық қара күштерге қарсы прогрессивтік топтар күресінің айнасы, адамның ішкі жан дүниесінің өсуі мен қалыптасуының, саяси оқиғалар мен қоғамдық күрестердің көркем галереясы іспетті болды.

«Фаусты» әдебиетте – Шеллинг, музыкада – Берлиоз, көркем өнерде – Делакура үлгі тұта отырып, өз туындыларын бүкіл әлемге әйгілі етті.

ХІХ ғасырда Гете прозаик ретінде де танылды. Оның әсіресе романдары мен автобиографиялық жанрдағы шығармаларының өзіндік орны бар. Соның ішінде «Поэзия және шындық. Өз өмірімнен»(«Поэзия и правда. Из моей жизни») /1811-1831/ атты кітабы өте мазмұнды жазылған. Гете бұл еңбегінде 1775 жылға дейінгі өз өмірінің өткен күндеріне үңіле отырып, сол кезеңдегі өзі куә болған тарихи оқиғаларды қайта толғап, көңіл-күй тебіренісіне түседі.

«Вильгелм Майстердің шәкірттік жылдары» («Годы учения Вильгелма Майстера») романы жарық көргеннен кейін 25 жыл өткеннен соң, Гете осы кейіпкер туралы тағы бір туындысын жарыққа шығарды. «Вильгелм Майстердің жиһанкездік жылдары» («Годы странствований Вильгелма Майстера») атты бұл романын автор 1807-1829 жылдар аралығында ұзақ жазуының себебі, жаңа ғасырдың қарқынды онжылдығын ақын ой елегінен өткізе отырып, жан-жақты талдау жасайды. Қоғам жаңалығына баса назар аударып, жеке бастың толысу сатысын қамтамасыз ететін ортаны іздейді. Бұл орта өзара бірліктегі жандардың, өзгенің қамын жеп, олардың игілігін ойлауды мақсат тұтқан қиялдағы «қауымдастық».

Гете романдарында капиталистік құрылыстың келеңсіз қырлары – қолөнердің құлдырауы, техникалық өндірістің зиянды зардаптары, қаладағы үлкен өзгерістер, ондағы зорлық-зомбылық сынға алынып, оған қарсы күш ретінде өткен қоғамның кейбір дәстүрлерін дәріптеуге бой алдырады.

Дегенмен ол басқаларға ұқсамайтын, кіршіксіз, қоршаған ортаға қажетті, жан-жақты тұлғаның образын жасауға тырысып, кейіпкерлерінің баянды өмір жолын өз шығармаларына арқау етеді. Ақынның романтикалық көзқарасы басқа елдердің көрнекті тұлғаларының шығармашылық әлемінде де өмірді барлық қырынан танып, оны жете түсінуге жол ашып берді.

Осы тұрғыда алысқа бармай Жуковскийдің, Пушкиннің, Лермонтовтың, Абайдың Гете шығармашылығына зор ықылас танытып, аударма жасағандарынан аңғаруымызға болады.

Абай Гете туындыларымен Лермонтов аудармалары арқылы таныса отырып, оны өз халқының жанына жақынырақ қылуды мақсат еткен. Неміс ақынының Лермонтов аударған «Горные вершины» («Тау шыңдары») өлеңін Абай еркін аударып, тіпті оған тамаша әуен де шығарған. Лермонтовтағы:

Горные вершины, Спят во тьме ночной

Тихие долины, Полны свежей мглой:

Не пылит дорога. Не дрожит листы...

Подожди немного. Отдохнешь и ты, -

деп келетін пейзаждық көріністі, Абай өз туған даласындай дәлме-дәл, шебер аудара келе, суретті сөздің көркемдік үлгісін жасаған:

Қараңғы түнде тау қалғып,

Ұйқыға кетер балбырап,

Даланы жым-жырт, дел-сал қып,

Түн басады салбырап.

Шаң шығармас жол-дағы,

Сілкіне алмас жапырақ,

Тыншығарсың сен-дағы

Сабыр қылсаң азырақ.

«Қараңғы түнде тау қалғып» өлеңі – қазақ жұртының сүйікті әндерінің біріне айналып, бүгінге дейін ел аузынан түспей келеді. Бұл, Абайдың сол кездің өзінде неміс ақынының лирикасындағы тамаша белгілері мен ғажап әуендеріне терең бойлап, жан қозғалысының үндестігін тап басып, таба алғандығының айғағы.

Сайып келгенде, Гете шығармашылығының маңыздылығы сонда, ол айрықша көркемдік айшықтағы туындыларын жаза отырып, өз халқының, өз заманының ғана емес, одан соң да әлемдік әдеби, мәдени даму үрдісіне зор ықпалын тигізуінде.
Дәрісті бекіту сұрақтары:

1. 
   Гетенің Наполенға қатысты пікірін айт.
   
2. 
   «Фауст» туындысы – неміс халқының тарихи энциклопедиясы екендігі.
   
3. 
   Ақынның «Батысты-шығыстық жинақ» шығармалар топтамасының жазуылу себебі.
   
4. 
   Гетенің әлем әдебиетіндегі орны.
   
5. 
   Абайдың Гетеден аудармасының мәні.
   

1. 
   Англия романтизмінің қалыптасуына әсер еткен тарихи-әлеуметтік оқиғалар.
   
2. 
   Өндірістік төңкерістің мәні.
   
3. 
   Ағылшын романтизмінің кезеңдері
   
4. 
   Лейкистік ағым. Лейкистердің басты идеясы.
   
5. 
   «Көлдік мектеп» өкілдері және олардың ағылшын романтизмін қалыптастырудағы орны.
   
6. 
   У.Вордсворттың туындыларындағы басты кейіпкерлер, сонеттері.
   
7. 
   С.Колридждің романтикалық көркем ойлары.
   

8. 
   «Кәрі теңізші» балладасындағы басты идея.
   
9. 
   Р.Саути шығармашылығының кезеңдері.
   
10. 
    Саутидің ортағасырлық сюжеттерді пайдалануы.
    

Романтизм Англияда Батыс Еуропаның басқа елдеріне қарағанда ертерек қалыптасты. Бұл бағыттың ағылшын мәдениетіне бірте-бірте сыналай енген уақыты 1790-1800 жылдарға сәйкес келеді. Осы кезең көптеген тарихи-әлеуметтік мәні бар оқиғалармен ерекшеленді. Мәселен, Франциядағы революция бүкіл дүние жүзін дүр сілкіндірсе, Англияда болып өткен өндірістік өзгерістің маңызы өте жоғары болды. «Өндірістік төңкеріс» деп аталған бұл құбылыс бір жағынан үлкен қалалардағы индустриялық өндірістің қарқынды дамуына әсер етсе, екінші жағынан – барып тұрған сорақы тұрмыстық ауыртпашылыққа: жаппай қайыршылық, ашаршылық, жезөкшелік, қылмыстың өрескел өсуіне, ауылдағы шаруалардың кедейшілік пен ауыр тұрмысты бастарынан кешіп, толықтай басып кетулеріне әкеліп соқты. Міне осы жайлардың төңірегіндегі оқиғалар ағылшын романтикалық әдебиетінің басты сарыны, негізгі тақырыбы болды.

Ағылшын әдебиетінде романтизмнің алғашқы соқпағын салушылардың алдында Вильям Вордсвордт пен Сэмюель Тейлор Колридж тұр. Олардың 1798 жылы шыққан «Лирикалық балладалар» (Лирические баллады) атты жинағы жаңа қоғамдағы жаңа мәдениеттің өзекті мәселелерін айқындап берді.

Ағылшын романтизмінің бірінші кезеңін «Көлдік мектеп» (Озерная школа) немесе «Лейкистік» (лейкисты, ағылшын. Lake-көл) ағым өкілдерімен тығыз байланыстырамыз. Бұл термин алғаш рет 1800 жылы ағылшын әдеби журналдарының бірінде Вордсвортты «Көлдік мектептің» басшысы, ал Колридж бен Саутиді оның мүшелері деп жариялаған кезден бастап қолданылды. Осы үш ақынның өмірі мен шығармашылығы негізінен Англияның Солтүстігіндегі табиғаты өте әсем, көптеген көз тартар көлдерімен ерекшеленетін, көрікті жерлерімен байланысты еді. Сондай-ақ ақын-лейкистер С.Роджерс, У.Блейк, Т.Чаттертон, Д.Китс, Т.Мурлар өз жырларында туып-өскен өлкелерін асқан шабытпен жырлады.

Көлдік мектеп өкілдерінің әлем әдебиеті тарихының қоржынына қосқан үлестері айтарлықтай. Олар алғаш рет шығармашылықтағы классицизм принциптерін ашық түрде сынға алды. Лейкистік ақындар өз шығармаларында қоғамдағы басты тарихи оқиғалар мен көрнекті тұлғаларды суреттемей, еңбекші-шаруаның күнделікті тұрмыс-тіршілігін, қарапайым адамдар өмірін жырлауды дәстүр етті. Сонымен қатар жаңа мектептің басым бағыты – халықтық бағыт, фольклорды кең түрде қолдануы болды.

Осы ағамның көрнекті өкілдерінің бірі – Вильям Блейк (1757-1827), ағылшын романтиктерінің ішінде алғаш көркемөнердегі классицизмге қарсы болған ақын. Блейк ақындықпен бірге бейнелеу өнерін де қатар алып жүрді. Көп мағыналы, күрделі символдарға толы ақын және график Блейктің өнерін замандастары жете түсінбей, біршама уақытқа дейін көңіл аударылмай, тек ХІХ ғасырдың аяқ шеніне таман ғана оның туындылары өзінің әділ бағасын алды.

Ақынның атап айтар лирикалық жинақтары «Кіршіксіздік әндері» («Песни невинности») /1789/ және «Тәжірибе әндері» («Песни опыта») /1794/ туындылары болып табылады. «Әулиелік кітап»(«Пророческие книги») еңбегінде айналадағы зұлым күштерді адамзаттың түбінде бір жеңетіндігіне сеніммен қарайды.

«Тәжірибе әндері» жинағының лирикалық толғамдарында, үлкен капиталистік қаланың қайнаған тіршілігін суреттей отырып, ақын, керісінше трагедиялық бояудағы сезімге беріледі. Бір-біріне қарама-қарсы екі лирикалық ойдың тоғысуы арқылы, өмірдің қиыншылығы мен қайшылығының арасындағы ақиқатты айқындайды.

Ағылшын романтизмінің екінші кезеңін (1812 жылдан бастап) – Байрон, Шелли, Скотт, Китс шығармашылығымен байланыстырамыз. Олар әдебиетке жаңа жанрлар мен тың тақырыптар енгізе отырып, осы кезеңнің символы болған лиро-эпикалық поэмалар мен тарихи романдарды өз оқырмандарына тарту етті.

Колридждің «Әдеби өмірбаян» («Литературная биография»), Байронның «Ағылшын бардтары және шотландиялық шолушылар» («Англиские барды и шотландские образователи»), Шеллидің «Поэзияны қорғау» («Защита поэзии»), Скоттың «Эдинбургтік шолу» («Эдинбургская обозрения») атты белгілі туындылары осы кезеңнің жемісі болып табылады. Проза поэзиямен қатар дамып, өзіндік орнына ие болды. Жазушылар М.Эджуорт, Ф.Берни, Д.Остен өз туындыларының құрылымын түбегейлі өзгертіп, роман жанрының нағыз ұлттық нақыштағы үлгілерін дүниеге әкелді.

Дегенмен, 1820 жылдары романтиктердің алдыңғы толқыны өмірден өткен соң, ағылшын романтизмі құлдырап, бірте-бірте өз үстемдігін жоғалта бастады. Ал, Вальтер Скоттың (1832) қазасынан кейін, романтизм өзінің ағымдық қасиетінен біржолата айырылып, басқа әдеби ағымдарға жол берді.
«КӨЛДІК МЕКТЕП» ӨКІЛДЕРІ
Уильям Вордсворт (1770-1850). Уильям Вордсворт алғашқы туындыларын ХҮІІІ ғ. 90 жылдарының бас кезінде жаза бастады. Ақынның дүниетанымы Англиядағы радикалды-демократиялық қозғалыстың өрлеуіне, құрлықтағы революциялық жағдайларға байланысты қалыптасты. Вордсворт революция уақытында Францияда болып, оны қуанышпен қарсы алады. Бірақ якобиндік терроршылардың қанішерлік әрекетінен соң ол өз көзқарасын өзгертуіне тура келеді.

Вордсворт 1770 жылы Кэмберленд провинциясында заңгердің отбасында дүниеге келіп, өмірінің көп жылдарын Көлдік өлкеде өткерген. Ақын өмір сүрген Грасмир елді-мекенінде қазіргі кезде соның атындағы мұражай бар. Ол Кембридж университетінде білім алып, Франция, Швейцария, Германия елдерінде жиі болған. Уильям Вордсворттың ақындық өнері ерте оянып, он төрт жасынан шығармашылықпен айналыса бастайды.

Оның 1793 жылы жазылған алғашқы белгілі туындысы «Кінә мен қайғы» («Вина и скорбь») деп аталады. Ақын осы шығарма-сында өнеркәсіптік және аграрлық төңкерістің шаруалар мен барша қара халық басына түсірген ауыртпашылығын, трагедиялық халін бейнелейді.

Вордсворт туындыларында шетсіз шексіз жол үстіндегі бейшара қаңғыбастар мен қайыршылар жиі суреттеледі. Негізінде бұл кейіпкер сол кезеңдегі өмірдің қатал шындығын, қоғамдағы кері өзгерістер, ауылдың азуын, күн көріс іздеген халықтың тозуын көрсеткен шынайы бейне.

Кедей-шаруаның ауыр тағдыры, ауылдың аянышты да бейшара көрінісін суреттеуде ақын өзінің барлық шығармашылық шеберлігін таныта білген. Оның «Алиса Фелл, немесе Кедейлік» («Алиса Фелл, или Бедность»), «Отардың соңғысы» («Последний из стада»), «Теңізші анасы» («Мать моряка»), «Кемберлендік кәрі қайыршы» («Старый Кэмберлендский нищий»), «Бейшара Сюзанна-ның армандары» («Мечты бедной Сюзанны»), т.б. көптеген өлеңдері осының айғағы.

Уильям өз кейіпкерлерінің тіршіліктегі тапқырылықтарына масаттана отырып, олардың жақсы жақтарын атап, өмірдегі қиыншылық атаулыға төзімділіктерін, қайғы-қасіретке мойымайтындықтарын алға тартады. Ал, «Делқұлы бала» («Юр одивый мальчик»), «Біз жетеуміз» («Нас семеро») атты шығармаларында бейкүнә, кіршіксіз сәбилік сезімнің кереметтей құдіретіне тебіренеді.

«Біз жетеуміз» балладасында ақын құртақандай балаға жолығып сөзге тартқанда, сәби бауыры мен сіңілісінің қаза болғандығын айтады. «Сендер енді жанұяда нешеусіңдер?»- деген сұрауға, «жетеуміз» деп, оларды тіріге санап жауап береді. Баланың сана-сезімінде «өлім» деген – беймәлім, жұмбақ дүние, оның ойынша туғандары қасындағы бір жерде жүргендей. Автор, бір ғана баланың бейкүнә сезімі арқылы, тұрмыс тауқыметін, ауылды жерді жайлаған аштық өлімді, баянсыз өмірді көз алдыңызға әкеледі. Ауылдық тақырыпқа арналған өлеңдерінен әсіресе «Кедейшілік халдегі лашық» («Разоренная хижна») /1797/ шығармасын ерекше атауға болады. Өлең арқауы ретінде жауынгер жесірі Маргаританың өмір тарихы алынған. Оның қолындағы балалары бірінен соң бірі шетінеп, жалғыздық тұрмыстың ауыр зардабын тартады. Маргаританың қасіретті үні жалғыз жолаушының жан дүниесіне жол тауып, ақыры жалғыздық пен қайғыны бөлісетін серігін кезіктіреді.

Вордсворттың әсіресе табиғат лирикасын ерекше атау керек. Ол туындыларында табиғаттың тылсым үнін, әсем бояуын, қимыл-қозғалысын, жұпар иісін нәзік сезімді сөз өрнектерімен жандандыра отырып, ой-толғанысқа түсіре адамның қайғы-мұңын бірге бөліскендей болады. Атап айтқанда «Көкек» («Кукушка»), «Жүрегім менің тулайды» («Сердце мое ликует»), «Шілік ағашы» («Тисовое дерево»), т.б. өлеңдерінде Көлдік өңірдің тамаша көріністері өзгеше сүйіспеншілікпен бейнеленген. Туған жер төсінде жайқалған көк майсаның арасынан көктей өскен шілік ағаштары, осы өңірдің тарихи символы іспетті. Ақын жүрегі самал желдің қимыл-қозғалысын, алтынды нарцисс гүлінің алған тынысын сезініп табиғаттың жұмбақ та жұмақ бейнесімен ерекше сырласқандай болады.

Философиялық лирикаға Вордсворт «Алыс досыма» («Далекому другу»), «Венеция, Англия және Швейцария», «Лондон, 1802», «Сөнген махаббат» («Утраченная любовь») өлеңдерін арнады. Мұнда ақын көбінесе өткен өмірді, қайрылмай кеткен жастық шақты аңсай, бір сәтке мұңға беріледі.

«Түсіндірме нобайында» («Описательных набросках») /1791-1793/ және саяси сонеттерінде Уильям бостандықты қуанышпен қарсы алып, революциялық рухты дәріптейді. Ал, «Нышан» («Прелюдия») /1805/ атты түсіндірмелік поэмасында ақын революциядан күткен қоғамдағы жақсы өзгерістердің болмағандығын, өзінің бұл жөнінде қатты қателескенін айтып, ойын баршаға жайып салады.

1843 ж. Саутидің қазасынан соң Вордсворт сарай ақыны орынын басты. Осы кезеңде оның шығармашылығында ортамен ымырашылдық жайлар ұлғайып, саяси және азаматтық көзқарасы өзгеріске ұшырады. Ол қоғамдық қақтығыстардың демократиялық тұрғыда, бейбіт шешілуін армандады. «Серуен» («Прогулка») атты суреттемелік поэмасында ауылды жерде жолыққан төрт кейіпкер – ақын, жиһанкез, дуана және поптың сұхбатын суреттеу арқылы, Вордсворт өз поэзиясының даму жолындағы көп жылғы ізденісі мен қиыншылықтарын қорытындылайды. Бұл туындысында автор көркемдік танымның қыр-сырын терең меңгергендігін көрсете отырып, романтикалық образдарды сомдап, дамытты. Поэмада адам баласының тұрмыс-тіршілігіне байланысты, оның қоғамдағы орынын айқындайтын философиялық ұғым басым.

Қорыта айтқанда, Вордсворттың соңына қалдырған мол мұрасы тек қана ағылшын әдебиетінің өркендеуіне ықпал етіп қана қойған жоқ, әлемдік лирикалық поэзияның дамуына да зор үлесін тигізді. Ол ірі ақын-романтиктердің ішінде өнеркәсіптік төңкеріс әкелген бүкіл бір қоғамның трагедиялық халін алғаш ашып көрсетті. Ақын сондай-ақ, поэтикалық жанрға бірқатар өзгерістер енгізіп, қарапайым оқырманның жүрегіне жол табар көркем дүниелерін сыйға тартты.

Француз революциясын Колридж «Бастилияның күйреуі» («Разрушение Бастилии») /1789/ атты өлеңімен қарсы алады, он жеті жасар ақын «қуанышты бостандықты» шаттана жырлайды.

1793 жылы Колридж Р.Саутимен кездесіп, оны өзінің ғажайып жоспарларымен еліктіреді. Олар бірге Америкаға кетіп, ешқандай билікке бағынбайтын, еркін еңбекшілер мен ойшыл-гуманистерден құралған ерекше бір қауым құруды қиялдайды. Ақынның тұрмыстық-утопиялық ойларға бой ұруы – оның «Пантисократия» /1794/ және «Америкада пантисократияны орнатудың болашағы» («О перспективе пантисократии в Америке») /1794/ атты өлеңдерінде айқын байқалады. Дегенмен, Америкаға баруға қаражаттары жетпегендіктен, олардың құрғақ қиялдан тұратын жоспарлары іске аспай қалып, Колридж қатты қапаланады. Оның Саутимен бірге жазған драмасы «Робеспьердің күйреуі» («Падение Робеспьера») /1794/. Ал өзінің келесі туындысы «Осорио» /1797/ трагедиясы Шиллердің «Қарақшылар»(«Разбойники) атты шығармасымен үндесіп жатыр.

1796 жылы Колридж Вордсвортпен танысады. Таныстықтан соңғы олардың шығармашылық одағы 1798 жылы «Лирикалық балладалар» атты жинақтарында тоғысып, көпшілікке танымал болды. Дегенмен, олардың бұл байланыстары көпке созылмай, Колридж Германияға кетіп, әдебиет пен философияны тереңдетіп оқумен шұғылданады. Отанына оралған соң Колридж Вордсвортқа көрші Кезуик деген жерге орналасады. Өзінің болашақтағы тағдырына үлкен әсері болған Сара Хитчисонмен сонда танысады. Кейіннен Сараға деген баянсыз махаббатын сезінген ол, оған өзінің ең бір жүректен тұнып шыққан әсерлі мұңды өлеңдерін арнайды. Азра – Сара Хитчисонның поэтикалық есімі. Бұл бейне Колридж өмірінің соңына дейін шындық пен сұлулықты шарық ұрып іздеп қиналған кездерінде де жадында болады.

1816 жылы Колридж Лондонға келіп, әдеби-сын және ағартушылық жұмыстарымен айналысады. Осында ол «Әдеби өмірбаян» («Литературная биография») /1817/, «Сивилла жапырақтары» («Листки Сивиллы») т.б. өлеңдерін жазып, философиядан, ағылшын поэзиясының тарихынан дәрістер оқыған.

Колридждің ерте кездегі өлеңдерінен «Чаттертонның өліміне байланысты монодияны» («Монодонию на смерть Чаттертона») /1790/ атап айтуға болады. Колридждің монодия (ежелгі гректер қолданған ән түрі) жанрын өз туындысында жаңғыртуға әсерін тигізуші ХҮІІІ ғ. өмір сүрген ағылшын ақынының трагедиялық көңіл-күйі мен хал-жағдайы.

«Оттер өзеніне сонет» («Сонет к реке Оттер») /1793/ өлеңінде балалық шақпен қоштасудың көңілді де мұңды жақтары көрінсе, «Женевьева» /1790/ өлеңінде шекспирлік қараторы әйел затының бейнесі сомдалады. Оның жас кезіндегі өлеңдерінен әсіресе сонеттері көңіл аударарлық. 1794-1795 жылдары Колридж көрнекті қайраткерлер Пристел, Шеридан, Годвин, Костюшколарға арнап бір талай сонеттер циклін жазған. Осы жылдары ол Англиядағы демократиялық қозғалыстың өкілдерімен жақындаса отырып, саяси көзқарасын нығайтты. Колридж қоғамдағы келеңсіз шындыққа сын көзімен қарап, өзінің демократияға ықылас-тілегін «Джеон Телуолуға» /1795/ атты өлеңінде анық білдірген. Сол себепті Колридж біршама уақыт полиция назарында жүріп, қамауға алына жаздайды.

Дегенмен, ақынның көңіл-күйіне байланысты оның туындылары да өзгеріп отырған. Мысалы 1794-1798 жылдары жазған туындылары, әсіресе «Өткен жылға арналған ода» («Ода к уходящему году») /1796/, «Діни толғамдар» («Религиозные размышления») /1794/, «Халық тағдыры» («Судьба народов») /1796/ атты өлеңдерінде писсимистік сарын басым.

Өмірдегі барлық зорлық-зомбылық атаулыға қарсы ақын жүрегі ағылшын әскерінің Ирландияда жүргізген жазалаушылық жорықтарын естігенде қатты толқып, қатыгездік пен үстемдікті қатты айыптайтын «От, Аштық және Кескілесу» («Огонь, Голод и Резня») /1798/ атты әскери эклогын жазады.

1797-1802 жылдар Колридж шығармашылығының жемісті кезеңі болды, Оның көпшілікке танылған көркем туындылары «Кәрі Теңізші жайлы баллада» («Баллада о Старом Мореходе») /1797/, «Кристабель»/1797/, «Кубла Хан» /1798/, «Франция» /1798/, «Уайым»(«Уныние») /1802/, «Любовь и старость» («Махаббат пен кәрілік» /1802/ т.б. осы кезеңде қалам ұшынан шықты. Колридждің бұл аралықтағы лирикалық және прозалық туындылары оның шығармашылық белсенділігінің артқанын, романтикалық көркем ойларының әбден орныққандығын аңғартады.

Колридждің романтикалық эстетикасының басты бағыты – қиял әлемін көркемдік тұрғыдан қолдана білу. Қиял «өмірлік күш» ретінде алынып, оның ойынша дүниені өзгерту құралы болып табылады.

Өзінің шығармашылық өмірінде Колридж романтикалық ойдың тікелей шыңына шығудың белгілі бір тәртібін бұзып, оны кез келген уақытта туындаған үзік поэтикалық ой, қиял, көркемдік интуициямен байланыстырады. Оның әлемге танымал поэмасы «Кәрі теңізші», аяқталмаған поэмасы «Кристабель», «Кубла Хан», т.б. осы тұрғыдағы туындылар. Бұл шығармаларының барлығы үзінді композияцияға құрылып, күрделі символикалар және елесті романтикалық образдармен өрнектелген.

«Кәрі теңізші» балладасы ортағасырлық туындылардың мақамында жазылған. Онда дін мәселесін – күнә мен оны өтеуді дәстүрлі баяндау арқылы көрсеткен. Кәрі теңізші «ақ ұлпа қардай Альбатросты» (қайырымдылықтың, адамгершіліктің, махаббаттың, пәк сезімнің символы) садағымен атып түсіреді. Ол құс бүкіл теңізшілерге алыс сапарларға жүзуде дұрыс жол сілтеген «сәттілік символы» іспетті болатын. Осы опасыз әрекетімен ол жақсылыққа жамандық жасайды. Өз жолдастарын қайғы-қасіретке бөлеп, жаппай өлімге душар етеді. Басқарусыз кеме теңіз бетінде алған бағытынан ауытқып кетеді. Желкендері дәрменсіз салбырап, кеме ағаштары тропикалық күннен жарылып, шіри бастайды. Ал, жападан жалғыз қалған кәрі теңізшінің қасынан Өлім және оның аса қорқынышты бейнедегі серігі – өмірдегі Өмір әуе кемесімен дәл қасынан жүзіп өтіп, күнінің санаулы екенін ескерткендей болады.

Кәрі теңізші тек шөлден, аштықтан және аптап ыстықтан ғана қиналмайды. Олардан басымырақ, жүрегін жегідей жұлып жеген – жан күйзелісінен қиналыс табады. Көпшілікпен санаспаған, өркөкірек, өзі білермендіктің салдарынан Теңізші жан күйзелісінің жазасын алып, жалғыздықтың азабын тартады. Сол себепті шығарманың 3-4 бөлімдерінің оқиға желісі «жалғыздықты» жырлаған.

Осы азаптан кәрі теңізші тәубәсінә келіп, теңіздің сұлулығына қызыға қарап, таңдана отырып, батасын жолдағаннан соң ғана, сиқыр күші сейіліп, кеме өз мекеніне жетеді. Теңізші соңынан өмір бойы ел кезіп жүріп, жұртқа өз басынан кешірген қателігі мен қасіретін қайталамауды ескертеді.

Колридждің осы іспеттес туындыларының басты идеясы, терең моральдық мәні мынада: ақын өз өлеңдерінде адам тағдырындағы француз революциясы, буржуазиялық бостандық әкелген жаңа трагедиялық құбылыстарды сергек түрде сезіне отырып, кейіпкердің көңіл-күйі, ішкі жан-дүниесі арқылы бере білуінде. Суреткердің ақындық шеберлігін оның замандастары аса жоғары бағалаған. В.Скотт ақынды жиі мысалға алып, оны «ұлы ақын» дей отырып, оның әсіресе махаббат лирикасын «ағылшын тілінде жазылғандардың ең кереметі, ең көркемі» екендігін атап айтады.