5В011700- Қазақ тілі мен әдебиеті, 5В012100- Қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті мамандықтарына арналған

1. Соғыс жылдарындағы және соғыстан кейінгі жылдардағы поэзияның дамуы қандай

деңгейде болды?

2. Ұлы Отан соғысымен байланысты туған қандай жырлар бар екен?

3. Ж.Жабаевтың соғыс жылдарында жарық көрген қандай жырлары бар екен?

Әдебиеттер:

1 Қазақ әдебиетінің тарихы 8 том,Кеңес дәуірі (1941-1956) Алматы,2004.

2 С.Б.Жұмағұлов ХХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдебиеттану

ғылымы(1956- 1991).Монаг. Қарағанды,2008. –552бет.

3 Тоқсамбаева А. Ұлы Отан соғысы және соғыстан кейінгі қазақ әдебиеті(1941-1960).Оқулық; Семей, 2012ж; «Интеллект». –314 бет.

4 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 2- кітап.А,«Қазақ университеті» 2002.

–455бет.

5 Жанғара Дәдебаев.Қазіргі қазақ әдебиеті. А,«Қазақ университеті»

2002.– 311 бет.

6 Серік Негимов.Әдебиет әлемі. А, «Ана тілі», 2008ж. –256 бет.

7 Серік Қирабаев. Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті. А, «Білім»,2003ж.

–198бет.

2007ж. –462 бет.

9 С. Қирабаев. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. А.,1995, 173 б.

10 Зинол-Ғабиден Бисенғали,Жамал Манкеева Қазақ филологиясы:

егіз негіз(Ғылыми мақалалар жинағы) –А: «Арыс».,2010.–352бет

11 С.Қирабаев.Ұлт тәуелсіздігі және әдебиеті.А., 2001, 195-196 бб.

1. Ж.Жабаевтың «Өтеген батыр» поэмасының тақырыбы мен идеясы.

2. Соғыс жылдарындағы поэмалар.

3. Соғыстан кейінгі жарық көрген поэмалар.

1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысының қаһарлы күндері бұл тұстағы поэма жанрында да заманалық ерлік пафос туғызды. Қазақтың эпикалық поэзиясындағы шын мәніндегі жауынгерлік дәстүр осы жылдарда айқын көрінді. Бұл жылдары қазақ поэмасы ежелден келе жатқан халықтың жауынгерлік дәстүрін, отаншылдық сезімін, үлкен патриоттық рухын бойына сіңіре отырып, құлашын кең жайды. Бұған Қ.Аманжоловтың, Т.Жароковтың, Қ.Бекхожиннің, Ә.Сәрсенбаевтың, С.Бегалиннің, М.Хакімжанованың

поэмалары дәлел.

Жиырмасыншы, отызыншы жылдардағы поэмаларға қарағанда, бұл кездегі қазақ поэмаларының сипатында елеулі өзгерістер болды. Әсіресе ол шығармаларда уақыт тынысы, оның халықтық сипаты, ерлік сарыны айрықша көрініс тауып отырды. Барлық поэманың да идеялық-мазмұндық арқауы – халықтың шапқыншы жаумен шайқастағы ерлігін мадақтап, әлемге паш ету болды.

Соғыстың алғашқы тұсында жазылған Т.Жароковтың «Қара мұртты Қаплан», С.Бегалиннің «Ажар» сияқты поэмаларында бүкіл

отандастарымыздың жауға қарсы күреске білек біріктіре отырып аттануы нақты кейіпкердің өмірі арқылы нанымды баяндалғанын көреміз. Қаплан, Қайрат, Ажар сияқты патриоттық бейнелер сол тұстағы шындықтың типтік көріністерінен едәуір хабар бергендей.

Қазақ ақындарының поэмаларында өмірде болған нақтылы, тарихи оқиғалар мен тарихи кейіпкерлер де көрнекті орын алды. Олар Отан соғысының даңқты батырларын кең тынысты жанрда бейнелеуге ұмтылды. Қ.Бекхожиннің, Қ.Аманжоловтың, Ә.Сәрсенбаевтың, М.Хакімжанованың, Т.Жароковтың, С.Бегалиннің поэмаларында дауылды жылдардағы халық өмірінің эпикалық суреттері бірсыдырғы дұрыс берілді. Қазақ поэмаларында Мәскеуді қорғауда теңдесі жоқ ерлік көрсетіп, атағы бүкіл әлемге жайылған жиырма сегіз батырдың, жаумен айқаста ерлік туын биік ұстаған даңқты батыр, қазақ ақыны Абдолла Жұмағалиевтың, Кеңес Одағының Батыры Мәншүк Мәметованың қаһармандық бейнелері сомдалған. Елімізге опасыздықпен баса-көктеп келген фашистердің жауыздық істері уытты жолдармен әшкереленіп отырды. Бұл жылдарғы поэмалардың тағы бір ерекшелігі – оларда ақын мен кейіпкердің бір-бірімен жақындасып, етене бірігуінің күшейе түсуі. Поэмаларда ақын бас кейіпкердің өнегелі іс-әрекетін, батырлық тұлғасын суреттей отырып, оны өз бауырындай сезінеді, онымен сырласады, пікір-кеңесін, ой-сезімін ортақтастырады, кейде тікелей сөйлеседі, бірге қуанып, бірге ренжиді, бірге дұшпанға қарсы кектенеді. Оның ерлігіне сүйсінсе, өліміне қабырғасы қайыса жас төгеді. Бір сөзбен айтқанда, ақын мен кейіпкер сезімі қабырғаласып, қатар жарысқа түседі.

Сұлу күлсе, жыр да күлмек, –

Ол мұңайса, бірге егілмек... –дейді ақын Т.Жароков («Зоя туралы жыр») бас кейіпкер Зояның тағдырына өзі тікелей ортақтаса отырып.

Торға түскен тоты құстай келбетің,

Айналайын, ар-намысты бермеші! –дейді ақын М.Хакімжанова («Мәншүк») қиын-қыстауда арпалысқан бас кейіпкер Мәншүкке.

Ал «Ажар» поэмасында майданда Отан үшін ғажайып ерлік көрсеткен ұлының қасиетті ісіне сүйсінген анамен сырласа отырып, ақын сол қадірмен анаға:

Асқардың әнмен оят тас жүрегін,

Ана ару, жерде қалмас ақ тілегің,

Ардақты ұланыңның ер атанып,

Мақтаншы алғанына жаудан кегін, деп, тікелей тіл қатады.

Бұл сияқты ақын мен кейіпкердің жүрекпен сырласуы, ара-қатынасының жақын тартуы поэманың оқырман сезіміне ықпалын күшейтіп, онда суреттелген өмір шындығының нанымдылығын арттыра түседі.

Ұлы Отан соғысында біздің елдің адамдары адамзат тарихында бұрын-соңды кездеспеген ерліктің неше алуан үлгілерін көрсетті. Сондай ғажайып ерліктің бірі – 1941 жылғы 16 қарашадағы Мәскеу түбіндегі Дубосеково разъезіндегі 28 панфиловшы-гвардияшылардың немістің 50 танкісіне қарсы шайқастағы тіл жеткісіз батырлығы болғаны тарихтан мәлім. Соғыстың алғашқы жылдарының өзінде-ақ біздің жауынгерлердің осы тарихи ерлігіне арналған лирикалық та, эпикалық та туындылар көптеп жарық көре бастады. 1942 жылдың басында Н.Тихоновтың «28 гвардияшылар туралы сөз», М.Светловтың «Жиырма сегіз», П.Кузнецовтің «Панфиловшылар», қырғыз ақыны А.Тоқамбаевтың «28 батыр», қазақ ақыны Қ.Бекхожиннің «Жиырма сегіз» атты поэмалары жазылды. Алған объектісі ортақ болғанмен, бұл шығармалардың ұқсас жақтарымен қатар, ерекшеліктері де аз емес. Аталған ақындардың бәрі де өз туындыларында болған тарихи фактіден онша ауытқыған жоқ, Василий Клочков бастаған 28 жауынгерді даңқты генерал И.В.Панфиловтың ерлікке баулығанын, жаудың 50 танкісін талқандап жеңген олардың өмірінің көркем эпизодтарын тарихи шындыққа сәйкес бейнелеп берді. Н.Тихонов, М.Светлов поэмаларында политрук В.Клочковтың «Россия –кең байтақ, бірақ шегінерге жер жоқ – артымызда Москва» деп, 28 жауынгерді рухтандырған патриоттық жалынды сөздеріне дейін дәлме-дәл келтірілген. Қ.Бекхожин поэмасында 28 жауынгердің майдан даласындағы қаһармандық іс-әрекеттері әрі көркем, әрі тарихи шындыққа сәйкес жырланды. Әсіресе Н.Тихонов, М.Светлов поэмаларында И.Панфилов, В.Клочков, Д.Қожабергенов, И.Натаров, Ә.Қосаев, Г.Шемякин, П.Емцов, ГЛетренко, Я.Бондаренко, А.Крючков, И.Шепетков, М.Сеңгірбаев сияқты жауынгерлердің тарихи ерлігін нақты түрде суреттеуге талаптану бар. Кейде олардың ой-сезімін, қимылын, көңіл-күйін, айтқан сөздерін сол қалпында бейнелеуі де байқалып қалады. Бұл жайлар аталған поэмалардың тарихи нақтылығын арттырып, күшейте түсті. Сол бір ауыр сын сағаттарда шындала түскен еліміздегі халықтар достығының ұлы күшін сипаттау да аталған поэмалардың идеялық арқауы болып табылады.

Аталған ақындар – әр ұлттың өкілдері. Алайда алған объектілері ортақ болғандықтан, ақындардың көркемдік бейнелеу әдістеріндегі кейбір ұқсастықтарға таң қалуға болмайды. Мәселен, Н.Тихонов, Қ.Бекхожин поэмаларындағы Дубосеково разъезіндегі шайқас тұсындағы қысқы пейзажды суреттеу, көбінесе, ұқсас шыққан. Бірақ бұл үнемі осылай емес. Нақты көркемдік бейнелеуде айырмалар толып жатыр. Н.Тихонов жаудың топас темір танктерін жалғыз мүйізді өгізге теңесе, Қ.Бекхожин құмырсқадай өрмелеген жау танктерін аждаһамен салыстырады. Ақындар салыстыру әдісін де ұтымды пайдаланады. Қ.Бекхожин жауынгерлер талқандап қиратқан жау танктерін мыжырайған сұрқай молаға балай отырып, жиырма сегіз жауынгердің төтенше жеңісіне шаттанып, еңсесі көтерілген Мәскеудің таң нұрымен жарқыраған биік мұнарасын оған қарама-қарсы қояды. Елін сатқан опасыз қорқақ солдатты қоян жүрек деп лағнеттесе, зұлым жаумен табандылықпен майдандасқан 28 жауынгерді от жүректі жолбарысқа теңейді.

Бұл тұстағы поэмаларда партизандардың ерлік өмірі де айқын көрініс тапқан. Т.Жароковтың «Зоя туралы жыр», Ә.Сәрсенбаевтың «Намыс ұлы» сияқты поэмаларында партизандардың басқыншы жауға қарсы күрестегі қаһармандық тұлғалары тәп-тәуір бейнеленген.

18 жасар батыр қыздың патриоттық жарқын бейнесі бүкіл кеңес жастарына үлгі болып, оларды ерлікке, отаншылдыққа рухтандырып, жігерлендірді.

Бұл–поэманың шарықтау шегі. Батыр қыздың қанқұйлы жаумен ерлік шайқасы эпикалық реңкпен суреттелген. Автор шындық шеңберінен шықпайды. Күші басым дұшпанмен теңсіз айқаста Зояның тұтқынға түсіп, жаудың оны айуандықпен азаптауын ақын ашына жырлаған. Бұл тұста автор егіліп, еңіремейді. Қайта сол шексіз жауыздықпен бетпе-бет келгендегі Зояның ерлігін, өжеттігін, қайтпас қайсарлығын толық бейнелеуді көркемдік нысана етеді. «Нар кескендей ер кескінді» қыздың иілмейтін, сынбайтын характерін көрген мейірімсіз дұшпан оны дарға асып өлтіреді. Поэма соңында автор Зояны өлтіру – жеңу еместігін, Зояның мәңгі тірлігін, оның батырлық бейнесінің кейінгі ұрпаққа өшпес үлгі-өнеге берерлік жеңімпаздық, рухтандырушылық күш-қуатын көтере жырлайды.

Зоя өмірі – бүкіл кеңестік әдебиеттің назарын аударған соғыс жылдарындағы жоталы тақырыптың бірі еді. Зоя жайында белгілі орыс ақыны Маргарита Алигер 1942 жылы поэма жазды. Бүкіл кеңестік поэзияның зор табысы болған бұл шығармаға кезінде Мемлекеттік сыйлық берілді. Қазақ ақыны Т.Жароковтың поэмасы көпшілік жағдайда М.Алигер дастанымен үндес екенін байқау қиын емес. Патриоттық сарын, ерлікті дәріптеу – екі поэманың да идеялық арқауы.

Ә.Сәрсенбаевтың«Намыс ұлы» (1943) поэмасы да Украинадағы парти-зандар ерлігіне арналған. Поэмада неміс басқыншыларының бейбіт халыққа жасаған бүлігі, айуандық әрекеттері уытты өлең жолдарымен беріледі. Поэмада Темір мен Миколаның неміс фашистерінен шеккен жәбір-жапасы нақты да нанымды бейнеленген. Өз аналарының жау қолынан жазықсыз қаза тауып, өз селосының, өздерін мәпелеп өсірген алтын ұя – мектебінің жаудың ойранына ұшырауын көрген Темір мен Микола ыза мен кектің туын ұстап жаумен күреске белді бекем буады. Күрең сақал бастаған партизандардың, оның ішінде Темір мен Миколаның жауды талқандап, оған өлтіре соққы берудегі аршынды әрекеттері поэмада шынайы бейнеленген. Жаудың қоймасын талқандап өртеу, яки дұшпанның қару тиеген поезын қирату, т.б. партизандардың жойқын іс-қимылдары олардың патриоттық, жауынгерлік тұлғасын айқындайды.

Өзін өзі тексеру сұрақтары:

1. Осы жылдары жазылған поэмалардың тақырыбы, идеясы не?

2. Ж.Жабаевтың «Өтеген батыр» поэмасының тақырыбы мен идеясы не?

3. Соғыстан кейін жарық көрген қандай поэмалар бар екен?

1 Қазақ әдебиетінің тарихы 8 том,Кеңес дәуірі (1941-1956) Алматы,2004.

2 С.Б.Жұмағұлов ХХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдебиеттану

ғылымы(1956- 1991).Монаг. Қарағанды,2008. –552бет.

3 Тоқсамбаева А. Ұлы Отан соғысы және соғыстан кейінгі қазақ әдебиеті(1941-1960).Оқулық; Семей, 2012ж; «Интеллект». –314 бет.

4 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 2- кітап.А,«Қазақ университеті» 2002.

–455бет.

5 Жанғара Дәдебаев.Қазіргі қазақ әдебиеті. А,«Қазақ университеті»

2002.– 311 бет.

6 Серік Негимов.Әдебиет әлемі. А, «Ана тілі», 2008ж. –256 бет.

7 Серік Қирабаев. Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті. А, «Білім»,2003ж.

–198бет.

2007ж. –462 бет.

9 С. Қирабаев. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. А.,1995, 173 б.

10 Зинол-Ғабиден Бисенғали,Жамал Манкеева Қазақ филологиясы:

егіз негіз(Ғылыми мақалалар жинағы) –А: «Арыс».,2010.–352бет

11 С.Қирабаев.Ұлт тәуелсіздігі және әдебиеті.А., 2001, 195-196 бб.

идеясын меңгертіу .

1. Тарихи драма үлгілері.

2. М.Әуезов драматургия саласына қосқан үлесі.

3. Ғ.Мүсірепов «Аманкелді» драмасы.

4. «Сын сағатта», «Намыс гвардиясы», т.б. пьесаларына тоқталу.

5. М.Ақынжанов «Ыбырай Алтынсарин» пьесасы жайлы.

Отызыншы жылдардағы қазақ драматургиясында жетекші орын алған халықтың эпостық шығармалары сюжетіне және тарихи оқиғалардың ізімен (оның ішінде тарихи адамдар да бар) жазылған пьесалар 40-50 жылдары да бұл жанрдың табыстарына негіз болды. Қазақ драматургиясының інжу-маржаны саналып, театр репертуарын құраған да осы тақырыптарға жазылған пьесалар еді. М.Әуезов пен Л.Соболевтің «Абайы» халқымыздың ұлы ақынының өмірі мен ол бастан кешкен құбылыстарды, әлеуметтік орта шындығын бейнелеуге үлгілік қызмет атқарса, Ғ.Мүсіреповтің «Қозы Көрпеш – Баян сұлуы» халық жадында сақталған аңыздық бейнелерді тірілтіп, нақты өмір суреттеріне айналдыруда, сол арқылы жастардың бас бостандығы үшін күресіп, қайғылы аяқталған романтикалық махаббатын көркемдік шеберлікпен бейнелеуде ұлттық драматургияны жаңа биікке көтерді.

1941 жылы жазылып, жарыққа шыққан Ғабит Мүсіреповтің жаңа пьесасы – «Ақан сері–Ақтоқты» да драматургтің сол бір қарқынмен, шабытпен дүниеге әкелген ерекше күрделі туындысы болды. Бұл да жоғарыда аталған шығармалар сияқты алғашқы күннен бүгінге шейін сахнадан түспей келеді. 1958 жылы Мәскеуде өткен Қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігінде «Ақын трагедиясы» деген атпен Мәскеудің атақты академиялық кіші театрының сахнасынан көрсетілді.

Ғ.Мүсіреповтің драматургиясы, соның ішінде «Ақан сері – Ақтоқты» туралы көп жазылды. Драматургияны зерттеуші С.Ордалиевтің,

Н.Ғабдуллиннің, Ә.Тәжібаевтың, Е.Нұрғалиевтің театр сыншысы

Қ.Қуандықовтың зерттеулерінде трагедияның идеялық-көркемдік ерекшеліктері кеңінен талданған.Солардың ішінде ақын-драматург Ә.Тәжібаевтың Ақанды романтикалық белеске көтере талдауын әбден құптаған мақұл. Ол ақын туралы шабытпен сөйлейді, ғылыми зерттеу емес, поэтикалық трактат оқып отырғандай әсер қалдырады. Автордың Ғ.Мүсірепов шығармасын әлемдік классикадағы – Карл Гуцковтың «Уриель Акоста» атты трагедиясымен қатар қоюы да дәлелді көрінеді.

Пьесаның осы экспозициясында тірідей көрге көмілген Мәрзия тағдырынан оқиғаның қауырт басталып, тартыстың бірден шиеленісуі Ақанның қызу қанды әрекетінен көрініп тұр. Хазіреттің әділетсіздігі Ақанды мешіттен кетіп, ашық айқасқа шығуға мәжбүр етеді. Мәрзия тағдыры Ақтотының қайғылы трагедиясына ұласады. Оқиға ауқымы кеңейіп, тартыс желісі ұлғаюына байланысты екіге бөлініп, Ақан, Ақтоқты, Балта, Жылгелді, Сейіт, Мұрат тобы – Науан, Жалмұқан, Серделі тобымен айқасқа түседі.

Басты кейіпкерлердің бейнелері осы ешбір бәсеңдемейтін талас-тартыс, қызу айтыс-пікір, философиялық толғаныстардан кейін дараланып, көркемдік сипаты айқындала түседі.

Өмір соқпағының талай қиындықтарын басынан кешкен Ақан пьесаның Науан, Жалмұқанмен өтетін көріністерінде нағыз күрескер, әділет жолында ештемеден тайынбайтын, ақиқатты ашып айтатын батыл да алғыр жан болып бейнеленген. Мешітте жүрген кезінде Науанның талай зұлымдықтарын көріп-біліп жүрген Ақан жазықсыз Мәрзияның басынан кешкен қайғылы оқиғадан кейін қара түнек тірліктен ат құйрығын біржола шорт кеседі.

Ол дінге қарсы емес, Науан қазіреттің елдің сеніміне кіріп алып, дінді халыққа қол шоқпар етпек арам саясатына қарсы. Бұрын мешіт маңында дін жолын ұстамақ болған оны хазіреттің Мәрзияға жасаған қиянаты сол жолынан тайдырады. «Қарауылдай елге Науандай надан хазірет болыпты деп қайтам ба мешітке?» – дейді ол.

Ә.Тәжібаев Ақанды М.Әуезовтің «Қаракөзіндегі» Сырыммен салыстыра келіп: «...Сырым туралы, серілік, еркіндік қимыл-қозғалысынан, ақындық өжеттік жағынан көбінесе Ақанды аңғарғандай боламыз... Сырымның сырты да, іші де аңызға айналған Ақанға түгел келеді» – деген еді. Сондықтан болуы керек, енді біз Ақанды көргенде Сырымды көргендей сезінеміз... «Оның үстіне ақын геройларға барлық жаратылыстарымен, барлық жүректерімен сүйе табысқан Қаракөз бен Ақтоқты да егіз сияқты. Құлап сүйетін, жылап сүйетін қазақ Ләйлілері...» – деген пікірі тауып айтылған. Шынында, бұлардың сал-серілерге тән ұқсастықтарымен бірге, өздеріне тән даралықтары да айқын.

Осы тұста Ақан мен Ақтоқтының кіршіксіз махаббат, бас бостандығы мен ән-өлең еркіндігін аңсаған асыл жандар характерлері алғашқы кездесу, той сахналарында барынша айқын көрініс береді. Тойға келген Ақан әрекеті нағыз серінің болмысынан туған, оған елтіген Ақтоқты да бар тірлікті ұмытып, өзін мүлде еркін ұстайды. Құшақтасып амандасу бірін-бірі сағынған ғашықтардың төңірегіндегі қауіп-қатерді ұмыттырып, махаббат құдіретінің іштей тулаған сезімі еріксіз сыртқа тебеді. Ақтоқтының Ақанмен қоштасатын сәті ішкі драматизмге толы. Оның іштен тасып шыққан өрт-жалынды ашу-ызасын тежеп, Ақанды қызғыштай қорғауы, соның амандығына өзін құрбан етуге дайын қайсарлығы мен батылдығы ұлы махаббатың құдіретінен туған. Ел тыныштығы мен азамат амандығын ойлаған Ақтоқтының, некеқияр көрінісіндегі ішкі көңіл-күйі арпалысы, Ақанның домбырасы қирап, Жалмұқанның талақ ететін сахналардағы өр мінезді қимыл-әрекеттері лаулаған ғашықтық сезіммен шарпысып, анық сұлу да нәзік бейнесін аса биік көркемдік деңгейге көтерген.

Науан, Жалмұқандардың әмірімен ағашқа таңылып, қиналып жатса да, Ақтоқтының алған бетінен қайтпайтын, еркіндік жолындағы күресі жалғаса береді, ол жұртты ән мен күйді, ақындықты, Ақанды қорғауға шақырады. Ең соңында маңайына келген дұшпандарының бет пердесін сыпырып, олардың қара ниет зұлымдықтарын бетіне басып әшкерелейді. Мұндай зорлық-зомбылықтан, пасық ортадан адал өлімді артық санайды, өзіне қанжар салады. Бұл – Ақтоқтының жеңісі, кісілік жеңісі. Қоршаудан сытылып, Балталар тобына қосылған Ақан да алдағы үлкен айқасқа бел байлаған – күрескер. Шығарманың, осындай оптимистік рухпен аяқталуы – трагедия жанрына тән шарықтау шегінің, заңды түйіні.

Трагедияда оқиғасының осылай өрістеуіне аса мықты жасалған Науан, Жалмұқан бейнелерінің әсері мол. Науан – дін мен мешітті өзінің жеке басының қамына жарата білетін, сол арқылы қанды қылмыстарының ізін бүркемелеген, әккі де қатал, ойы терең, тілге жүйрік, шешен, ел арасындағы дау-шардың, әбден ысылған мол тәжірибенің адамы.

Бұлардан басқа мұндағы Ақтоқтының әкесі Қоңқай – ұлттық

драматургиядағы кішкентай адам бейнесін жасаудың үлгісі. Ал Мылқау –

трагедия оқиғасын қоюлата түсуге, әрекеттің алмасуына орнымен табылған әрі қызық сипаттама тапқан кейіпкер. Кейбір зерттеулерде мұны халық өкілі дәрежесіне көтеру орын алады. Бұл–дәлелсіз. Мылқаудың әрекетінде әлеуметтік сипат жоқ. Бұл–ұлтымыздың ұлы актері Қалыбек Қуанышбаевтың қайталанбас тамаша ойынын көргеннен кейін туған пікір болуы да ықтимал.

Жинақтай келгенде, «Ақан сері – Ақтоқты» дін мен мешіт маңайында қарақан басының қамынан аса алмағандарды әшкерелеумен бірге, бүгінгі жаңа заманның көрермендерін де эстетикалық ләззатқа бөлеп, мөлдір махаббаттың құдіретін, ән мен күй, ақындық шабыт пеп өнер әлемін өсиеттеген көркем дүние екені даусыз.

Тақырыбы мен көтерген мәселелері жағынан осы алуандас пьесалар осы дәуір драматургиясында көп кездеседі. Бірақ кезінде азды-көпті репертуар қажеттілігін өтегені болмаса, көбісі көркемдік мазмұнының әлсіздігінен театр сахнасында тұрақтай алмады. Солардың бір парасы атақты әнші Майра Уәлиқызының өміріне байланысты. Ш.Хұсайынов пен Қ.Қуанышбаевтың 1948 жылы жазылып, сахнаға қойылған «Шаншарлар» пьесасындағы Сайра есімді шағын кейіпкер, сол Майра өмірінен алынған. Сонан кейін қазақ театрында 1952 жылы қойылған Қ.Байсейітов пен Д.Уәлиевтің «Майра» пьесасында Майра бейнесі екінші рет көрінді. Мұның барлығы да әйгілі әншінің бейнесіне барудағы алғашқы қадам, тұңғыш толғаныс қана.

Әйгілі әншінің жинақты да көркем бейнесі Әбділда Тәжібаевтың, 1956 жьілы жазылған «Майра» пьесасында жазылып, драматургияның іргелі жетістіктерінің қатарына қосылды. Кейін (1969) автор пьесаға қайта оралғанда, кейбір көріністеріне өзгерістер енгізді, сол кезеңінің талабына сай оның әлеуметтік мазмұнын тереңдете түсті. Автор Майра қатысатын әрі соның аузымен айтылатын өткір диалогтер мен монологтердің денін ақ өлеңмен жазып, оның әкімшілік-өнерпаздық келбетін айқынырақ ашуға баса көңіл аударған. Сөйтіп, берісі бас бостандығы, әрісі өнер еркіндігі үшін күрескен Майра тағдырын пьесаға драмалық өзек еткен. Және тартыс тек Майраның тағдырына құрылып, сонымен ғана шектеліп қалмай, сол уақыттағы халықтың, еркіндік аңсаған күресімен астасып жатыр. Ақындық шабытпен жазылған пьесада Майра қалың қауымның арасында, әнін сүйген ел-жұртымен тығыз байланыста алынған. Сонан әнші Майра халықтың сүйіктісі, еркесі болып есте қалады.

Ән мен еркіндікті аңсаған Майраның өзінің намысы мен махаббатын, адамгершілік қасиетін қорғай алатын қажыр-қайратын айтуда, жазушы табысы татымды. Ол Майраны күрделі оқиғаларға араластырып, күрескерлік дәрежеге көтереді. Даланың көкжал бөрісі, қатал да әккі Тайманмен бұрын шәкірттес болып, кейін ислам дінін уағыздаушы, саудаға арын сатқан мырза Дүрбітпен, жанын шүберекке түйіп, өлімге басын байлаған жалдамалы қарақшы Балтамен өтетін сахналарда Майра әрекеті ішкі драматизмге толы. Ол әнімен де, жүйелі сөзімен де, табанды мінезімен де өзін қорғай алатын бейне болып қалыптасады.

Пьесаның, оқиғасы азамат соғысы. Ақтар мен қызылдардың арпалысып жатқан тұсында өтеді. Екінші актіде Ертіс өзенінің арғы бетіне бағыт алған кеменің үстіндегі уақиғадан өріс алады. Майраға ғашық болып, айтқанына көнбесе, күштеуден тайынбайтын арам пиғылды Дүрбіт, оның шашбауын көтеріп, табанын жалауға дайын адвокат Ақаев және басқалар, бұлардың жауыздық әрекетін алыстан сезіп, тойтарыс берудің амалын қарастырып, байламды мезгілді күткен кеме капитаны Мұрат, көмекшісі Александров арасындағы сырт көзге айқын шалына бермейтін іштей тартыс – ел тағдыры үшін күреске ұласады.

Өзін өзі тексеру сұрақтары:

1. Қандай тарихи драма үлгілері бар?

2. М.Әуезовтің драматургия саласына қосқан үлесі қандай?

3. «Сын сағатта», «Намыс гвардиясы» пьесалары не жайлы?

1 Қазақ әдебиетінің тарихы 8 том,Кеңес дәуірі (1941-1956) Алматы,2004.

2 С.Б.Жұмағұлов ХХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдебиеттану

ғылымы(1956- 1991).Монаг. Қарағанды,2008. –552бет.

3 Тоқсамбаева А. Ұлы Отан соғысы және соғыстан кейінгі қазақ әдебиеті(1941-1960).Оқулық; Семей, 2012ж; «Интеллект». –314 бет.

4 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 2- кітап.А,«Қазақ университеті» 2002.

–455бет.

5 Жанғара Дәдебаев.Қазіргі қазақ әдебиеті. А,«Қазақ университеті»

2002.– 311 бет.

6 Серік Негимов.Әдебиет әлемі. А, «Ана тілі», 2008ж. –256 бет.

7 Серік Қирабаев. Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті. А, «Білім»,2003ж.

–198бет.

2007ж. –462 бет.

9 С. Қирабаев. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. А.,1995, 173 б.

10 Зинол-Ғабиден Бисенғали,Жамал Манкеева Қазақ филологиясы:

егіз негіз(Ғылыми мақалалар жинағы) –А: «Арыс».,2010.–352бет

11 С.Қирабаев.Ұлт тәуелсіздігі және әдебиеті.А., 2001, 195-196 бб.

ғылымының өркендеу жолдарын түсіндіру.

1.М.Әуезов,С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Қ.Жұмалиев, Б.Кенжебаев, З.Ахметовтардың

еңбектері.

2. «Қазақ әдебиетінің тарихының» Ітомы, «Қазақ әдебиетінің тарихының очеркі», т.б.

зерттеулердің жарық көруі.Олардың ғылыми практикалық маңызы.

1941-56 жылдар ішіндегі қазақ әдебиеті басынан кешкен саяси-қоғамдық өмірдің қысымшылығы әдебиет сыны мен әдебиеттану ғылымына да зор әсер етті.

Ұлы Отан соғысы кезінде сын да, зерттеу де көңілдегідей дамуға мүмкіндік ала алмады. Әдебиет кітаптары аз шықты. Әдеби газет-журналдар жабылып қалды, жастар газеттері де шықпады. «Социалистік Қазақстан», «Казахстанская правда» газеттері ғана сақталып (кейде шағын форматпен), олардың бетінде сирек те болса, шығып тұрған кітаптарға сын-рецензиялар басылды. Солардың ішінен көңіл аударатындары – Ғ.Мүсіреповтің, М.Әуезовтің «Абай» романының бірінші кітабы жөнінде жазған «Абай» романы туралы» (1943) мақаласымен майданнан жіберілген Қ.Аманжоловтың «Абдолла» поэмасы және Ә.Сәрсенбаевтың «Ақша бұлт» өлеңі туралы «Майданнан соққан жаңа леп» деген мақаласы (1944). Бұл екі шығарма да «Социалистік Қазақстан» газетінде басылған. Олар туралы пікірді Мүсірепов те сол газетте жариялады. Алғашқы мақала М.Әуезовтің Абай өмірі жайлы эпопеялық туындысының бірінші кітабына арналған еді. Мүсірепов онда ұлы жазушының үлкен жоспарының сәтті басталғанын айтып, романның құрылысына, идеялық-көркемдік сипаттарына бірінші рет кең талдау берді. Екішні мақалада майдангер ақындардың «өзекті өртеп шыққан» жалынды сөздеріне көңіл аударды. «Барлығы жеңіс үшін, барлығы майдан үшін» деп, майдан жаққа көз салып отырған халыққа бұл жырлар «майданнан соққан жаңа леп» болғанын айтты. Е.Ысмайыловтың, Б.Кенжебаевтың, С.Төлешевтің, Қ.Жармағанбетовтің сирек те болса басылған мақалалары жаңа кітаптар мен әдеби өмірдің мәселелеріне арналды.

Бұрыннан жүріп келе жатқан ғылыми жұмыстың жалғасы ретінде С.Мұқановтың «ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті тарихынан очерктер» (1941), А.Жұбановтың «Қазақ композиторларының өмірі мен шығармашылығы» (1944), Қ.Жұмалиев пеп Е.Ысмайыловтың «Қазақ әдебиеті» атты мектепке арнаған оқулықтары шықты. 1945 жылы Абайдың туғанына 100 жыл толуы атап өтіліп, ақын шығармашылығын зерттеуге арналған еңбектер жарық көрді. Олардың ішінде М.Әуезов пен Б.Кенжебаевтың «Абай – қазақтың ұлы ақыны» атты кітапшасы мен С.Мұқановтың,Қ.Жұмалиевтің, Е.Ысмайыловтың,

Б.Шалабаевтың мақалалары бар еді. Бұлардың қатарын соғыс кезінде Қазақстанға келген орыс ғалымы, академик А.С.Орловтың «Қазақтың батырлық эпосы» атты кітабы толықтырды.

1946 жылы ВКП(б) Орталық Комитеті «Звезда» және «Лснинград» журналдары туралы» (14 тамыз), екі жұмадан кейін «Драмалық театрлардың репертуарлары және оны жақсарту шаралары туралы» (26 шілде), 8 күннен соң «Ұлы өмір» кинофильмі туралы» (4 қыркүйек) қаулылар алынды. Сәл кейінірек музыка өнері жайлы «В. Мураделидің «Ұлы достық» операсы туралы» (10 ақпан 1948) қарар шықты.

Сырт қарағанда, бұл қаулыларда Орталық Комитет формализм, пес-симизм, бисаясаттық сияқты ұнамсыз құбылыстармен күресу қажеттігін көтеріп, орыс мәдениетінің демократиялық дәстүрлерін басшылыққа алуға үндесе де, шын мағынасында, ол әдебиет пен өнерде партиялық принципті күшейтуді көздеді. Социалистік реализмнің жаңа өмірді мадақтап, жеңімпаз кеңес халқының жеңісіне лайық шығармалар туғызу тұжырымдамасын қолдады. Өткен заманды қызық тұтпауға, шет елдің арзан, жылтырақ мәдениетін дәріптемеуге үндеді.

Партияның осы қаулыларында белгіленген шараларды жүзеге асыру Қазақстанда талай әпербақандықтар тудырғанын еске алу абзал. Қазақстан партия ұйымы елден бұрын елпілдеп, Мәскеудің ығына жығылып ұлт мәдениетіне әңгіртаяқ ойнатқаны жасырын емес. Мұның нақты фактылерін Қазақстан Коммунистік партиясының «Әдебиет пен өнер мәселелері бойынша 30-40 жылдар кезеңі мен 50 жылдар басында қабылданған қаулыларды зерттеу жөніндегі Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық Комитеті комиссиясының қорытындысы» (1989) атты құжаттан табуға болады. Осы «Қорытынды» бойынша бүкіл рухани өміріміз бен мәдениетімізге ылаң салған 8 қаулы бірден өзінің күшін жойып, ақыл-санаға азаттық берілді. Бірақ Коммунистік партия өзі жасаған қысастықты, әсіресе, қазақ тарихы мен мәдениетіне байланысты әділетсіздіктерді өз қолымен түзетіп кете алмады, кешікпей тарап кетті.

Өзінің сойқанды күшінен айырылған қаулылар қайсы және олардың қандай зардаптары болғанын әдебиеттану ғылымы мен сынына жанастыра айтсақ, біздің бүкіл рухани дүниеміздің қандай қорлық-зорлық көргенін анық аңғарып, артық пен кемдіктің сырын түсінуге мүмкіндік туады. Сонда ғана зиялы ойларға 50-60 жыл бойы бұғау салып, ақыл-парасат пен таным-білікті қалай қыспаққа түсіргенін көреміз.

«Қорытындыда» хат, түсіндірме деп аталғанмен, біздің бүкіл ой жүйемізге қырсығын тигізіп, кесірін өршіте түсуге себепкер болған бір құжатқа- «ВКП(б) өлкелік комитетінің мәдениет және насихат бөлімі мен Қазақстанның марксизм-ленинизм институтының «Сталин жолдастың хатына байланысты Қазақстанда теория майданындағы күрес міндеттері туралы» түсіндірме хатына айрықша тоқталған. Бұл құжат Ф.И.Голощекин тұсында алынды да, сол кездегі және одан соңғы көп бұрмалаушылықтарға жол салды.

Бұл құжат,ең алдымен әрбір құбылысты өз кезіндегі таным деңгейінде бағалау керек деген диалектика қағидасын елемеді. Бәрін бүгіннің безбеніне салып өлшеді де, өткеннің бәрін таптық тұрғыдан сараптады. Осы түсіндірме хатты жүзеге асырудың алғашқы сөзі КазАПП-тың 1932 жылы 26-29 ақпанында өткен бірінші съезінде айтылды.КазАПП басшысы М.Қайыпназаров дайындаған, съезд қол көтеріп бекіткен қаулысында: «Қазақ көркем әдебиетінің социалды құрылыс міндеттеріне ілесе алмай жүргенінің себебі: алдымен, қазақ кеңес жазушыларының көбінде алашордашылдық, байшылдық салт-сананың ықпалы әлі күнге дейін күшті, бірқыдыру жазушылардың шығармаларында бай-феодал салт-санасы, жергілікті ұлтшылдық, төңкеріске қарсы троцкизм сарындары бар (Сәкен). Қазақ қара шаруаларының артта қалған сарындарына еріп, қара шаруаның өрісі тар көзқарасына және ұсақ буржуазияшылдық санашылдыққа (идеализмге) салынғандық та бар (Ілияс, Бейімбет, Сәбит, Өтебай және басқалар), жік тартысын көркем әдебиетке қыстырғандық та бар. Сын, өзара сынды бетке ұстап, кейбір жолбике жазушылардың кеңес мекемелерін, коммунистерді, колхоздарды обывательдерше сынағандары да (Мәжит, Жұмат және басқалар) болды» деген сөздер жазылған («Әдебиет майданы» журналы, 1932, №4, 13-бет). Аты аталғаннан қорықты ма, әлде түсінігі солай ма, әйтеуір Өтебай Тұрманжанов «КазАПП-тың Ісъезі не деді» атты мақаласында «алашорда оқығандары (жазушылары) төңкеріске дейін де, төңкерістен кейіп де қазақ еңбекшілерінің, пролетариаттың дұшпаны болды дейміз. Еңбекшілердің досы емес, қасы болды дейміз» деп жазды.

Ғаббас Тоғжанов өзін сыннан арашалап, жаңа басшылыққа жағыну мақсатымен «Большевик Казахстана» журналының 1932 жылы 5 саныда «Байтұрсынов және байтұрсыновшылдық туралы» мақала жазып, алашордашылықты «әшкереледі». Голошекиннің Қазақстанда «кіші Октябрь» науқанын өткізіп, партия ұйымдарын болышевиктендіру, ауылды советтендіру, жедел коллективтендіру саясатын қолдамаған қаламгер қалмады.

Қазақтың әдебиетші коммунистері осындай мақалалармен әлгі хатқа жауап беріп жатқанда, марксизм-ленинизм институтының қызметкерлері қазақ ұлтшылдарын әшкерелейтін зерттеу дайындап та үлгерді. «Очерки по истории Алаш-Орды» деген кітапты С.Брайнин мен Ш. Шафиро жазды.Онда«Алаш» партиясы былай тұрсын, бүкіл қазақ халқының еңбекші бұқарасының патша өкіметі мен империализмге қарсы күресі, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі, азамат соғысы жылдарында көрген азабы, алаш азаматтарының атқарған қызметі түгелдей жоққа шығарылды.

Сондықтан да «Қорытындыда» 1932 жылғы 10 қаңтардағы түсіндірме хат «Халықтың рухани өміріндегі құбылыстар мен тенденцияларға, тарихи өткеніне баға беруде маркстік көзқарастың жоқтығынан ақсап жатты. Революцияға дейінгі кезеңнің аса көрнекті бірқатар ақындарының шығармашылығына жөнсіз жазғыруды күшейтіп, сол кездегі маңдай алды әдебиетшілерді (А.Байтұрсынов, С.Сейфуллин, М.Жұмабаев, М.Әуезов, С.Мұқанов, І.Жансүгіров, Б.Майлин және басқалар) қуғындауды өршітті, олардың көпшілігі кейіннен репрессияға ұшырады» деген тұжырым жасалды. Бұл хаттың зардабы мен ызғары уақыт өткен сайын күшейе түспесе, азайған емес.

Бұдан басқа құжаттардың бәрі де 1946-1956 жылдар арасында алынып, ғылыми ізденістің бағытын теріске бұрып, халықтың азаматтық тарихы мен мәдениетін, өнері мен әдебиетін шындық деңгейінде зерттеуге мұрсат бермеді; соған қоса, олар 1937 жылғы науқан кезінде ұлттық нигилистердің қаулап шығуына жағдай жасады. Өзінше ойлауға, еркін жазуға мұрша бермеді.

«Қорытындыда» күшінен айырылған құжаттың ішінде «Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл және әдебиет институтының жұмысындағы өрескел саяси қателіктер туралы» (21.01.1947) қаулы аталды. Оның қиратқыш күші орасан зор болды, кейінгі, 50-жылдардың орта тұсына дейін созылған «ұлтшылдықты әшкерелеу» науқаны осы қаулыдан тарамдалды.