5В050900 «Қаржы» мамандығы үшін «Корпоративтік қаржы» пәнінің оқу-әдістемелік жинағы

Семей 2012

Мазмұны:

АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМ - капиталға бір жерге шоғырландыруға(акция ретінде) кәсіпорындар, мекемелер немесе жеке азаматтар , өздерінің келісімдері бойынша бірлескен формадағы ұйымы. Бұл ұйым заңды түрде тіркелген және өздерінің бекітілген уставы бойынша жұмыс атқарады.

АМОРТИЗАЦИЯ (лат. Amortisatio- орнын толтыру) – негізгі қорлардың құнын сол қорлар арқылы өндірілетін өнімдер мен қызыметтерге бірте-бірте көшіру, ақша қаражаттарының мақсаты шоғырландыру және оларды тозған негізгі қорлардың орнын толтыру үшін пайдалану процесінде олар тозады, өзінің тұтыну құнын жоғалтады.Өндірілген өнім өткізілгеннен кейін алынған кірістің бір бөлігі негізгі қорларды қалпына келтіруге арналған анаулы амортизациялық қорға аударылады.

АМОРТИЗАЦИЯЛЫҚ ҚОР - негізгі қорларды жай ғана және кеңейтіп көбейтуге арналған ақша қаражаты; экономикалық табиғаты екі тұрлі, яғни тозған негізгі қорлардың орнын толтыру процесіне және оларды кеңейте көбейту процесіне бір мезгілде қызмет көрсетеді.

АМОРТИЗАЦИЯЛЫҚ МЕРЗІМ - өндіріс ќ±ралдарының, жабдықтарының құндарын амортизациялық жарнамен толық өтеу мерзімі. Амортизациялық нормаларды есептеуге қолданылады. Көпшілік елдерде амортизациялық мерзімді мемлекет реттейді.

АКТИВ (лат.actuusіскер) - есепке алу категориясында рынок субъектісінің мүліктерінің құны, оған қоса қарызжарды төлеуге арналған қаржы мен запастар кіреді.Активтер материал негізіндегі ақты заттар болуы мүмкін. Активтер олардың жыл ішінде ақшаға айналатыны немесе айналмайтынына байланысты ағымдағы және белгіленген активтер болып та бөлінеді.Шарауашылық практикасында активтер мен қарыздардың баланысы жасалады, қарыз оның есептң кезең шегінен асуына байланысты қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді болып бөлінеді. Фирманың меншікті мүлкінің құны шаруашылықтың қарызы алынып тасталған активке тең.

ЖАЛПЫ ШЫҒЫНДАР - өндірістің әрбір нақты деңгейіндегі тұрақты және өзгермелі шығындар жиынттық суммасын айтады.

КӘСІПОРЫННЫҢ ЖАЛПЫ ТАБЫСЫ - өнімді сатудан түскен түсімнің және сол өнімге кеткен материалдық шығындар, оған қоса соңғы социалды қамсыздандыру және амортизацияға көшірілген сомалардың айырмасын айтады.

ЖАЛПЫ АЙНАЛЫМ - өндіріс көлемі көрсеткіштерінің бірі. Белгілі бір уақыт аралығында өндірілген өнімнің барлық түрлерінің және өнеркәсіптік сипаттағы жұмыстар жиынтығы.

ГУДВИЛЛ (ағыл. goodwill)-материалдық өлшемге келмейтін активтер, фирма капиталы, мысалға атақ, техникалық серіктестік, байланыс, маркетингтік қабылдау әсер ету т.б.

ҚАМСЫЗДАНДЫРУ ҚОРЫ - өндірісті үнемі жабдықтау және тұтыну, қаралған деңгейден төмендемеуін және үнемі жеткізіп тұру жөніндегі қамсыздандыру қорын айтады.

ӨНДІРІС ҚОРЛАРЫ - айналым қорларының белгілі, өндіріс шеңберінде болуы. өндірістің процесінде әлі қатыспаған, еңбек заттарына жататын: шикізат, материалдар, жағар-жанар май, отын, тұқым, жемшөп, қосалқы бөлшектер т.б.

ШЫҒЫНҒА КІЛТІРУ - альтернативті қаралатын дұрыс вариантын таңдау белгісін минималды болуы шаруашылық саясаты және техникалық, өндірісті ұйымдастыру саласындағы сол шешімнің экономикалық тиімділігін салыстыру көрсеткішінің бағалануын мына формуладан көруге болады: ШК= Ө+МК, мұнда Ө- тауардың келешектегі өзіндік құны; К-осы шешімдегі капитал салымы; М-капиталдың тиімділік коэфицент мөлшері.

АЙНАЛЫМ ШЫҒЫНЫ - тауар айналымы процесінде байланысты жұмсалатын шығындар. Өзінің экономикалық мазмұны жағынан айналстағы өндірістік қосымша шығындары болып бөлінеді. Таза айналыс шығындары-сатып алу, сату актісін ұымдастыру кезіндегі шығындар, басқаша айтқанда, тауарларды өткізу процесіндегі құн формаларының ауысуына байланысты туындайтын шығындар. Таза айналыс шығындары бағасын есептеп шығаруға байланысты, бүкіл сауда байланысындағы қызметкерлердің сауда агенттігінің, есеп айырысушылардың еңбек ақысында байланысты, сауда конторларын ұсынуға байланысты жарнама ітерін ұйымдастыруға т.б. байланысты жұмсалатын шығындар жиынтығы. Бұл шығындар айналыс сферасында тек құн формаларының ауысуы үшін ғана жұмсалатындықтан, тауарларға ешқандай жаңа құн қоспайды. Ал жұмсалған еңбек сипатына ие болады.Қосымша айналыс шығындары- тауарды тасымалдауға, сақтауға, сұрыптауға, буып-түюге және оны қосымша өңднп тұтынуға әзірлейтін басқада операцияларға жұмсалатын шығындардан құралады. Бұл шығындар айналыс сферасында өндіріс процесінің жалғасуымен байланысты туындайды. Мұндағы жұмысшылардың еңбегі өнімді еңбек болғандықтан, тауарлардың құнына жаңа құн қосады. Әдетте, социализм тұсында таза айналыс шығындары жалпы айналыс шығындарының мардымсыз білігін ғана құрған және қоғамдық қосымша өнім есебінен өтеліп отырылған. Ал енді, айналыс шығындарының үлкен бір бөлігі айналыстағы өндірістің қосыша шығындарынан құралады. Елімізде нарық экономикасының жедел қарқынмен дамуы үшін тауар айналымы процесінде айналыс шығындарың азайтудың зор маңызы бар. Айналыс шығындарын азайтудың шешуші факторлары: айналыс сферасында еңбек өнімділігін аттыру, тауар айналысы жылдамдығын үнемі қадағалап отыру, тауар тасымалдаудың жолдарын ұйымдастыру, сауда орындарын және дайын өнімдерді сақтайтын қоймаларды тиімді орналастыру, т.б.бір сөзбен айтқанда сауда ісін түгелдей дерлік прогресивті дамыту.

КАЛЬКУЛЯЦИЯ (лат.calculatio) - шот,есеп-шығын түрлері бойынша өнім өлшемінің өзіндік құнын есептеу. Мақсатына қарай мына түрлерге бөлінеді: жоспарлық калькуляция – кезекті жоспарлы кезеңге арналған орташа өзіндік құнды айқындайды және көтерме сауда бағасын белгілеу үшін пайдаланылады, жұмыс уақыты, материалдар электр энергиясы шығынның және басқа шығындардың үдемелі нормаларына негізделеді; нормативтік калькуляция - өндіріс құралдарымен жұмыс уақытын пайдаланудың қолданылып жүрген технолгиялық нормаларына негізделеді; есепті калькуляция өндірісті шығынның бухгалтерлік есебінің деректері бойынша жасалады және өзіндік құн жөніндегі жоспар болып табылады, өзіндік құнның орындалуын бақылау құралы серпінің зерттеу және шығынды кеміту резервтерін іздестіру үшін қолданылады. Өндірістік ерекшелітеріне қарай шығындар мынадай әдістермен калькуляцияланады: а) нормативтік әдіс бұл әдетте өндіріске жұмсалатын қаржы шығынның қолданылып жүрген нормалары бойынша айқындалады; б) бөлістік әдіс, ол шығынды өндірістік процесті қайта бөлу бойынша есептеуге негізделген. В) заказдық әдіс бұл әдісте шығындар жекелеген заказдар бойынша есептелінеді.

АВАНСЫЛАНҒАН КАПИТАЛ - бизнес (табыскерлік) пайда келтіргенге дейін күні бұрын ақшалай не тауар ќ±ндылыќтарымен берілген ќаржы капиталы. Әдетте, мұндай капитал белгілі бір жобаны келешекте іске асыруға, мысалы жаңадан фирма, кәсіпорын ашуға, тауардың жаңа т‰рлерін шығаруға беріледі.

ШЫҒЫНДАР МЕН НӘТИЖЕЛЕРДІ ТАЛДАУ - экономикалық өнімдердің негізгі түрлерін өндіруге жұмсалған шығындар жазылған және нәтижесі өнімнің көлемі түрінде жинақталып көрсетілген баланс кестесін пайдалану. Мұндай талдау зерттеу құралы ретінде, сонымен қатар болжамдық бағдарламаларда, жоспарлау алдындағы есептерде қолданылады. Жалпы толық шығынның деңгейін айқындауға экономика секторлары мен салаларының ќарым-қатнастарын анықтауға мүмкіндік береді.

ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ ТАЛДАУ - кәсіпорынның, фирманың, акционерлік қоғамның, үй шаруашылығыныњ өндірістік, ќаржылық, саудалық қызметтерін зерттеп білуге байланысты экономикалық талдаудың бір бұтағы. М±ндай талдау өндірісті, айналымды, тауарды, қызметті, өнімді тұтынуды, өндіріс ресурстарын пайдаланудың тиімділігін, өндірілген өнімнің сапасын бейнелейтін экономикалық көрсеткіштердің мезгілге сай өзгеру деңгейін анықтауға бағытталған. Талдау барысында бақылайтын, зерттейтін факторлардың себептері мен мүмкін болар зардаптары айқындалады.

АРЕНДА, жалдау, жалгерлік (лат. arrendare) — шарт бойынша жерді, үйді, қазба байлыќты, кәсіпорындарды, сонымен ќатар жалгерлердің жеке ж±мыс істеуіне ќажетті жабдыќтардың ќай түрін болса да уаќытша пайдалануға жалға беру. Жалгерлікке халық шаруашылығының барлыќ саласында рұқсат етіледі және меншіктің барлық түрлеріндегі мүлік жөнінде ќолданылады. Мүлікті жалға беру ќ±қығы меншік иесіне берілген. Меншік иелері мүлікті жалға өткізуге өкілдік берген орындар мен ұйымдар жалға берушілер бола алады. Арендатор (жалгер) бола алатындар: елдің зањды т±лғалары мен азаматтары, шетелдік занды тұлғалар және олар ќатысатын бірлескен кәсіпорындар, халыќаралық бірлестіктер мен ұйымдар, сондай-ақ шетелдік мемлекеттер. Жалдау шартында жалға алған мүлікті сатып алу мүмкіншілігі де көрсетіледі.

МАШИНАЛАР МЕН ЖАБДЫҚТАРДЫ ЖАЛҒА АЛУ — сыртќы экономикалық байланыс жүйесінде жалгерге меншіктік ќ±ќық бермей, шетелге тауар шығаруды несиелеудің бір түрі. Жалға машиналар мен жабдыќтар қысќа мерзімге (рентинг), орта мерзімге (хайринг) және ұзақ мерзімге (лизинг) беріледі. Жалдау төлемінің көлемі жалға беруші ж±мсаған қордан орта пайдадан төмен кіріс алмауын ќамтамасыз ету керек, ал жалға алушыға жалдау ќ±ны машиналар мен жабдыќтар сатып алу үшін банктен алатын несие ќаржыдан төмен болуы тиіс. Машиналар мен жабдыќтарды жалдау жалгерге алғашќыда қымбат техниканы көп ќаражат ж±мсамай-ақ пайдалануға жєне жалдау ақысын машиналарды іске қосќаннан кейін кірістен төлеуге, ал жалға берушіге төлемеушілік ќуатын азайтып, өтімді кеңейтуге мүмкіндік береді.

ЖАЛГЕРЛІК АҚЫ - жалға берілген мүлік үшін жалдау мерзімі ішінде т±раќты төленетін төлемдер. Б±л төлемдердің мөлшері және оларды төлеу тәртібі жалгерлік шартында көрсетіледі. Жалгерлік ақыға жалға алынған мүлік құнынан есептелетін амортизациялық төлем мен мүлікті пайдаланғаннан түскен кірістің бір бөлігі кіреді. Мемлекеттік мүлік пен жер жалгерлігіне төленетін ақы мемлекеттің зањды актілерімен белгіленеді.

БАЗИСТІК ПАЙДА - есепті жылда күтіп отырған пайда. Б±л көрсеткіш негізгі тиімділікті есептеу үшін қолданылады, және де талдау єдісі арќылы алдағы кезекті жылдың түсімі есептеліп, жоспарлы кірісі аныќталады.

БУХГАЛТЕРЛІК БАЛАНС, бухгалтерлік теңгерім -кєсіпорындардың, фирмалардың, мекемелердің жалпы ақша ќаражаттарын орналастыру, пайдалану жагдайларын, пайда болу көздерін көрсететін және белгілейтін бухгалтерлік есеп берудің түрі. Бухгалтерлік баланс - ќ±рылым жағынан екі жаќты кесте. Кестенің сол жағы — актив, көсіпорын мен фирманың шаруашылық ќаржыларының құрамы мен орналасуын, ал оң жағы пассив — б±л ќаржылардыњ ќайдан түсетінін көрсетеді. Баланстың актив жиынтығы оның пассивіне тең болуы ќажет. Баланстағы қаржы мөлшері мен оның түсімі фирманың қаржылық және шаруашьшық көрсеткіші ретінде есепті жыдцыњ басында болмаса аяғында аныќталып, сараланады.

БАЛАНСТЫҚ ПАЙДА - кәсіпорындардың, бірлестіктердің, мекемелердің, фирмалардың бухгалтерлік баланстарында көрсетілген өндірістік және өндірістік емес қызметтерінің барлық түрлерінен түскен жалпы пайда сомасы.

ЖАЛПЫ ӨНІМ - кәсіпорындар мен халық шаруашылығының белгілі бір салаларында өндірілген өнім көлемін ақшадай бейнелейтін көрсеткіш. Жалпы өнім ќазіргі ағымдағы жене салыстырмалы бағалармен есептеледі, б±ған аяќталмаған өндіріс өнімдерінің де элементтері енеді.

ЖАЛПЫ ТАБЫС - ақша түрінде есептелген кәсіпорындар мен фирмалардың тауар өндіріп сатудан және қызмет көрсетуден алынған жылдық табысы. 2) Жалпы табыс өнім жєне қызметтен шығындардың айырмашылығы ретінде аныќталады. Жалпы табыс еңбек ақы мен таза табыстың (пайданың) қосындысына тең.

ЖАЛПЫ АЙНАЛЫМ - өндіріс орнында есепті мерзімде өндірілген (жиі жағдайда — жыл бойына) өнімнің барлық түрлерінің жиынтық ќ±ны. Жалпы айналым өнеркәсіптің өзінде өндірілген дайын өнімнің, аяќталмаған өндірістің, өндірістік сипаттағы ж±мыстардың құнын қамтиды.

ВАЛЮТАЛЫҚ ЕСЕПШОТТАР - мемлекеттік кәсіпорындардың, мекемелердің, фирмалардың, кооперативтердің жене жеке адамдардың сыртқы экономбанк мекемелерінде шетелдік валюталық есепшоты. Валюталық есепшоттарға шетелдік контрагенттердің төлемдері, несиеге алын-ған, не болмаса валюта аукционында белгіленген тәртіппен алынған валюта қорлары түседі. Б±л есепшоттар арқылы есептесу шетелдік валюталар арқылы ж‰ргізіледі.

ВЕНЧУРЛІК, ТӨУЕКЕЛДІ КЄСІПКЕРЛІК (БИЗНЕС) - пайда табу, кєсіпкерлік жєне ±йымдастырушылық түсімді молайту мақсатымен "тєуекелді" жобаны жүзеге асыру ќазметі.

Венчур кәсіпкерлігі "тєуекелді" жаңалық енгізу арқылы, яғни венчур бірлестіктерінің корпорацияларға дейін өсуіне жағдай туғызып және оларды ±йымдастырушыларға ірі акция пакетін алу мүмкіншілігін береді. Жауапкершілігіне, ±йымдасу-зањдылық статусына (дәрежесіне) байланысты венчур кәсіпкерлігі корпорациялар, серіктіктер және жекеменшік компаниялар болып үш түрге бөлінеді. Венчур бірлестігін қ±ру үшін үш түрлі жағдай ќажет: 1) жаңалық пікір (тауардың, б±йымның, технологияның не болмаса қызметтің); 2) жаңа пікір негізінде жаңа фирма ќ±ратын кәсіпкер; 3) шағын түрлі фирмаларды ќаржыландыруға икемделген арнайы капитал (ќаржы).

ВЕНЧУРЛІК (ТӘУЕКЕЛШІЛ) КЄСІПОРЫНДАР - қолданбалы ғьшыми зерттеулер жүргізіп, жоба-конструкторлық ќызметтер орындап, техникалық, технологиялық жаңалыќтар енгізумен шүғьшданатын шағын кәсіпорындар мен фирмалар.

ВЕНЧУРЛІК КАПИТАЛ - "тєуекелді" жобамен жасалған жаңа технологияны, тауарларды, бұйымдарды игеру үшін бөлінген ±зақ мерзімдік ќаржы (инвестиция). М±ндай инвестициялардың жай инвестициялардан ерекше айырмашылығы — пайыз тµленбеуінде және ќаржыны міндетті түрде қайтару талап етілмеуінде. Венчурлік капитал тек қана акционерлік капитал (акциялар шығару) түрінде қолданылады.

ӨЗАРА ЕСЕПКЕ АЛУ - кәсіпорындар бір-біріне тауар жеткізгенде, қызмет көрсеткенде өзара талаптарын аралық есепке жатқызу, есеп айырысудыњ бір т‰рі.

¦ДАЙЫ ӨНДІРСТІК ЦИКЛ - бұл белгілі бір мерзім ішіңде экономикалық өнімнің шығарылғаннан т±тынуға дейінгі өтетін "өндіру, бөлу, айырбастау, тұтыну" сатыларын ќамтитын бірт±тас ұдайы өндірістік цикл.

¦ДАЙЫ ӨНДІРІС - өндіріске пайдаланьшатын факторларды (табиғи игіліктерді, өндіріс қорын, жұмыс күштерін) ќайта жасаќтап, іске қосу, осы негізде өндіріс процесінің үздіксіз ќайталанып отыруы. ¦дайы өндірістің жай және ұлғаймалы түрлері болады. Жай ұдайы өндірісте өндіріс процесі көлемі жағынан өзгермей бірќалыпты саќталады. Ал ұлғаймалы ұдайы өндірісте өндіріс көлемі үздіксіз ±лғайып отырады. Капиталдық ұдайы өндіріс-капиталдың үздіксіз жаңарып, ±лғайьш отыруын талап етеді.

НЕГІЗГІ ҚОРЛАРДЫ ЌАЛПЫНА КЕЛТІРУ Ќ¦НЫ - қазіргі қолданылып жүрген бағалар негізінде есептеліп, өндірістегі негізгі қорлардың тозуын қалпына келтіруге бөлінген амортизациялық (тозбалыќ) ќаражат сомасы.

АҚШАЛАЙ ЌАРАЖАТТЫҢ ҚОЗҒАЛЫСЫ -қоғамның құқыќты мүшелері мен занды құқыќты мекемелердің есепшоттарындағы аќша сомасының өзгеруі, ақшаның бір қолдан екінші қолға ауысуы.

АҚША-ЌАРАЖАТТАРЫ - бірлестіктердің, кәсіпорындардың, ±йымдардың, мекемелердің және де жеке т±лғалардың ылғи да шаруашылық айналымында және өз мақсаттарына пайдаланатын не болмаса қор ретінде банкте саќтайтын, банктің есепшотында аќша түрінде жиналѓан єр түрлі кірістері мен түсімдері.

ДИВЕРСИФИКАЦИЯ, ӘРТАРАПТАНДЫРУ (лат. diversus жєне facara) — фирма мен кєсіпорындар шығаратын єр алуан тауар түрін көбейту, өнімнің түрлерін өзгерту, өндіріс тиімділігін арттырып пайда табу, банкроттыќты болдырмау мақсатымен өндірістің жаңа түрлерін меңгеру. М±ндай жаңғыртуды өндіріс диверсификациясы деп атайды; 2) ќауіп-ќатерді азайту жєне көбірек пайда табу мақсатымен экономикаға ж±мсалатын не болмаса несиеге алынған аќша капиталын әр түрлі объектер арасында бөлу. Мұндай диверсификацияны "несиелік диверсификация" деп атайды. Диверсификация шаруашылыќтың ішкі экономикалық тұрақсыздығы күшейген кезде өріс алады. Диверсификация өркендеуіне тән нәрсе нарыќтық экономиканың, ќаржы нарығының даму жағдайы жєне серіктестердің бірігуіне өкімшілік шектеудің жоқтығы.

ДИВИДЕНД, ҮЛЕСАҚЫ, ҮЛЕСПАЙДА, акциядан түскен табыс (лат. dividendus) — салық төленгеннен кейін, айырған қаражаттың өндіріс өсуіне, ќаржы қорына т.б. ќажеттілікке ж±мсалғаннан кейінгі акционерлік ±йымның ќарамағында ќалған пайданың акционерлер арасында бөліске- түсетін бір бөлігі. Дивиденд көлемі ќарапайым акциялар бойынша акционерлердің жалпы жиналысында шешіледі, сонымен ќатар акционерлік қоғамның табыстарына және пайдалану бағыттарына байланысты өзгеруі де мүмкін. П±рсатты акциялар бойынша дивиденд көлемі күні б±рын белгіленеді. Пайда кµлемі жеткіліксіз болѓан жағдайда б±л акциялар бойынша дивиденд беруге қосымша ќаржы қоры пайдаланылады. Егер де шектелген дивиденд п±рсатты акция бойынша жай акциялар дивидендінен аз болса, акция иелеріне лайыќты қосымша ќаражат төленеді.

ТАБЫС — әр түрлі мағынада ќолданылатын кең тараѓан, көп мєнді ±ғым. Кең мағынасында белгілі бір өнімді өндіру, ж±мысты атќару нөтижесінде кәсіпорындар мен бірлестіктерге, фирмалар мен сауда-өнеркєсіп мекемелерінде және жеке адамдарға түсетін ќандай да болмаса ақшадай табыс немесе материалдық игіліктер. Табыс ±ғымын мемлекетке (±лттық табыс), кєсіпорын мен фирмаларға (кәсіпорынның таза табысы, жалпы табыс) жеке адамдарға (халыќтың ақшадай табысы, жеке табысы) қолдануға болады.

ЕНШІЛЕС КЄСІПОРЫН, ҚОҒАМ - негізгі (аналыќ) кєсіпорын, фирманың құрамына кіретін занды дербес кәсіпорын. Құрылтайшы бас кєсіпорынның, фирманың бөлімшесі ретінде жұмыс жүргізеді. "Аналық" кәсіпорын "еншілес" кәсіпорынның жарғысын бекітіп, кейбір басќару, бақылау функцияларын өзінде саќтайды.

ШЫҒЫНДАР — тауар мен өнім өндіру және айналым процестерінде әр түрлі экономикалық ресурстардың (қорлардың) — шикізат, еңбек, негізгі қор, ќаржы қаражат, көрсететін қызмет т.б. ж±мсалуына байланысты ақша түріндегі қаражат. Жалпы шығын әдетте өндіріс шығыны, айнальш шығыны болып бөлінеді.

КАЛЬКУЛЯЦИЯЛЫҚ ШЫҒЫНДАР - кәсіпорынның жұмыс істеуіне байланысты өнімнің бір данасына жасалған наќты, нормативті, жоспарлы, болжамды шығындар сметасын калькуляциялау арқылы есептелген шығығдар.

АЙНАЛЫС ШЫҒЫНДАРЫ - тауар өндірушілер мен тұтынушылардың тауарды өткізу мен сатып алуға байланысты шығындары. Айналыс шығындары таза айналыс шығындары жєне айналыстағы қосымша өндіріс шығындары болып бөлінеді. Қосымша айналыс шығындарына айналым өрісінде өндіру процесін жалгастыруға байланысты (оның ішінде тауарды жеткізу, жөндеу, түзеу, буып-түю, орау, сұрыптау, саќтау т.б.) шығындар жатады. Таза айналым шығындары — тауарды тікелей сатып алумен байланысты. Айналыс шығындарын әдетте тауар өндірушілер мен тұтынушьшар жеке-жеке есептейді. Өндірушілердің айналыс шығындарына сауда кьізметкерлерінің жалақылары, сату, өткізу бөлімшелерін ұстау, нарыќты зерттеу, банк несие-сінің құны, банк операциясының шығындары, іссапар, арбитраж шығындары т.б. шығындар жатады.

Сатып алушылардың айналыс шығындарына тасымал шығындары, экспедиторлық, аккредотив ашу шығындары, төленген баж салығы, банктің кепілдік беруі, арбитраждаға төлеу, адвокат жалдау т.б. шығындар жатады.

ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАРЫ - өнім өндіруге жұмсалған жанды еңбек пен затқа айналған еңбек шығывдарының жиынтығы. Олардың наќты көлемі тауар өндіруге жұмсалған жұмыс уақытымен өлшенеді. Және де өндіріс ќ±рал жабдықтары мен жаңадан жасалған құнның жиынтығынан тұрады. Өндіріс шығындары қоғамның өнімдерді өндіруге жұмсалған шығындары жєне кәсіпорындардың тауар өндіруге ақшадай шығындары болып бөлінеді. Қоғамдық өндіріс шығындарына өнімді өндіруге жұмсалған өндіріс құрал-жабдықтары багасының бір бөлігі жєне қажетті еңбекпен жасалған өнімнің құны кіреді. Кәсіпорынның тауар өндіруге жұмсаған аќшадай түріндегі шығындарына материалдық қорларға, ж±мысшылардың еңбек ақысына жұмсалатын шығындары жатады.

ЌАРЖЫ ИНВЕСТИЦИЯЛАРЫ - акцияларға, облигацияларға және басқадай ќ±нды қағаздарға жұмсалған (салынған) инвестициялар.

ӨЗІНДІК ҚҰН КАЛЬКУЛЯЦИЯСЫ - өндірістегі өнімді өткізгендегі, жұмыс, қызмет атқарудағы ж±мсалған кара-жатты ақшадай есептеу. Өзіндік құнды калькуляциялау жоспарлаудың, есептеудің және өнімнің өзіндік құнын шығарудың негізгі ережесінде белгіленген. Өндірісте өзіндік құнды калькуляциялау жоспарлы, нормативті жєне наќтылы болып келеді.

Өзіндік құнды калькуляциялаудың жоспарлы түрі сату-алу бағасының негізін ќ±райды. Өзіндік құнды калькуляциялаудың нормативтік түрі жоспарлау түріндей өнімді, көрсетер қызметті, жұмысты атќарар алдында жасалады. Жоспарлы калькуляция жыл бойы, тоқсан бойы тұраќты болмайды, ғылыми-техникалық жаңалыќтарды өндіріске енгізуге сәйкес және де нормативтердің өзгеруіне байланысты ќайта қаралып отырады.

Өзіндік құнды наќты калькуляциялау құжат мезгілі біткен соң нақты есеп негізінде жасалып, ж±мсалған ќаржының шын деңгейін көрсетеді. Сонымен қатар өнімнің өзіндік ќ±нын кеміту тапсырмасының орындалуьш, оны азайтудың (қор) көздерін табу жолындағы бақылау, зерттеу құралы ретінде де пайдаланады.

КАПИТАЛ (франц. ағыл. capital, лат. capitalis) - кең мағынасында - табыс әкеле алатын мүмкіндіктердің жиынтығы, не болмаса тауар өндіруге, қызмет көрсетуге жиналған қорлар; тар мағынасында - іске жұмсалған өндіріс ќ±ралдары ретінде ж±мыс атқарып отырған табыс көздері.

АЛДЫН-АЛА БӨЛІНГЕН (АВАНСЫЛАНҒАН) КАПИТАЛ — өндіріс ќ±ралдарын алуға, ж±мысты ±йымдастыруға, келешекте пайда беретін бизнес-жобаны іске асыруға алдын ала бөлінген, арналған ақша ќаражаты.

АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМНЫҢ КАПИТАЛЫ - акционерлік қоғамның негізгі, ең алғашқы акция шығарып, сату арқылы біріктірілген жеке акционерлердің капиталдарының жиынтығы.

АМОРТИЗАЦИЯЛЫҚ КАПИТАЛ - амортизациялық қаражаттан құралатын, ұдайы өндірістің негізгі ќ±рал-жабдыќтарын қалпына келтіруге арналған капитал.

ШЫҒАРЫЛҒАН КАПИТАЛ - жарнашылар арасында тарату үшін акциялар түрінде шығарылған нақтылы (номиналды) капиталдың бір бөлігі. Бірлестік, акционерлік қоғам, фирма наќтылы капиталдың барлығына акция шығаруға міндетті емес. Қанша шығарса, еркі өзінде.

ЗАЕМ, ҚАРЫЗ КАПИТАЛЫ - банктен несие алудан, облигация шығарып, сатудан және қаржы алудың басќадай түрлерінен құралған капитал (күрделі ќаржы).

АЙНАЛЫМ КАПИТАЛЫ - өндіргіш капиталдың бір бөлігі, шикізаттарға, жұмыс күшіне, қосалқы материалдарға т. б. ж±мсалып өз құнын түгелдей шығарылған өнімге аударып, өндірістің бір кезеңінің ішінде сатылған тауардан ақша ретінде толық қайта оралады.

НЕГІЗГІ КАПИТАЛ - өндіргіш капиталдың бір бөлігі; өз құнын өндірілген тауарға пайдаланылған мөлшерде ауыстырып, өндірісте ұзақ уақыт қолданылады да, сатылған тауар негізінде бірте-бірте ақша түрінде қайта оралатын өндіргіш капитал.

РЕЗЕРВТЕГІ КАПИТАЛ, ҚОРДАҒЫ КАПИТАЛ, САЌТЫҚ КАПИТАЛЫ - ақша қаражатының қоры ретінде жыл сайынғы табыстан бөлінген сомадан ќ±ралатын бірлестіктің меншік капиталының бір бөлігі; қор капиталы кәсіпорнының әлеуметтік дамуына, шығынның орнын толтыруға, дивиденд төлеуге, сомымен ќатар алынған пайда жеткіліксіз болғанда капиталды толыќтыруға қызмет етеді.

МЕНШІКТІ КАПИТАЛ - фирма иесінің салған капиталы, акционерлік қоғам жағдайында акционерлік капитал. Бұл капитал фирма активі жиынтықтары мен міндеттемелерінің айырмашылығынан шығады.

КАПИТАЛ ССУДНЫЙ - ҚАРЫЗ КАПИТАЛЫ - қаржы иесінің борышқорға белгілі бір пайыз төлеміне ќарызға беретін ақша ќаржысы. Ќарыз капиталына сұраныс пен ұсыныс әр түрлі фактор - себептерге байланысты болады: мемлекет берген несиенің көлемі мен борышқордың қарыз көлемінің қатынасына, өндіріс процесінің циклділік тербелісіне, маусымдық жағдайға, ақшаның құнсыздану процесінің деңгейіне, валюта бағамының тербелісіне т.б. жағдайларға.

ЖАРҒЫ КАПИТАЛЫ, ЖАРҒЫЛЫҚ КАПИТАЛ - капиталдыњ ұйымдастырушылық құқыќты түрі, мөлшері жарғымен не болмаса кәсіпорын құрғандағы келісіммен аныќталады, оның ішіне жеке меншік үлес жарналар, мемлекеттік жұмсалған ќаржы сомасы мен шығарылған акциялардың нақтылы құны кіреді.

КҮРДЕЛІ ЌАРЖЫ ЖҰМСАЛЫМЫ - ұзақ мерзімді капитал түрінде пайда табу мақсатымен өндіріске, ауыл шаруашынығына, көлікке т. б. салаларға ел ішінде, сол сияқты шетелдерде ж±мсалатын қаражат жиынтығы. Күрделі ќаржы мемлекеттік жєне жеке меншіктік болып бөлінеді. Халыќаралық еңбек бөлінісінің өсу жағдайында шетелге қарыз капиталын шығарумен қатар, кәсіпкерлік капиталды шетке шығару да жылдам өсіп келеді; б±л ірі фирмалардың шетелде бөлімшелерін құрумен қатар жергілікті капиталды да ќатыстыру арқылы іске асырынып отыр.

КОММЕРЦИЯЛЫҚ ЕСЕП - кәсіпорынның шығынсыз жұмыс істеуін ќамтамасыз ету мақсатымен жұмсалған ќаражат пен алынған нәтижесін ылғида ақшадай есептеуге негізделген шаруашылық жүргізудің әдісі. Коммерциялық есеп жағдайында жұмыс істейтін кәсіпорындардың мақсаты екі бағытта болады: өндірістің шығынын азайту жєне өнімнен түскен түсімді молайту.

КОРПОРАЦИЯ (лат. corporatio)- ортақ мақсатќа жету үшін бірігіп қызмет көрсетуге негізделген дербес құқыќты субъект — заңды т±лға, қоғам, одақ адамдар тобы. Корпорациялар көбінде акционерлік қоғам түрінде құрылады. Жеке меншік корпорацияларда акцияның көпшілігі бір адамның, отбасының не болмаса санаулы акционерлер тобының негізінде болады.

ТАРАТУ ЌҰНЫ - ж±мысы тоќтатылған объектердің негізгі қорларының калдығын, жарамды құрылыс материалдарын, ќ±рал-жабдыќтарын, ғимараттарын, бөлшектерін, металл сынықтарын сатқаннан түскен түсім, ақша.

ӨТІМДІЛІК - 1) фирма активтерінің, құндыныќтарының наќты ақшаға айналу ќабілеттілігі; 2) борышқордың, қарыз міндеттемесін дер кезінде орындауды ќамтамасыз ету ќабілеттілігі; төлем қабілеттілігі; 3) нарыќтың құнды қағаздарды жайғастырып, сіңіру қабілеттілігі; оларды қазіргі бағамен көп өзгертпей –ақ сату мөлшері. Өтімділік дәрежесі (деңгейі) тиісті іске қосылып өткізілетін активтердің үлес салмағымен, несиелерді жедел жұмылдыру мүмкіндігімен, актив пен пассивтің мерзімдеріне сәйкес тепе-теңдігімен, мерзімді өткізу, сату, нақты ақшаға айналдырумен сипатталады.

НЕГІЗГІ ҚОРЛАРДЫҢ МОРАЛЬДЫҚ (САПАЛЫҚ) ТОЗУЫ — техника мен технология көрсеткіштерінің дүниежүзілік деңгейден қалыс қалуына байланысты негізгі қорлардың сапалық құнсыздануы және тозуы. Моральдық тозуды моральдық ескіру деп те атайды. Тозудың мұндай түрінің салдары — техниканың дамуы нәтижесінде, жаңа өнімді техника ќ±ралдарымен салыстырғанда ескі машиналарды пайдаланудың тиімсіздігі тікелей анықталады, оларды жаңарту қажеттілігі айқындалады.

ҚОСЫМША ШЫҒЫН, ҮСТЕМЕ ШЫҒЫНДАР - өндірісті басқару мен оған қызмет көрсетуге ж±мсалатын шығындар, цехтар мен зауыт басќармасының әкімшілік-басқару аппаратындағы қызмет көрсетуші адамдарды ұстауға және басќаруға кететін шығындар, яғни шаруашылыќты ±йымдастыру ж±мысына арналған шығындар өндірістегі негізгі шығындарға қосымша болады жәнеде негізгі шығындар мен ќатар өнімнің өзіндік ќ±нына кіреді.

АЯҚТАЛМАҒАН ӨНДІРІС — тапсыруға жіберуге, нарыққа шығаруға, дайын өнім ретінде қоймаға жіберуге қажетті технологияда көрсетілген өндірістің толық циклінен өтпеген, қосымша өңдеуді қажет ететін жартылай дайын өнім.

КОММЕРЦИЯЛЫҚ ЕМЕС МЕКЕМЕ - негізгі мақсаты кіріс кіргізіп, пайда табу болып саналмайтын мекемелер мен ұйымдар. Бұларға қоғамдық, діни, ќайырымдылық мекемелер, ғылымға, мәдениетке, білімге, денсаулық саќтауға, спортқа көмектесетін, жәрдем беретін қорлар, одақтар мекемелер жатады. Коммерциялық емес мекемелер кәсіпкерлік қызметтермен тек жарғылық мақсаттарын орындау үшін ғана айналысуға құқыќты.

МАТЕРИАЛДЫҚ (МҮЛІК-ЗАТТЫҚ) ЕМЕС ҚҰНДЫЛЫҚТАР — кәсіпорынның, бірлестіктің меншігіндегі заттық объектерге жатпайтын, аќшалай бағасы көрсетілген құндылыќтар. Бұған құнды ќағаздар, патенттер, техникалық және технологиялық жаңалықтар, жобалар, ақыл-ойдың меншікті объектері, сонымен ќатар жалға беру және басқа да құқыќтар жатады.

АЙНАЛЫМ ҚАРЖЫЛАРЫНЫҢ МӨЛШЕРІ - белгілі мерзімде (жыл, тоқсан, ай) өндіріс жоспарын орындауға және өнімді ақшаға айналдыруға жеткілікті экономика тұрғысынан негізделген ең аз көлемді ќаражат. Ол өндіріс орнының үздіксіз ж±мысын қамтамасыз ету мақсатымен тауар-зат қорларын алуға ж±мсалады.

МӨЛШЕРЛЕНЕТІН АЙНАЛЫМ ЌАРЖЫЛАРЫ — тауар-зат құндылықтарының ең аз қорын құруға, өндіріс процестерін үздіксіз ќамтамасыз ету үшін және өнімді өткізуге, ж±мсауға жоспарланатын бірлестіктердің, кәсіпорындар мен мекемелердің өз меншігіндегі қаржылары.

"НОУ-ХАУ" (arbui.know how — қалай екенін білемін) — құқық қорғау күжаттарымен (патентпен) қорғалмаған, толық немесе жартынай, ішінара жарияланбаған ғылыми-техникалық, өндірістік технологиялық, ќаржы-экономикалық, коммерциялық бейнедегі, сонымен қатар оларды шаруашылыќта пайдалану тәжірибесі әлі көпшілікке мәлім болмаған ғылым, тәжірибе жаңалыќтары. Әдетте "ноу хауды" пайдалану ќ±ќы коммерциялық негізде белгілі бір төлемге жаңалық иесі мен оны пайдалануға мүдделі тұлғаның лицензиялық шарт жасауы арқылы беріледі.

АЙНАЛЫМ ЌАРЖЫЛАРЫ - бірлестіктердің, кәсіпорындар мен мекемелердің айналмалы қор жиып және айналым қорын құру үшін, өндірістің үздіксіз жоспарлы дамып, өнімінің іске асуын ќамтамасыз ететін ақша ќаражаттарының жиынтығы.

АЙНАЛЫМ ҚОРЛАРЫ — өндірістің бір кезеңінде түгел тұтынылатын жоне құны даяр өнімге түгелімен аударылатын өндірістік қорлардың бір бөлігі. Айналым қорларының негізгі элементтері: еңбек заттары, қоймадағы шикізат, негізгі және қосалқы материалдар, отын, ыдыс, өндірісте аяќталмай калған өнім, тез тозатын еңбек құралдары, саймандар, алдағы жылдың шығындары т.б. Айналым қорлары кєсіпорынның айналым ќаржылары есебінен алынады.

АЙНАЛМАЛЫ КАПИТАЛ, АЙНАЛЫМ КАПИТАЛЫ - өндіргіш капиталдың өз күнын жаңадан жасалған өнімге толығымен көшіретін жоне капиталдың әрбір ауыспалы айналымының соңында өндірушіге ақша нысанында ќайтып оралатын бөлігі.

ЖАЛПЫ ПАЙДАЛЫЛЫҚ - халық шаруашылық салаларының, бірлестіктердің, кєсіпорындар мен мекемелер жұмыстарының экономикалық тиімділігін бейнелейтін жинаќталған көрсеткіштерінің бірі. Бұл көрсеткіш (баланстыќ) пайданың жєне осы мерзімдегі өндірістің негізгі ќ±ралдарының жылдық жалпы орташа құнымен мөлшерленетін айналым қорының араќатысымен есептеледі.

ЖАЛПЫ ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАР - жеке өндіріс деңгейінде не болмаса бірлестіктер мен кәсіпорындар бөлімшелерінің деңгейінде жалпы қызмет көрсетуге, ұйымдастыруға, басқаруға жұмсалған шығындар.

ЖАУАПКЕРШІЛІГІ ШЕКТЕУЛІ ҚОҒАМ (ҮЛЕСТІ ҚОҒАМ) - шаруашылық қоғамның бір түрі, екі не одан көп қоғамның құқыќты мүшесі жєне заңды ќ±ќығы бар мекемені кєсіпкерлік жұмыс жүргізуге біріктірген, жауапкершіліктері қоғам міндеттемесіне байланысты, олардың қоғам ќаржысына қосқан үлесіне сәйкес шектелген қоғам. Қоғамның ќатысушынар ақшасынан құрылған жарғылық қоры бар және ол тиісті үлестерге бөлінген. Ең жоғарғы басқару органдары — ќатысушылардың жиналысы. Күнделікті шаруашылыќты басқару үшін алќалық орған — дирекция құрынады, не болмаса жалғыз директордың өзі ғана басқарады. Мұндай жауапкершілігі шектеулі қоғамдар өзінің өнді-рістік, ќаржылық, саудалық қызметтері туралы ел алдында есепті емес.

ЖАЛПЫЦЕХТЫҚ ШЫҒЫНДАР - негізгі өндірістік шығындарға қосымша кәсіпорындар мен өндірістік бірлестіктердің цех деңгейінде не болмаса соған ұқсас басќа да бөлімшелердің ж±мысын ±йымдастыруға, басќаруға ж±мсалған шығындар.

ОПЕРАЦИЯЛЫҚ ТАБЫСТАР МЕН ШЫҒЫНДАР — банктердің, бірлестіктер мен кәсіпорындардың белгілі бір мерзімдегі ќаржылық, өндірістік, шаруашылық іс-әрекеттеріне байланысты түсімдері мен төлемдері.

Операциялық табыстар әдетте сатудан түскен таза пайдадан, несие берудегі, салым салғандағы пайыздан, жалға алғандағы төлемдерден, комиссиялық алымдар мен басқа да ақшадай түсімдерден тұрады.

Операциялық шығындар жалпы мемлекеттік шаралар жүргізуге жататын арнайы мекемелерді ұстауға жұмсалатын шығындар; өнімнің өзіндік құнына енгізілмеген, өндірісті кеңейтуге бағытталған бірлестіктер мен кєсіпорындардың шығындары; бюджетті мекемелердің іс қызметінің ерекшелігін көрсететін негізгі шығындары.

ЕҢБЕККЕ АҚЫ ТӨЛЕУ - жалданған ж±мыскерлер мен қызметкерлерге нәтижелі еңбекте ж±мсалған жұмыс күшін сапалы қалпына келтіріп жєне де жанұясының қажетін өтеу үшін аќшалай қаражат төлеу. Еңбекақы төлеу кәсіпорын деңгейінде еңбек қорын құру және оны наќтылы жұмыскерге төлеу жүйесін қамтиды. Бұрынғы қолданылып жүрген еңбекке ақы төлеу қорын құрудағы мөлшерлі әдіс нарыќтық экономикалық жағдайда қолдануға келмейді, өйткені қандай да болмасын норматив жоғарғы мекемеден түскен әкімші-өміршіл жүйесінің элементі; оның шама мөлшері көбінесе субъективтік себептермен анықталатын, ол кәсіпорындарды министрліктерге бағынышты ететін әдіс еді. Нарыќтық қатынас еңбекке ақы төлеу ќаржысын реттейтін тек ќана бірақ әдіс деп болжайды - ол салық салу әдісі. Бұл жағдайда кәсіпорын шаруашылық қызметінің нәтижесін жинаќтаушы көрсеткіш ретінде өзіндік құнның ішіне кіретін пайда, яғни өнімнен тұскен ақша мен өндіріске ж±мсалған ќаражаттың айырмасы.

АҚЫСЫ ТӨЛЕНГЕН КАПИТАЛ - дәл ќазіргі уақытта шығарылған акциялар үшін алынған сома; акцияға жазылғаннан кейін акция құнының барлық сомасын бірден төлемеуге де болады.

НЕГІЗГІ КАПИТАЛ - кєсіпорынның, бірлестіктің барлық капиталын акціа түрінде бейнелейтін жиынтық көрсеткіш, тауар өндіруге толығымен жєне көп рет ќатысып өз ќ±нын өндірілген тауарға өндіріс кезеңі ішінде бөлшектеп сіңіретін өндіргіш капиталдың бір бөлігі. Негізгі капиталға көп уақыт қызмет атқаратын материалдық құндылыќхар (меншікті жер, ғимараттар, машиналар мен ќ±рал-саймандар), ќаржылық салымдар (өз қолындағы құнды ќағаздары, басқа кєсіпорындарға салған құнды ќағаздары, басќа кәсіпорындарының борыштары), материалдық емес активтер (лицензиялар, пакеттер, жобалар, тауар белгілері т.б.) жатады.

НЕГІЗГІ ҚҰРАЛ-ЖАБДЫҚТАР, ҚОРЛАР - өндіріс процесінде ұзақ уақыт пайдаланылатын, тозба мерзімі көп уақытќа созылатын, өндіріс кезеңінің көптеген цикліне ќатысатын өндіріс ќ±рал-жабдыќтары. Олар өз құнын өндірілген өнімге өзінің тозуына ќарай бірте-бірте бөлшектеп енгізеді. Негізгі қорлар пайдалану процесінде табиғи және моральдық тозуға ұшырайды. Негізгі қорға жер, өндіріс ғимараттары, машиналар, құрал-жабдыќтар, құрал-саймандар, яғни табиғи капитал жатады. Негізгі қордың сомасы олардың ќ±ны мен ақша түрінде есептеледі. Соның салдарынан кейде негізгі ќаражатты ендірістің негізгі қорына жұмсалған ақша қаражаты ретінде бейнелейді.

НЕГІЗГІ ҚОРДЫҢ ҚАЛДЫҚ ҚҰНЫ — негізгі қордың ең алғашқы ќ±нынан пайдаланған мезгіл ішіндегі амортизациясын (тозбасын) шегергеннен кейінгі ќ±ны.

ПАССИВ (лат. passivus) - 1) кәсіпорынның міндеттемелері мен қарыздарының жиынтығы; 2) бухгалтерлік баланстың бір жағы әдетте оң жағы. Ол бірлестіктер мен кәсіпорындардың қаражатының ќ±ралу көздерін жєне оның қандай мақсатқа жұмсалатынын тараулар мен баптарға бөліп көрсетеді; 3) төлем балансасының тапшынығы.

ТӨЛЕУ ҚАБЫЛЕТТІЛІГІ - мемлекеггің, заңды құқығы бар орындар мен азаматтардың коммерциялық, несиелік т.б. ақша сипатындағы операцияларынан туындайтын төлем міндеттерін мезгілінде және түгелдей орындау қабілеттілігі.

ҚҰНДЫ ҚАҒАЗДАР ҚОРЖЫНЫ - инвестор (жеке тұлға, кәсіпорын, фирма) қолындағы құнды қағаздар жиынтығы.

КӘСІПКЕРЛІК - заңды және жеке тұлғалардың пайда табуға бағытталған-тәуекелдікпен және өздерінің мүлік жауапкершіліктерімен атқаратын ынталы дербес шаруашылық қызметтері. Кәсіпкерлікті өркендету үшін оларға кең ќ±ќық берілуі тиіс: рұқсат етілген кызметтің барлық түріне өз мүліктерін және қатыстырылған басқа мүліктерді де пайдалану; өндіріс бағдарламасын өздері жасау; жабдыќтаушылар мен тұтынушыларды өздері тандап алу; ж±мыскерлерді жалдау жєне ж±мыстан шығару; салық пен міндетті төлемдерді төлегеннен кейінгі кірісті өз еріктерімен пайдалану т.б.

КӘСІПОРЫН — өнім шығарып, оны іске асырып, қызмет көрсетіп, әр түрлі экономикалық ќалзметтермен айналысатын, дербес шаруашылық жүргізетін занды құқығы бар субъект. Өндіріс ќ±ралдарының және басқадай мүліктерінің меншік түріне қарамастан кәсіпорын коммерциялық есеппен ж±мыс атқарады.

Кәсіпорынның негізгі мақсаты: өнімдері, атќарған ж±мыстары, көрсеткен қызметтері тұтынуды ќамтамасыз ету, өнімдерін өткізу, сол арқылы алынған кіріс пен мүлік иесінің әлеуметтік-экономикалық мүлдесін қанағаттандыру.

ЗАҢДЫ ҚҰҚЫҒЫ БАР МЕКЕМЕ, ЗАҢДЫ ТҰЛҒА - белгіленген заңға сөйкес наќты міндеттерге жауап беретін ұйым, кәсіпорын, фирма, корпорация, бірлестік, занды т±лға. Заңды құқыќты мекемелердің белгілеріне құрамына енген жеке мекемелерден немесе адамдардан олардың тәуелсіздік ќатысушылардың мүліктерінен баскң өзінін мүлкінің болуы; өз меншігін иемдену, пайдалану және баскңру, сонынен қатар өз атынан заң бекіткен әрекеттер жасау; сотта, әр түрлі төреліктерде өз атынан талапкер және жауапкер болу құ-қығы, башнышсыз мүліктік жауапкершілігі жатады. Занды мекеменің өз балансы, таңбасы, мөрі жене банкте есеп айырысу есепшоты болады.

ЗАҢДЫ ҚҰҚЫҒЫ БАР МЕКЕМЕ, ЗАҢДЫ ТҰЛҒА - белгіленген заңға сөйкес наќты міндеттерге жауап беретін ұйым, кәсіпорын, фирма, корпорация, бірлестік, занды т±лға. Заңды құқыќты мекемелердің белгілеріне құрамына енген жеке мекемелерден немесе адамдардан олардың тәуелсіздік ќатысушылардың мүліктерінен баскң өзінін мүлкінің болуы; өз меншігін иемдену, пайдалану және баскңру, сонынен қатар өз атынан заң бекіткен әрекеттер жасау; сотта, әр түрлі төреліктерде өз атынан талапкер және жауапкер болу құ-қығы, башнышсыз мүліктік жауапкершілігі жатады. Занды мекеменің өз балансы, таңбасы, мөрі жене банкте есеп айырысу есепшоты болады.

ПАЙДА — табыстың тауар өндіруде, қызмет көрсетуде ж±мсалған шығындық сомасы. Б±л кєсіпорындар мен кәсіпкерлердің шаруашылығының қаржы (финанстыќ) нәтижесін бейнелейтін маңызды көрсеткіштердің бірі. Пайда — шаруашылық өнімдерді өткізгендегі түсім мен өндіріс факторлары бойынша өнім шығарудағы, қызмет көрсетудегі жинақ шығындардың ақшалай көрсетілген сомасының айырмасымен есептеледі. Пайда — толық пайда, жалпы пайда, таза пайда, бухгалтерлік пайда және экономикалық пайда болып бөлінеді.

ТA3A ПАЙДА — салықтарды, арнайы бөлінген қаражаттарды, міндетті төлемдерді өтегеннен кейінгі фирма қарамағында қалатын пайда.

ТАРТЫЛҒАН АЙНАЛЫМ ҚАРАЖАТТАРЫ — бірлестікке, кәсіпорынға тиесілі емес, бірақ оның шаруашылық айналымына айналым қаражатының ќ±ралу көзі ретінде (қайтарымды) уақытша қатынасатын ќаражат. Нарыќтық экокомика жағдайында бұған негізіңде несие қаражаттары жатады.

ӨНДІРІСТІК ЌАРЫМ ЌАТЫНАСТАР - қоғамдағы материалдық игіліктерді өндіру, айырбастау және бөлу процесінде адамдардың санасы мен еркінен тыс пайда болатын олардың арасындағы экономиялық ќатынастардың жиынтығын бейнелейтін марксистік саяси экономиканың атауы (термині).

ӨНДІРІСТІК ПОТЕНЦИАЛ (өндіріс мүмкіндігі) — 1) қолдағы бар ресурстарды (қорларды) толық пайдаланғанда өндіруі мүмкін болатын наќты өнім көлемі; 2) өндірістің колда бар және потенциалдық мүмкіншілігі, өндіріс факторларының наќтылы ресурс турлерімен қамтамасыз етілуі.

ӨНДІРІС — қоғамның өмір сүруі мен дамуы үшін әр түрлі экономикалық өнім түрлерін, заттық игіліктерді жасау процесі.

БОЛАШАҚ КЕЗЕҢДЕРДІҢ ШЫҒЫНДАРЫ - бірлестіктер мен кәсіпорындардың, ±йымдар мен мекемелердің қазіргі есеп беру кезіндегі ескерілген болашақ шығындары. Б±л — негізінде өндірісті болашаққа даярлау шығындары, б±л шығындар алдағы айлар мен жылдарда өнімнің өз ќ±нына енгізіледі.

ЖАЛПЫ ЗАУЫТТЫҚ ШЫҒЫНДАР - кәсіпорынның, бірлестіктің жалпы шаруашылығына, сонымен қатар өндіріске, оны басқарып, толық қызмет етуге қажетті шығындар.

ЕСЕПТІ ПАЙДА — бюджетке және жоғары тұрған органдарға аударғаннан кейінгі және несие үшін өсімді, айыппұлды, тұрақсыздық айыбын төлегеннен кейін қалған пайданың сомасы. Шаруашылық органдарының бюджетпен және жоғары мекемелермен өзара қарым-ќатынастарын анықтау үшін экономикалық жүйеде қолданылатын көрсеткіш. Материалдық ынталандыру қорын қалыптастырудың негізі болып табылады.

ЕСЕП АЙЫРЫСУ ЕСЕПШОТЫ — өз айналым ќаржысы бар және бос ақша қаражатын саќтайтын, есеп айырысатын өзіндік балансы бар шаруашылық есептегі кәсіпорындар мен бірлестіктерге, ұйымдар мен мекемелерге есеп айырысуды қолма-қол ақша түрінде және қолма-қол аќшасыз нысанда жүргізу үшін банктердің ашатын есепшоты.

ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ, ӨТКІЗУ – бір нәрсені орындау, жүзеге асыру, іске асыру, жоспарды жүзеге асыру; тауарды, мүлікті, бағалы қағаздарды, құндылықтарды ақшаға айналдыру, пайда табу.

САҚТЫҚ ҚОРЫ - акционерлік қоғамының меншік ќаржыларының бір белігі. Кірістен бөлу арқылы құрылады жєне шығын орнын жабу, негізгі капиталды толыќтыру үшін алынған кіріс жетпей қалған уақытта дивиденд төлеу үшін пайдаланылады. Саќтық қордың толыќтырылу, пайдалану төртіптері жарғы арқылы белгіленеді.

РЕНТА (лат. reddita - возвращенная) — 1) капиталдан, жерден, мүліктен иелерінің кәсіпкерлік іске ќатыспай-ақ, қосымша шығын шығармай-ақ үздіксіз алатын табысы. Мысалы, мұндай табыс жерді, мүлікті жалға немесе несиеге бергеннен алынады; 2) саќтанушы т±лғаныњ саќтандырушы ±йымнан сақтандыру полисі арқылы жыл сайын алатын ақшалай сомасы.

ПАЙДАЛЫЛЫҚ (нем. rentabel) - кєсіпорын ж±мысының, кәсіпкерліктің тиімділігінің, табыстынығының, пайдалылығының көрсеткіші, ол пайданың негізгі өндірістік қорлармен мөлшерленетін айналым ќаржысының орташа жылдық ќ±нына ќатысы арқылы айқындалады. Пайдалылыќты көтерудің негізгі факторлары: еңбек өнімділігін арттыру, негізгі қорларды пайдалануды жақсарту, өнімнің өзіндік ќ±нын кеміту, өнім сапасын жақсарту т.с.с.

КӘСІПОРЫН ПАЙДАЛЫЛЫҒЫ - кєсіпорынның-өндірістік-ресурстарын негізгі қорды пайдаланудың тиімділік көрсеткіші. Кәсіпорынның жалпы тиімділігі пайданың негізгі өндірістік қорлар мен айналым ќаржысыныњ орташа жылдық құнына ќатысымен айқындалады.

ӨНІМНІҢ ПАЙДАЛЫЛЫҒЫ - өнімді өткізуден түскен пайданың өндірудегі, айналымдағы толық шығындарына ќатысы.

ӨЗ ШЫҒЫНЫН ЖАБУ ҚАБІЛЕТІ — кәсіпорынның өз шығынын өз табысымен жабу арќылы шаруашылыќты жүргізу тәсілі. Өзін-өзі өтеушілік коммерциялық есептің негізгі сипаты, басты принципі болып саналады.

ӨЗІН-ӨЗІ ЌАРЖЫЛАНДЫРУ - кәсіпорындардың дербестігінің экономикалық негізі. Өзін-өзі қаржыландыру негізінде кєсіпорынның өз табысынан қазіргі деңгейі мен өндірістің келешек дамуына байланысты барлық шығынның орнын толтыруы.

САНАЦИЯ (лат. Sanatio) - лечение, оздоровление — емдеу, сауыќтыру) –кәсіпорындар мен фирмаларға несие беру арқылы олардың ќаржы-қаражат жағдайын жақсартып, экономикалық күйреуден саќтап қалу жолындағы мемлекеттің, банктердің жүргізетін шаралар жүйесі. Осы сауыќтыру негізінде өндіріс орындары қайта құруға, шығаратын өнім түрлерін өзгертуге, сапасын арттыруға мүмкіндік алады.

МЕНШІК - материалдық (мүлік-заттық) игіліктерді иемденудің тарихи қалыптасқан түрі. Меншік субъектері мемлекет, ұжым жєне жеке адам. Меншіктің негізгі объектері: жер, оның қойнауындағы байлыќ, су, өсімдіктер мен аңдар әлемі, құрылыс, рухани мәдениет бұйымдары, құнды қағаздар т.б. мүліктер; қоғамның мүлік-заттыќ жене мүлік-заттық емес байлығының кейбір бөліктерінің жұмыс істеу нәтижелерін, жағдайын, ќаржы көздерін басќаруда субъект ќ±ќыќтарының жиынтығы.

МЕНШІКТІ КАПИТАЛ - фирма иесінің өндіріске жұм саған капиталы; акционерлік қоғам жағдайында — акционерлік капитал. Фир-маныњ актив жиынтыќтары мен оның міндеттемелерінің айырмасы бойынша есептеледі.

МЕНШІКТІ АЙНАЛЫМ ЌАРЖЫЛАРЫ - мемлекеттің кесіпорындар мен шаруашылық ұйымдарына өнім өндіріп, ұдайы сатып отыру үшін т±рақты түрде бөліп беретін айналым ќаржысы. Меншікті айналым ќаржыларының жоспарлы сомасы норматив (белгіленген мөлшер) деп аталады.

СРЕДСТВА ПРОИЗВОДСТВА - ӨНДІРІС ҚҰРАЛ-ЖАБДЫҚТАРЫ - материалдық игіліктерді өндіру-үшін пайдаланылатын еңбек құралдары мен еңбек заттарының жиынтығы, өндірісте пайдаланылатын негізгі құрал-жабдыќтар (өндіріс ғимараттары, құрылыстары, машиналар, құрал-саймандар, аспаптар) мен айналым заттары (шикізат, электр қуаты, бу, аз құнды керек жабдыќтар, т.б.). Еңбек заттары өндіріс процесінде түгелімен пайдаланынады.

АЙНАЛЫМ ҚҰРАЛЫ - тауар айырбастауды ќамтамасыз ету мен тауар сатушылар мен тауар алушылардың ара ќатынастарын теңестіру мүмкіншіліктерімен бейнеленетін ақша қызметі.

СЕРІКТЕСТІК - қоғам жұмысының ќандай да болмасын бір өрісінде, өнеркєсіпте, ауыл шаруашылығында, құрылыста, саудада, ғылымда, т.б. салаларда жеке жєне заңды тұлғалардың ерікті түрде экономикалыќ ортақ жұмыс атќару мақсатымен бірігуі.

КОММАНДИТТІК СЕРІКТЕСТІК – коммерциялық серіктестіктің бір түрі. Мұнда мүшелері өзінің бүкіл мүлкімен жауап беретін жауапкершілігі шектелген және салымдары бойынша ғана жауап беретін жауапкершілігі шектелген болып бөлінеді.

ЖАУАПКЕРШІЛІГІ ШЕКТЕУСІЗ СЕРІКТЕСТІК - пайда табу мақсатымен кәсіпкерлік қызмет атқаруға жеке және заңды т±лғалардың бірігуі. Серіктестіктің міндеттемесі бойынша меншіктің б±л түріне ќатысушылар ќатыстырылған капиталдарымен ғана емес өздерінің меншікті барлық мүліктерімен жауап береді. Шығын (зиян) мен пайда қатысушылар арасында серіктестік үлестеріне сәйкес бөлінеді. Серіктестік мүшесі өз үлесін бөтен адамға тек ќана серіктестік мүшелерінің рұқсатымен сата алады.

ЖАУАПКЕРШІЛІГІ ШЕКТЕУЛІ СЕРІКТЕСТІК - несие берушілер алдында тек қана жарияланған капиталы бойынша жауап беретін серіктестік, қоғам. Қоғам капиталы үлестен ќ±ралады, қоғам мүшесіне қосќан үлесі туралы куәлік беріледі. Бұл ќ±нды ќағаз емес және оны басќа біреуге қоғам мүшелерінің рұқсатынсыз сатуға болмайды.

ТАУАР-ЗАТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАР - белгілі бір күнтізбелік күнге тауар-заттық ќ±ндылыќтарды бейнелейтін статистикалық көрсеткіш, мұның ќ±рамына өндірістік сақтық қорлар, аяқталмаған өндіріс, дайын өнімнің қалдығы кіреді.

ТАУАР ҚОРЛАРЫ - белгілі бір тауардың қазіргі айналым жүйесіндегі, тасымалдаудағы, қоймадағы, сақтау орнындағы мөлшері. Тауар қорының бар болуы өндірістің үздіксіз ж±мыс істеуінің, тауар айналымының маңызды жағдайы. Сонымен ќатар тауар қоры көп болмауы керек, үйткені мүндай жағдайда өндіріс және айналым шығындары көбейіп кетеді.

ТАУАР АЙНАЛЫМЫ - 1) тауардың ақшаға айырбасталуына және өндірістен тұтынушыларға ауысуына байланысты айналым жүйесіндегі тауар қозғалысы; 2) белгілі бір мерзім ішіндегі тауардың сатылған және сатып алынған ақшалай сомасы. Сауданың түріне қарай бөлшек және көтерме (топтама) сауда тауар айналымдары болады.

ЕҢБЕК РЕСУРСТАРЫ, ҚОРЛАРЫ - халыќтың еңбек процесіне қатыса алатын күш-ќуаты, рухани ќабілеті бар бір бөлігі. Еңбек ресурсы еңбек етуге жарамды халық санын бейнелейді және еліміздің экономикалық потенциалдық қажетті элементі болып саналады.

ЕҢБЕКТІ КӨП ҚАЖЕТСІНУ, ЕҢБЕК СЫЙЫМДЫЛЫҒЫ - өнім бірлігіне (бір теңгеге шығарынған табиғи өнімге) ж±мсаған еңбек шығыны, ж±мыс уақыты. Еңбекті көп тілеушілік еңбек өнімділігіне кері пропорциядағы көрсеткіш.

ЗИЯН, ШЫҒЫН - өнімді өндіру мен өткізуге ж±мсалған шығынның сол өнімді өткізуден түскен кірістен асып түсуі салдарынан кәсіпорындардың, бірлестіктердің, фирмалар мен ±йымдардың материалдық (заттай) жєне ақшалай ресурстарының (қорларыныњ) тиімсіз шығыны.

КӘСІПОРЫННЫҢ ӨЗІН-ӨЗІ АҚТАМАУЫ - белгілі бір мерзім ішінде ақшалай түсім шығынның орнын толтырмай, пайда түсірмей қарыз өсуімен бейнеленетін кәсіпорынның іс-әрекетінің нәтижесі, ќаражат жағдайы.

ЖАРҒЫЛЫҚ НЕМЕСЕ АКЦИОНЕРЛІК КАПИТАЛ — акционерлік қоғамның сатылған акция ќаражатынан, мүшелерінің салымдарынан, мемлекеттік салымдардан құрылған көлемі жарғыда көрсетілген капитал. Жарғылық капиталға жарна ақша қаражаты түрінде ғана емес, мүлік түрінде (жер, ғимарат, құрылыс), сонымен қатар ақыл-ой, зияфат меншігі, патент, лицензия, жоба түрінде де төленеді. Жарғылық капитал құрылған ұйымның материалдық-мүліктік, ғылыми-техникалық, ақпараттық, қаражаттық қызмет негізін құруға мүмкіндік туғызады.

ЖАРҒЫ ҚОРЫ, ЖАРҒЫЛЫҚ ҚОР - акционерлік не басқадай қоғам құрылғанда құрушы мүшелерінің ақшалай не заттай төлейтін т±раќты қаражат жиынтығы. Жарғылық қор акционерлік қоғамның шаруашылық қызметінен түскен кірістен толыќдырылып отырылуы мүмкін. Жарғылық қор қоғамның ±йымның негізгі және айналым қорын ќ±райды.

ҚҰРЫЛТАЙ ПАЙДАСЫ - акционерлік қоғамныњ құрылтайшынарының пайдасы. Ол қоғамның ±йымдасқан кездегі қоры мен шығарған акцияларын сатќандағы баға сомасыныњ айырмасына тең. Құрылтай пайдасы екі жолмен алынады, бірінші акцияларды нарық бағалармен, яғни нақтылы ќ±нынан жоғары сатқанда; екінші — акцияларды акционерлік қоғамның жарғылық қорынан көп шығарғанда.

ФАКТОРЛЫҚ ТАЛДАУ - экономика мен өндірісті зерттеу — "Әдісі, оның негізінде әр түрлі факторлардың экономикалық іс-әрекеттің нәтижесіне, тиімділігіне тигізетін әсерін талдау жатады.

ЌАРЖЫЛАНДЫРУ - халық шаруашылығын, аймаќтарды, кәсіпорындарды, кәсіпкерлер мен азаматтарды, сонымен қатар әр түрлі экономикалық бағдарламалар мен экономикалық қызмет түрлерін қажетті ќаржы ресурстарымен қамтамасыз ету. Ќаржыландыру бірлестіктердің, кәсіпорындардың меншікті қаражаты, мемлекеттік бюджеттен бөлінген ќаражат, шетелдік көмек, несиелік қаражат және басқа көздерден бөлінген ќаржы есебінен жүзеге асырылады.

ҚАРЖЫМЕН ЌАМАТАМАСЫЗ ЕТУ – ашық контрактер бойынша кірісі мен шығысын көрсететін, олар тоқтатылған кезде алынатын комиссиясын есепке алғандағы биржа клиентінің есепшотындағы ақша сомасы. Әдетте брокерлер клиенттерге ќаржымен қамтамасыз етілгендігі туралы есепті ай сайын жіберіп отырады.

ЌАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАРЛАУ - ақша қорларын құру, бөлу, қайта бөлу, пайдалану процестерін мемлекет жүргізетін жоспарлы түрдегі басќару.

КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫ -ЖАҒДАЙЫ"— қалыпты шаруашылық қызметін жєне белгілі уақытта ақшалай есеп айырысуды жүргізу үшін кәсіпорынның қажетті ақша қорымен ќамтамасыз етілу немесе ќамтамасыз етілмеу жағдайы.

ЌАРЖЫ РЕСУРСТАРЫ, ҚОРЛАРЫ - мемлекет кєсіпорынныњ, фирмалар мен мекемелердің ќарамағындағы аќша қаражатының, қаржы активтерінің жиынтығы. Қаржы ресурстары кіріс пен шығыстың, ақша қаражатының бөлісі, қорлануы мен пайдалану нәтижесі.

ҚОР (франц. fond, лат. fondus - основание) - 1) ақша ќаражатының қоры, ақша капиталы; 2) белгілі бір мақсатќа жұмсау үшін (мысалы, зейнеткерлік қор) бір жерге жинаќталған ақшалай және заттай қаражаттар; 3) белгілі бір іс-өрекетке, өлеуметтік адамдар тобына (мысалы, ғылыми, мәдени, ќайырымдылық жәрдем көрсету т.б. қорлар) көмек көрсету мақсатымен құрылған ±йым, мекеме.

ОРНЫН ТОЛТЫРУ ҚОРЫ - 1) өндіріс процестерінде қолданылған еңбек ќ±рал-саймандарын жаңартуға, орнын толтыруға; 2) инвестицияға, күрделі қаржыға, қор құруға; 3) мемлекет пен халықтың тұтынуын ќамтамасыз етуге бағытталған қоғамдық жиынтық өнімнің немесе жалпы ұлттық өнімнің жекеленген бөлімі. Мұндай бөлу ұлттық өнімді пайдаланудың макроэкономикалық ќ±рылымын көруге мүмкіндік береді.

МАТЕРИАЛДЫҚ ЫНТАЛАНДЫРУ ҚОРЫ- пайдадан, кірістен бөлінетін жарна мен жалақы қорының сыйлық ретінде беруге арналған бөлігінен кұралады. Ынталандыру қоры белгіленген тиісті жүйе бойынша ж±мысшыларға, қызметкерлерге тағы басқа да еңбек адамдарына сыйлық беру үшін пайдаланылады.

ЕҢБЕКАҚЫ ҚОРЫ - белгілі бір уақыт ішінде еңбекақыға, сыйлықка, қызметкерлерге қосымша ақы төлеуге жұмсалған кєсіпорынның, ±йымның, мекеменің жалпы жиынтық ақша қаражаты.

ТҰТЫНУ ҚОРЫ - халық қажеттілігін ќанағаттандыруға және өндірістік емес жүйедегі ±йымдар мен мекемелерді ұстауға арналған ұлттық табыстың бір бөлігі.

ТҰРАҚТАНДЫРУ ҚОРЫ - 1) бағаның секірмелі өзгеруіне жол бермеу үшін тауарды бағасы өте арзандағанда сатып алуға (қымбаттағанда-сатуға) пайдаланылатын аќша немесе тауар қоры; 2) кәсіпорындарға уақытша ќаржылық көмек көрсетуге, негізінде төмен пайызға берілетін аќша қаражатының қоры.

ШАРУАШЫЛЫҚ СЕРІКТЕСТІК - толық және коммандитты серіктестіктер түріндегі коммерциялық мекемелер.

ЖЕКЕ МЕНШІК - жерге, қозғалмайгтын мүлікке, өндіріс ќ±рал-жабдыќтарына, ақша мен ќ±нды ќағаздарға, жұмыс күшіне, әр түрлі тауарларға, ақыл-ой меншіктеріне, бұдан басқа да меншіктік объектерге жеке адамдардың, от басының, топ адамдардың иелігін көрсететін меншіктің негізгі түрлерінің бірі. Жеке меншікке сонымен ќатар акционерлік, мемлекеттік емес меншіктер де жатады.

ЖЕКЕ МЕНШІК КӘСІПОРЫН - кәсіпорынның негізгі қорын, капиталын басќаратын, реттейтін бір ғана тұлғаның меншігіне негізделген бір ғана иесі бар кәсіпорын. Жеке меншік кәсіпорынның бір түрі - от басылық кәсіпорын.

ТАЗА ТАБЫС - кәсіпорынның салыќтарын шегергеннен кейінгі белгілі бір мерзім ішіндегі алынған табысы.

ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ - экономикалық іс-әрекеттің тиісті фактілерінен экономикалық зандыныќты шығару, экономиканы экономикалық категория деп аталатын жеке бөліктерге жіктеу жєне оларды талдау.

АҚ-дарда келесідей ерекшеліктері көрсетіледі:

1. 
   компания иелерінің қолындағы акцияларға бөлінген капиталы болады.
   
2. 
   кез келген акционерлік компания-бұл тәуелсіз заңды тұлға.
   
3. 
   АҚ өндірістік және коммерциялық қызмет үшін құрылады.
   
4. 
   қазіргі кездегі акционерлік компания-бұл бизнесті ұйымдастырудың тиімді формасы.
   

Кор поративтік қаржы - бұл компания табыстарын қалыптастыру, тарату және пайдалану процесінде компаниямен экономиканың басқа қатысушыларының ақшалай формадағы әртүрлі ішкі және сыртқы қатынастары.

Қаржылардың қалыптасуының екі концепциясы бар, оларға сәйкес қаржылардың функциялары да бөлінеді.

1. 
   тарату концепциясы. Осы концепцияға сәйкес 2 функция бар.
   

б) бақылау

2. 
   қайта өндіру концепциясы. Осы функцияға сәйкес 3 функция бар.
   

• 
  Ақшалай қаражаттар қорының қалыптасуы.
  
• 
  Ақшалай қаражаттар қорының пайдалануы.
  
• 
  Бақылау.
  

а) шаруашылық есеп принципі келесілерден тұрады:

• 
  өзін-өзі өтеу
  
• 
  өзін-өзі қаржыландыру
  

в) аналым құралдарының меншікті және қарыздыққа бөліну принципі.

г) қаржылық резервтердің бар болу принципі.

д) кәсіпорынның ақша қаражаттарының бағытталуына және пайдалануына талдау және бақылау.

е) демократиялық орталықтандыру принципі
4. Компанияның қаржысының ішкі және сыртқы ақшалай қатынастары 1 суретте көрсетілген.

Ішкі	Компания	Сыртқы.
Құрылтайшылар		Мемлекет және оның қаржылық жүйесі.
Құрылымдық бөлімшелер		Бизнес бойынша компаниялар мен серіктер.
Жұмысшылар		Халықаралық ұымдар.

1 сурет - негізгі ақша қатынастарының жүйесі.

Кәсіпорынның қаржылық ресурстары шығуына байланысты келесілерге бөлінеді:

• 
  Меншікті
  
• 
  Әртүрлі жағдайларда тартылған
  

Заңды тұлға- бұл ерекше мүлікке ие және осы мүлікке өзінің міндеттемелерінен жауапкершілік беретін, меншік құқығында шаруашылық басқаруды білдіретін мемлеекеттік тіркеуден өткен ұйым. Қызмет сипаты бойынша заңды тұлға коммерциялық және коммерциялық емес қызметті жүзеге асыратын ұйымдарға бөлінеді.

Коммерциялық ұйымдар келесідей фрмаларда болуы мүмкін:

1. 
   Мемлекеттік кәсіпорындар
   
2. 
   Шаруашылық серіктестіктер мен ұйымдар
   
3. 
   Өндірістік кооператив.
   

Капиталдың акционерлік формасы 17-ғасырдың басында пайда болды. Оның негізінде кооперативтік меншік жатыр.

Капиталдың акционерлік формасының артықшылықтары:

1. 
   Меншікті беру мүмкіндігі
   
2. 
   Қосымша капиталды тарту мүмкіндігі.
   

АҚ басқару және бақылау органдары келесілер:

а) басқарудың жоғарғы органдары-акционерлердің жалпы жиналысы.

б) атқарушы орган-президентпен тағайындалатын басқару(қызметтік тұлға б.т.)

в) бақылау органы-девизиялық комиссия.

АҚ-ның түрлері және олардың сипаттамалары.

АҚ түрлері - өз қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатымен акция шығаратын заңды тұлға.

Халықтық АҚ

Халықтық АҚ болып меншік капиталының мөлшері 1000000 айлық есептік көрсеткіштен кем емес, акционерлер саны 500 жоғары болатын қоғам табылады.

Қоғамды халықтық ақы деп тану қоғамның өтініші ретінде қоғамның өкілетті органмен немесе меншікті капитал мөлшерімен акционерлер саны туралы ақпараттардың өкілетті органда болу негізінде жүреді.

Қоғам халықтық ақы деген дәрежені келесі жағдайларға жоғалтады:

1. Қайта құрылу немесе жойылу кезінде.

2. Меншік капиталының сомасы 1000000 айлық есептік көрсеткіштер кем мөлшерге азайса.

3. 6 ай мерзімі тиісінде акционерлер саны 500-ден төмендесе.

4. Халықтық АҚ акционерлерді сату және сатып алу ұйымдастырған бағалы қағаздар нарығында жүргізіледі.

Қоғам құрылтайшылары болып оны құру туралы шешім қабылдаған жеке және заңды тұлғалар табылады

Қоғам оның құрылтайшыларының шешімі бойынша құрылады. Қоғам бір құрылтайшымен құрылатын, мұндай тұлғамен қоғамды құру туралы шешім бірден қабылданады.

Қоғам ҚР заңдарында белгіленген тәртіппен бұрын болған заңды тұлғаны қайта құру жолымен жүргізілуі мүмкін.

Қоғам жарлығы болып заңды тұлға ретінде қоғамның құқықтық дәрежесін анықтайтын құжат табылады.

Жарғылық капитал- құрылтайшыларға акцияларға оның номиналды құны бойынша және инвесторлаға нарықтық құны бойынша сатудан түскен қаражат есебінен құрылады.

Қоғамды қайта құру ҚР азаматтық кодекісіне сәкес жүргізіледі;

Акционерлік қоғамды қайта құрудың 5 формасы бар:

1. Бірігуі.

2. Қосылу.

3. Бөліну.

4. Бөлініп шығу.

5. Тарату.

1. 
   Корпорацияға АҚ ретінде анықтама беру
   
2. 
   Шаруашылық серіктестіктері мен қоғамдардың түрлерін түсіндіру.
   
3. 
   «ҚР АҚ» туралы жаңа заңына сәйкес ақы түрлерін сипаттау
   
4. 
   АҚ басқару құрылымы.
   
5. 
   АҚ атқарушы органдарының функционалды міндеттері.
   
6. 
   Корпоративтік қаржыға анықтама беру.
   
7. 
   Нормативті қаржыны ұйымдастырудың негізгі принциптерінің мәнін ашу.
   
8. 
   Қаржылық элементтері, қаржылық жетіктер, қаржылық әдістер, қаржылық қатынастар.
   
9. 
   Коммерциялық ұйымдардың негізгі мақсаттары.
   
10. 
    Корпорация қаржыларының қызыметтерінің жалпы жағдайы.
    
11. 
    Корпорацияны құрудың қаржылық шешімдері.
    
12. 
    АҚ қайта құрумен байланысты қаржылық ерекшеліктері.
    
13. 
    «Акционерлік қоғамдар туралы»жаңа заңның өзгерістерін қарастыру.
    

1. 
   КР азаматтық кодексі
   
1. 
   13.05.2003 ж ҚР АҚ туралы заңы.
   
2. 
   Әсербайұлы Ә. Корпоративтік қаржы Алматы 2006 ж.
   
3. 
   Кадерова Н.Н. Корпоративные финансы Алматы: Экономика, 2008г.
   
4. 
   Жуйриков К. К, Раимов СР, Корпоративные финансы Алматы. 2004-512с
   
5. 
   Есенова ГЖ, Ибраева АК, Корпоративные финансы Учебное пособие. Семипалатинск 2005-96
   
6. 
   Моляков ДС, Шохин ЕИ, Теория «финансы предприятий» М-2000
   

1. 
   Ақшаның уақыттық құнлығының түсінігі компания капиталының (қазіргі) джәне болашақтағы (өспелі) құны.
   
2. 
   Дисконттау және компандтеу.
   
3. 
   Саудалық пайыздардың жай және күрделі ставкалары жай және күрделі есептеу ставкалары.
   
4. 
   Түрлі типтегі проценттік ставкалардың эквиваленттілігі.
   
5. 
   Қаржылық шешімдер қабылдауда ақшаның инфляциялық құнсыздануының есебі.
   
6. 
   Аннуитеттер бағалы қағаздар бойынша дивидендтер мен проценттер бағалы қағаздармен операциялардың табыстылығы.
   
7. 
   Қаржылық құралдарды бағалау акция мен облигациялар.
   
8. 
   Таза келтірілген құн.
   

1. 
   Әсербайұлы Ә. Корпоративтік қаржы Алматы 2006 ж.
   
2. 
   Кадерова Н.Н. Корпоративные финансы Алматы: Экономика, 2008г.
   
3. 
   Жуйриков К. К, Раимов СР, Корпоративные финансы Алматы. 2004-512с
   
4. 
   Есенова ГЖ, Ибраева АК, Корпоративные финансы Учебное пособие. Семипалатинск 2005-96
   
5. 
   Моляков ДС, Шохин ЕИ, Теория «финансы предприятий» М-2000
   

Айналымнан тыс активтер - өндірістік циклге қатыспайтын яғни формасын тауардан ақшаға ауыстырмайтын активтер.

Айналымнан тыс активтерге келесілер кіреді:

1. 
   Материалдық емес активтер.
   
2. 
   Негізгі құралдар.
   
3. 
   Ұзақ мерзімді қаржылық салымдар.
   

Негізгі қорларға өнім өндіру, жұмыс істеп немесе қызмет көрсету кезінде еңбек құралдары ретінде пайдаланылатын немесе 12айдан асатын мерзімде кәсіпорын қажеттіліктері үшін пайдаланылатын материалдық құндылықтар.

Негізгі капиталға тура инвеститцияны қаржыландыру қайнар көздері мен формалары әдістері өндіріс процесінде және құрылыс ерекшеліктерінде қатысу сипатымен шарттасқан.

Қазіргі кезде тура инвеститцияларды инвестициялау келесілер есебінен жүзеге асырылады:

1. 
   Меншікті қаржылық ресурстар мен шаруашылық тиістілік резервтер.
   
2. 
   Қарыздың ақша қаражаттары.
   
3. 
   Бағалы қағаздар коммисиясынан шетел және заңды тұлғалардың пайлық және басқа да сандарынан алынатын, тартылған ақша қаражаттары.
   
4. 
   Орталық инвеститциялық қорлардан қайта тарату қайта тарату тәртібінде түсетін ақша қаражаттары.
   
5. 
   Бюджеттен тыс қорлардың қаражаттары.
   
6. 
   Қайтарымсыз негізде берілген әр түрлі деңгейде бюджеттен қаржы бөлу.
   
7. 
   Шетел инвесторларының қаражаттары.
   

Қаржылық көрсеткіштері келесідей негізгі топтармен қарастырылады:

1) негізгі қорлардың көлеміне, динамикасына және қозғалу.

2) өндіріс және қайтарымдылық.

3) негізгі құралдарды қолданудың тиімділігі.

4) негізгі құралдардың эксплуатациясына кететін шығындардың тиімділігі.

5) негізгі құралдардың инвестициясының тиімділігі.

4. Амортизация және негізгі капиталды жақсартудағы ролі.

Амортизация негізгі қорлардың өндірістік қызметі барысында тозуын білдіреді.

Амортизация қорлардың құнының өндірілген өнімге аударылу процесі.

Амортизациялық аударымдарды белгілеу негізгі қорлардың қызмет етуінің нормативтік мерзімінің аяқталғанынан кейін өндіріске шығарылатын, қайта өндіріске натуралды формада қажетті ақша қаражаттарының жинақталуына байланысты.

Қазіргі таңдағы кәсіпорындарда айналымнан тыс активтердің құрамында ұзақ қолдану кезінде материалдық емес активтер пайда болуы.

Материалдық емес активтерге келесілер жатады:

1.Бағдарламалық қамтамасыз ету.

2.Патенттер.

3.Лицензиялар.

4.Гудвилл (фирма бағасы)

5.Ноу-хау

6.Саудалық маркілер

7.Саудалық маркілер

8.Өндірістік ақпаратты пайдалану бойынша құқықтар.

9.Жерді және табиғат ресурстарын пайдалану құқықтары.

10.Интеллектуалдық меншікке құқықтар және т.б
6. Капиталды айналымнан тыс активтерге салу тиімділігі.

Инвестициялық жобаның тиімділігін бағалаудың қарапайым әдістеріне келесілер жатады:

1. 
   Келесі формуламен анықталатын салымның орнын толтыру мерзімі:
   

Т=К/Р
мұндағы; Т-салымның орнын толтыру мерзімі.

К- капиталды салымның сомасы.

Р- жылдық табыс мөлшері.

Бұл көрсеткіш шығындарды өтеуге қажетті жыл санын анықтайды.

2. 
   Капиталдың салымдарын рентабельділігі келесі формула бойынша табылады.