А. Эбшкаев З. Бейсенбайкызы казак tijiih о к; ы т у 0Д1стемес1 Алматы, 2014

Мундай ерекшелштер жумбактарга тэн: Tici кеп, аузы ж оц (ара). 
К,унаны-темip, 'цуйрыгы -«endip (ине мен ж т ). Алты аяц, ею бас, жалгыз 
цуйръщ (атты кШ).
BipaK окушыларга бершген сездер окушылардын кабылдауыиа (зат, 
туйогше) сэйкес жэне sp6ip кабьшдау соган сэйкес сездермен аталатындай 
болу керек. Бул жешнде К.Д.Ушинский былай дейдк «Балага белгняз 6ip 
сезд1 уйреткенмен, ол онын мэнш укпай кеп киналады, егер оны суретпен 
байланыстыра айтсаныз, оларды тез кагып алады». Мугал!м окушыньщ 
пассивй создали ез сезшде жш кайталап колдануы аркьшы активп 
сездичне айналдыруга тшс. Окушьшар ютапты не макаланы окыган кезде, 
кейб1р сездердщ магыналары тусшшпз болуы мумкш. Осындай жагдайда 
мугатм т т с п ютапты алдын ала esi окып шыгып, TyciHiKci3 болады деген 
сездерд! туснуцред!. Диалект, карапайым сездер ютапты оку кезшде 
ескертшп отырады. Окушылардын сездш корына енуге raicTi баска 
сездер, iminapa алдымен бш п алуга ™icxi сездер жэне кешнп сыныптарда 
бшуге тшс сездер болып белшедь Сонымен эр турл1 топтагы сездермен 
жумыс журпзудщ эдютемелш тургыда белгш 6ip максатты кездеген 
кезектеспп орныгады. Кандай жагдайда болмасын, сездш жумысында сан 
куалаушылыктан сак болу керек. Бул - эдютемелш категе ушыратады. 
©йткеш кеп сездщ мэнщ окушылар естерше сактап улгере алмайды да, 
магыналарык 6ip-6ipiMeH шатастырып, не женд1 тусшбей, кейш умытып 
калады.
Жаца сездерд! есте сактаудыц мынадай тэс!лдер
1
мен жаттыгулары 
бар: 1) тактага сез жазып, оны буынга беле айту, оныц дурыс айтылуына 
машыктану, ягни эр! жазып, эр! сейлеп жаттыгу; 2) сез магыналарын 
аныкгауда угымныц белгшерш санайтындай жаттыгулар; 3) жана сезд1 
Kipicripe 
сейлем курастырып, эр! магынасын ашу (жану, тш, ауыз); 4) 
орфографиялык жатгыгуларга жаца сездер енпзу; 5) жацадан уйренген 
сездерге байланысты шыгармашыльщ жумыстар (эцпме, мазмундама, 
шыгарма т.т.) журпзу; 6) балалар сездштерш жасату (тус!нд!рмел!, 
алфавитт! немесе такырыптык сездштер, сынып бойынша не жеке окушы 
се зд т, дэптер тур!нде жэне кабырга сездш - кестелер). Сездш жумысына 
сездер сурьштауда мына сиякты эдютемелш устанымдар ecKepiuyi керек: а) 
сездштщ TYciHiKTiniri (эр сыныптын жас ерекш елт ескершп отыруга 
niic), 6ipaK 
ете жецт, карапайым сездер алудыц кажетпri жок; э) свзд!кт!ц 
мелшерш (санын) белгшеу тэж!рибе аркьшы аныкталады (кай окушы 
кандай мелшерде усынылган свздщп кабылдай алады).
Тусш ксЬ ce3depdi mychidipy. Окушылардыц тш н устарту, ойлауын 
жетшд!ру сабактарында мугал1м жумысыныц ойдагыдай орындалу 
шарттарыныц 6ipi - оку мтабында, экульщта немесе эцг!мелесуде кездес!п 
калган таныс емес 6ipfle-6ip сез туспццршуаз калмауы керек. TyciHiKci3 
сездерд! тусйадру сабак барысында немесе арнаулы 6ip уакытга жузеге 
асырылады. Мундай сездер: а) гылым мен техника салаларындагы накты 
кубылыстарды, заттарды, фактшерд! бивдретш сездер; э) дереказ 
угымдарды бвдиретш сездер (соныц шйнде когамдык-саяси лексика), б)
135

баска тшден ауыскан сездердц в) колданудан шыгып калган сездер, тарихи 
сездер; г) керкем шыгармаларда кездесетш диалектизмдер мен карапайым 
сездер. Таныс емес сездерд! тусшд1ру кезшде мугал1мнщ cesi жатык, 
тус1н1кт1 болуы керек.
Сез магыналары мынадай жолдармен айкындалады: а) заттыц езш 
немесе суретш керсету - кернекшк эд1е1; э) рымдарды мушелеп, олардьщ 
белгшерш санамалау; б) сезд1 контекске енпзу; в) сезд! синонимдермен 
ауыстыру; г) салыстыру, салгастыру, уксас белгшерш таптыру (магына 
жакындыгын айкындау), айырмашылыгы (карама-карсылык антонимдер1); 
д) сезд1 курамына талдау; е) энциклопеднялык немесе тусшд1рмел1 
сезд1ктерден карау; ж) сурак беру.
СвзЫк диктант. Кептеген орфограмманы камтитын жекелеген 
сездерд1 жазу усынылады: кос сез, 6ipiKKeH сез, кыскарган сездер. 
косымша не шылау екенш аныктау. Кептеген сездердщ жазылуы 
орфографиялык сезд1ктен алынады. Сездк диктанты ушш сездер 
эдебиеттк оку итаптарынан да алынады. Жаца сездердщ магыналары 
туащцршп, калай жазылатындыгы керсетшедь Ocipece термин сездерге 
КОСЫмшаныН жалгануындагы ережелер ескершедь Металл- метач+га, 
класс+ы- класы, немесе сол сездердщ жазылуы: цирк, театр, санаторий, 
гараж т.б. Сездк жумысы грамматика, оку сабактарында жэне баска 
пэндерге байланысты да журпзивдц (тарих, география сабактарында 
арнаулы терминдермен катар, сол пэндерге байланысты кепшшкке 
арналган ютаптарды окып, кездескен жаца сездерд1 жазып отыру). Казак 
т ш сабактарында баска пэндерден багдарлама бойынша етшетш 
материалга байланысты кездескен терминдер мен жаца сездерд1 пайдалану 
кажет. Ол ушш: а) жаца сездердщ магынасын ашу (отарлау -елге 
кел1мсектердщ коныстануы); э) сездщ теркйпмен таныстыру.
Сездт таблицалар. Окушылардыц се зд тн байыту жэне жеке 
сездердщ магыналарын аныктау максатында арнаулы сездк таблицалар 
жасалады: а) сездердац такьфыптык Ti3iMi. Мысалы, F.MycipenoBTiii 
«Казак солдаты» романыпдагы эскери-жауынгерлк сездер, Г.Мустафиннщ 
«Караганды» романындагы кем ip ещцргёше байланысты свздер; э) 6ip 
туб1рден тараган сездер; б) 6ip туб1рден эр турл1 жолмен жасалган сездер 
(кер- 

жүктеу/скачать 6.25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: