А. Ф. Зейнулина филология ғылымдарының кандидаты, профессор
жүктеу/скачать 385.5 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 4.3 Лексика
- 10 -жатты ғ у
- 11-жаттығу
- 5-Сабақ 5.1 Фонетика
- 7-тапсырма
- 6-Сабақ 6.1 Фонетика
4-Сабақ 4.1 Фонетика. Қ, Ғ төл дыбыстары; жуан негіздер, айтылуы; ілгерінді ықпал; кейінді ықпал. 4.2 Грамматика: Өздік есімдігі. Жіктік жалғаулар. Етістік. 4.3 Лексика: Өзім туралы. 1-жаттығу. Оқып шығып, ғ мен қ дыбыстарының айтылуын түсіндіріңіз. баға — бақа шағын - жақын ғана — қана бағыт - бақыт таға — тақа шоғыр — шоқыр жаға — жақын соғым — соқыр маған — Мақан нағыз — нақыс 2-жаттығу. Төмендегі сөздерге көптік жалғауын жалғап, жуан және жіңішке негіздерге бөліңіздер. Орыс тіліне аударыңыздар. Орындық, қарындаш, керемет, тәрелке, оқыту- шы, дәптер, терезе, оқушы, сен, оқулык, тақта, қыз, қазақ, қаз, институт, лицей, перде, карта, адам, студент, аудитория, университет, кітапхана, сабақ, асхана, колледж, ән.
3-жаттығу. Бұйрық рай етістікті тұйық етістікке айналдырып, орыс тіліне аударыңыз. Жап, соқ, тап, қызық, теп, асық, тақ, шық, кеп, бақ, шап, жақ, ақ, кешік, қақ, сеп. 4-жаттығу. Етістіктерді бұйрық райының болымсыз түріне айналдырыңыз. Үлгі: жалғау «соединять» — жалға «соединяй» ~ жалғама «не соединяй»;. Жоғалу «пропадать», тағу «прикрепить», ағу «течь», шығу «выходить», бағалау «ценить», жағу «зажигать», соғу «бить», жолығу «наведываться» асығу «торопиться» ағару «белеть» шығару «выводить» бағу «ухаживать»
Өздік есімдігі тәуелденіп барып қана септеледі. Мысалы: өзім, өзіміздің, өз - өзіне, өзіме, өзінен. 5-жаттығу. Қазақ тіліне жазбаша аударыңыз. 1.Сделайте это сами. 2.Это упражнение выполняйте сами. 3.Ты знай это сам. 4.Свой дом есть свой дом. 5.Сами идите в гости, у меня нет времени. 6.Начни сам. 7.Его самого нет дома. 8.Скажите сами. 9.Пусть каждый принесет сам. 10.Сам себя похвали. 6-жаттығу. Мына мақал-мәтелдерді оқып, аударыңыз. Есімдіктерді теріп жазып, қандай есімдік екенін айтыңыз. Мақал-мәтелдерді жаттаңыз. Әркімдікі өзіне, Ай көрінер көзіне. Өзім білем деген өрге баспас. Жаман еш нәрсе біле алмайды, Жұмсасаң тіл алмайды, Өзі біліп пайдасын қыла алмайды. Көкек өз атын өзі шақырады. Жіктік жалғауы (личные окончания) жалғанған сөз сөйлемдебаяндауыш кызметін атқарып, сөйлемің аяғында тұрады. Бұлар есімдерге де (именные части речи), етістіктерге де (глагол) жалғанады. Жіктік жалғауы есімдерге жалғанғанда кім? қандай? нешеу? нешінші? деген сұрақтарға жауап береді. Бұл сұрақтар жіктік жалғауының ыңғайына қарай өзгеріп отырады. Мысалы: оқытушымын, инженерсіз, оқушысыңдар, жақсымын, жақсысың, біріншімін, екіншісің, он сегіздемін, үлкенсіңдер, үйдеміз т.б.
7-жаттығу. Кестеден жалғаулардың лайықтысын жалғап, жекешесін бір бағанға, көпшесін екінші бағанға көшіріп жазыңыз. Мен Абзал... . Біз егіз... . Мен мұғалім... . Cіз дәрігер... . Cен жігіт... . Біз қазақ... . Сендер жалқау... . Мен жалғыз... . Сен биолог... . Сіздер осында... . Мен елуде... . Сіз үлкен... . Біз жас... . Сен ақылды... . Біз күшті... . Мен бірінші... . Сіз инженер... . Сен кішкентай... . Біз жақсы... . Сіз отыз... . Мен Ораз... . Мен студент... . Сіздер қонақ... . Мен геолог... . Мен дүнген... . Біз корей... . Сендер бала... . 8-жаттығу. Қазақ тіліне жазбаша аударыңыз, сөйлемдерге сұрақ қойыңыз. Вы студенты. Вы хорошие. Вы хорошие студенты. Вы инженеры. Вы хорошие. Вы на заводе хорошие инженеры. Ты в школе. Ты ученик. Ты ленивый. Ты ленивый ученик в школе.      Ты ученик. Ты в школе. Ты ленивый. Ты в школе ленивый ученик. 4. Вы преподаватель. Вы в университете. Вы строгий (қатал). Вы в университете строгий преподаватель. 5. Она девочка. Она большая. Она дома. 6. Они врачи. Они известные (әйгілі). Они в городе. Они в городе известные врачи.
9-жаттығу. Сөйлемдерді аяқтаңыз. 1. Мен мұғаліммін, сен ... . 2. Мен қазақпын, сен ... . 3. Ол үлкен, сендер ... 4. Біз отыздамыз, сендер ... . 5. Сен қаладасың, ол ... . 6. Ол әжесінде, Сіз ... . 7. Мен Алматыданмын, сендер ... . 8. Бала сабақта, мен ... . 9. Сендер үйдесіңдер, олар ... . 10. Мен дүкендемін, сен .... 10-жаттығу. Төмендегі сұраулы сөйлемдерді не кұптаңыз, не теріске шығарыңыз. а) 1. Сіз студентсіз бе? 2. Сіз ауылдасыз ба? 3. Сіз үлкенсіз бе, кішісіз бе? 4. Сіз қазақсыз ба? 5. Сіз жиырмадасыз ба? 6. Сіз бүгін үйдесіз бе? 7. Сіз Павлодардансыз ба? 8. Сіз үйленгенсіз бе (тұрмыстасыз ба)? ә) 1. Сіздің жолдасыңыз студент пе? 2. Ол ауылдан ба? 3. Ол үлкен бе, кіші ме? 4. Ол қазақ па? 5. Ол жиырмада ма? 6. Ол бүгін үйде ме? 7. Ол қаладан ба? 8. Ол үйленген бе (тұрмыста ма)?
11-жаттығу. Тыңдап, оқыңыз. Туынды етістіктер қай жұрнақ арқылы жасалып тұрғанын айтыңыз. Етістіктерді дәптерлеріңізге көшіріңіз. Жұрнақтардың астын сызыңыз. аяқтау «заканчивать» ақылдасу « советоваться» ескеру «помнить» қателесу «ошибаться» басқару «возглавлять» атау «называть» есептеу «считать» түнеу «ночевать» емдеу «лечить» ағару «белеть» көгеру «зеленеть» теңеу «выравнивать» сәлемдесу « здороваться» әзірлеу «готовить» жасару « молодеть» қысқару «укорачиваться босау «освободиться» тістеу «кусать» біресу «объединяться» ойлау «думать» шегелеу «забивать» шаңдау «пылиться» сарғайю «желтеть» анықтау «уточнять» суреттеу «обрисовать» амандасу «здороваться» армандау «мечтать» бағалау «ценить» белгілеу «отмечать» билеу «танцевать» жамандау «оговаривать» кеңею «расширяться» гүлдеу « цвести» жақсару «улучшаться» құттықтау «поздравлять» тазалау «чистить» мерекелеу «праздновать» мейрамдау «праздновать» тұздау «солить» іздеу «искать» істеу «делать» хабарлау «известить» көбею «увеличиваться» азаю «уменьшаться» Жіктік жалғауының қысқарған түрі жедел өткен шақтағы етістіктен кейін жалғанады:
11-жаттығу. Мына етістіктерді үш жақта жіктеп, сөйлем құраңыздар. Ақылдасты, есептеді, қателесті, амандасты, келісті, ескертті, ойлады, көрді. 13-жаттығу. Мәтінді оқып, өзіңіз туралы әңгімелеңіз. Жаңа сөздерді сөздік дәптеріңізге жазып, аударыңыз. Өзім туралы Мен Әлішермін, фамилиям Нұғман. Мен он сегіздемін. С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің бірінші курсының студентімін. Біздің университетімізде студенттер бірлестігі бар. Мен сол бірлестіктің мүшесімін. Біз университет және қала көлемінде өткізілетін шараларды ұйымдастыруға және жастар мәселесін шешуге ат салысамыз. Бірлестік мүшелері - әр түрлі факультеттің 1-4 курс студенттері. Біздің отбасымыз өте үлкен: атам, әжем, әкем, шешем, ағам, апам, қарындасым және мен. Ағамнан басқасы Павлодардамыз. Атам мен әжем – егде адамдар, олар – зейнеткерлер. Әкем – кәсіпкер. Шешем – дәрігер. Ағам Астанада министрлікте жұмыс істейді.. Апам тұрмыста. Қарындасым мектепте оқушы. Біз үлкен жекеменшік үйде тұрамыз. Біздің үйіміз қаланың шетінде орналасқан. Отбасымыз жақсы және тату.
ең - «самый» ен - «ширина» оң - «правый» он - «десять» тоң - «мерзлота» тон - «шуба» мең - «родинка» мен - «я» сең - «льдина» сен - «ты» шың - «вершина» шын - «действительный» кен - «руда» кең - «просторный» таңу «завязывать» тану «опознавать»
Аң, таң, шаң, жең, оң, маң, мың, шың, тең, тың, алаң, аңду, шапшаңц, кеңсе, жаңбыр, маңдай, каңтар, маңыз, елең, саңырауқұлақ, жеңілдік, еңбек, ертең, таңертең, сараңдық, тереңдету, тоңазытқыш, жаңалық, меңгерді, коңырау, теңіз. Сын есім қазақ тілінде мағынасына қарай сапалық (негізгі) және қатыстық болып бөлінеді. Сапалық сын есімдер заттың сапасы мен сынын білдіреді:
Қатыстық (туынды) сын есімдер келесі жұрнақтар арқылы жасалады:
Шырай дегеніміз - бір сынды әртүрлі дәрежеде көрсету арқылы заттардың бір-бірінен не артық, не кем екендігін білдіретін сапалық көрсеткіш. Ол келесі түрлерге бөлінеді: Салыстырмалы шырай
Күшейтпелі (асырмалы) шырай
3- жаттығу. Оқыңыз және сын есімнің жасалу тәсілін көрсетіңіз. 1. Бай – бір жұрттық, батыр - бір оқтық. 2. Ойлы, арлы адамға бір сөз де жетеді, ойсыз, арсыз адамға мың сөз де жетпейді. 3. Туған жердей жер болмас, туған елдей ел болмас. 4. Отансыз адам - ормансыз бұлбұл. 5. Бейнетсіз рақат жоқ. 6. Еңбек ерлікке жеткізер, ерлік елдікке жеткізер. 7. Жүйелі сөз жүйесін табар, жүйесіз сөз иесін табар. 8. Тіл буынсыз, ой түпсіз. 9. Үндемеген үйдей пәледен құтылады. 10. Оқусыз білім жоқ, білімсіз күнің жоқ. 11. Білімді өлсе, қағазда аты қалар, ұста өлсе, істеген заты қалар. 12. Өнерлі өрге жүзеді. 13. Аш адам ұрысқақ, ақсақ қой тырысқақ. 4- жаттығу. Мына сын есімдерге қарама – қарсы мәнді сын есім тауып, екеуін де салыстырмалы және асырмалы шырайларға қойыңыз. а) кір, ащы, алыс, көп, биік, ақ, суық, үлкен, жақсы, кең, қисық, ауыр, жалпақ, арық; ә) жаман, жақын, аз, кіші, ыстық, тұщы, тар, аласа, қара, таза, түзу, жіңішке, жеңіл, семіз.
плохой хуже очень плохой синий синее синий- пресиний дорогой дороже очень дорогой прохладный прохладнее очень прохладный кривой кривее совсем кривой веселый веселее очень веселый легкий легче совсем легкий молодой моложе совсем молодой старый старше очень старый новый новее самый новый серый серее очень серый красивый красивее очень красивый сильный сильнее самый сильный мягкий мягче очень мягкий далекий дальше очень далекий Синонимдер – айтылуы, естілуі, жазылуы әркелкі, мағыналары бір-біріне жуық сөздер. Синонимдер кем дегенде екі сөзден болады. Одан да көп сөзден болуы да мүмкін. Синонимдердің сыртқы формалары мынадай болып келеді: 1) екі сөздің сырт формасы мүлдем басқа болып келіп синонимдер жасалады: адам-кісі, ел-халық, алыс-қашық, әдейі-қасақана, үлкен-зор, надан-топас, нану-сену, т.б.; кейде синонимдік қатарға енген сөздердің бірді-екілі дыбыстарында ғана өзгеріс болып келеді: мағлұмат-мәлімет; түбірлерге қосымшалар қосылып, негізгі түбір мен туынды түбір біріне-бір синоним болады: жара-жарақат, ағын-ағыс, ық-ықтасын, қап-қапшақ, келін-келіншек. 6-тапсырма. Берілген сөздердің ішінен синонимдерді тауып, өзара топтаңыздар. Мол, шаршау, мақсат, жаға, мақұлдау, қамығу, жорта, қарғу, көп, тоқтау, ұрсу, сәлемдесу, қажу, жанында, сүйеніш, зерігу, есею, секіру, әдейі, мұрат, аялдау, титықтау, ырғу, өңір, сауық, дәм, шама, аяу, таяныш, шалдығу, қасақана, ер жету, жекіру, қоштау, амандасу, есіркеу, мөлшер, тамақ, қоныс, ұсақ, жиек, сарай, дем алу, жаны ашу, мұңаю, сылтау, алап, майда, торығу, болдыру, тағым, нарық, мекен, аймақ, баға, ас, қасына, жай, желеу, ұлпа. 7-тапсырма. Мәтінді оқып, жаңа сөздерді жазып алыңыз. Өз досыңыз туралы әңгімелеңіз. Менің досым Достық – адамдардың бір- бірімен жаны қалап, шын жақын көріп, қалтықсыз сеніп, тілектес, мұраттас болуы. Бұрынғы халық даналығы айтқандай: «Көп ақшаң болғанша көп досың болсын». Әрине, достық- әншейін дос тапқысы, дос болғысы келгендіктің нәтижесі емес. Бір – бріне пейілі ықыласы түскен, жан- жүрегі қалаған, көз қарасы мен ой- ниеті үйлескен, мінездері сыйымды адамдар ғана дос бола алады. Ал мен өз досым туралы айтатын болсам, ол адам менің жүрегімде ерекше орынды иеленді. Оның ол орынды иеленуі, оның адамгершілігі мол, сыпайы, тәрбиелі, инабатты, қарапайым, ақылды, өзіне не тілесе басқаға да соны тілейтін адам болғаны үшін. Қиналған шағында әрдайым қасынан табылып, ақылын айтып, қолынан келгенінше көмегін аямайтын сондай керемет жан. Ата бабамыздың «Аққуды атпа, досынды сатпа» - деген керемет мақалы бар. Дос деген әр уақытта сені жаманнан қорғаймын деп, өз жанын құрбан ететін адам.
Абайлау, абырой, адал, аласа, абыржу, қомсыну, қадір, жол, ынта, икемдік, жомарт, жақын, батыл, қиын, жұмсақ, шелек, әдет, үлкен, жиын, пысық, болжал, ылғал, сабырлы, көлем, арман, әрең, өте, кінә, кедергі, дұғал, күңгірт, дауыс, тамақ, лас, бұйрық, мінез, реніш, құрбы, төңірек, белгі, жайдары, құрғақ, ақырын, ақыл. 9-тапсырма. Төмендегі сын есімдерді аударыңыз, осы сөздерді қолдану арқылы көршіңізді суреттеңіз Ұзын бойлы, мейірімді, ақжарқын, жуас, жігерлі, тапал, көңілді, қатыгез, қабағы қатулы, азулы, сүйкімді, жайдарлы. Қой көзді, момын, ұзын шашты, қысқа шашты, бұйра шашты, сымбатты, орта бойлы, толықша, арықша, келбетті, аққұба, қараторы, еңбекқор, жалқаулау, әзілқой, үндемес, сөзуар, алғыр, тапқыр, елгезек, пысық. 10-тапсырма. Мақалдардың мәнін ашыңыз. Жаттап алыңыз. Аттыға жаяу жолдас болмас. Жақсы дос үшін жан пида. Досы жоқ адам, тұзы жоқ тағам. Өз басынды жауға берсең де, Жолдасыңды жауға берме.
жүктеу/скачать 385.5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|