А. Ф. Зейнулина филология ғылымдарының кандидаты, профессор

жүктеу/скачать 385.5 Kb.

бет	3/4
Дата	03.07.2016
өлшемі	385.5 Kb.
	#175556

1 2 3 4

Зат есім (заттың, ұғымның, құбылыстың атын білдіретін сөз табы.

Сұрақтары: Кім? Кімдер? Не? Нелер?)

Тұлғасына қарай			Құрамына қарай
Негізгі зат есім	Туынды зат есім		Дара зат есім		Күрделі зат есім
Бөлшектеуге келмейтін түбір зат есім. Мысалы: тау, ат, ант, бата, құдық, жапырақ т.б.	Түбір зат есімге және басқа сөз таптарына жұрнақ жалғауы арқылы жасалған зат есім. Мысалы: біл-ім, дос-тық, бора-н, тарс-ыл, бала-лық т.б.		Бір ғана түбірден (негізгі немесе туынды) тұрады. Мысалы: от, ара, қант, оқушы,баспалдақ т.б.		Кемінде екі сөзден (біріккен, қосарланған, қысқарған және тіркескен) тұрады. Мысалы: кемпірқосақ, ата-ана, ҚазМҰУ мәдениет үйі т.б.
Жалпылай немесе жекелей атауына қарай			Мағынасына қарай
Біртектес заттардың жалпы атауы. Мысалы: қала өзен тау қісі кітап	Біртектес заттардың өз ішіндегі жекелеген атаулары. Мысалы: Алматы Ертіс Алатау Абылай «Абай жолы» романы		Көзбен көріп, қолмен ұстауға болатын заттар мен құбылыс- тардың атауы. Мысалы: ағаш, қалам, су, домбыра, есік, сия т.б.		Көзбен көріп, қолмен ұстауға келмейтін, тек оймен, ақылмен ғана сезіп білетін ұғымдардың атауы. Мысалы: өмір,арман, сана,қуаныш, жақсылық, реніш т.б.
Зат есімнің рең мәнін тудыратын жұрнақтары		Есімдерден зат есім жасайтын жұрнақтар		Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақтар
-й, атай, әкей, шешей, жездей; – еке, -ке, -қа, -а, -е: атеке (атке), ағеке (ағке), әпеке (әпке), Мұқа (Мұқан, Мұхтар), Исеке (Иса), Жәке (Жамбыл), Нүке (Нұрпейіс). -тай ағатай, апатай, әкетай, шешетай. –жан, ағажан, атажан, апажан, Абайжан. –қан, -кен, -қай, -кей, -ан, -н: балақан, бұзауқан, шешекей, Дәкен (Дәріқұл) –шақ, -шек: құлыншақ, інішек –шық, -шік: қапшық, төбешік. –ша, -ше: сандықша, күрекше. –ш, ыш, -іш: қалқаш, Нұрыш (Нұртай) –сымақ: қорасымақ, таусымақ. –екеш: Тас екеш тас та өзгереді.		–шы, -ші: қойшы, күйші –шылық, -шілік: шаруашылық, кеңшілік. –лык, -лік, дық, --дік, -тық, -тік. балалық, кісілік, адалдық, жеңілдік, жолдастық, биіктік –кер, -гер: айлакер, саудагер –кеш, -хана, -паз, -қой, -стан, -қор: шайхана, кітапхана, арбакеш, жемқор.		–м, -ым, -ім: байлам, күзем, қысым, түсім. –ма, -ме, ба, -бе, па,-пе: ұрма, көрме, сүзбе, кеспе –қы, -кі, -ғы, -гі: шалғы, тепкі, бұрғы. –с, -ыс, іс: талас, айтыс, жүріс. –қ, -к, -ық, -ік, -ақ, -ек: тарақ,күрек қызық, түкірік. –ыш, іш: қуаныш, таяныш, өкініш, сүйініш. –н, -ын, -ін: боран, жуын, түйін. –у: сабау, жамау, көсеу. –ынды, -інді: шайынды, үйінді, үгінді. –ғыш, -гіш, -қыш, -кіш: сүзгіш, сыпырғыш, білгіш. –уыш, -уіш: өлшеуіш, түйреуіш, бастауыш. –ыр, ір, -р, -ар,-ер: үңгір, шұқыр.

3-жаттығу.Қазақ тіліне аударыңыз.
Почтальон, дружба, наследник, зло, современник, спокойствие, политик, тезка, готовность, художник, представительство, ответчик, учебник, соус, детство, ювелир, ученик, отцовство, литератор, целостность, абитуриент, геройство, служащий, ошибочность, юрист, родство, портной, сокурсник, словарь, материнство, секретарь, легкость, солдат, тишина, товарищество, охотник, телефонист, начальник, журналист, близость, одногруппник.
4-жаттығу. Оқыңыз. Зат есімдердің қандай тәсілмен жасалғанын көрсетіңіз. Оларды орыс тіліне аударыңыз.
а) Ата-ана, әке-шеше, бала-шаға, азық-түлік, қыз-келіншек, жеміс-жидек, асқазан, бас киім, аяқ киім, іш киім, сырт киім, сиыр еті, қой еті, жылқы еті, баспасөз, қант, сауыт, оңтүстік, солтүстік, ыдыс-аяқ, аяқ-табақ, көзқарас, қолхат, күншығыс, қолжазба, көкөніс, аты-жөні, қолшатыр, күнбатыс, шай сауыт, кәсіподақ, телекөрермен, қонақ үй, мерейтой, мөртабан, мүшелтой, мұражай, отбасы, пікірталас, өнертапқыш, автотұрақ, аспансерік, ақжайма, әуежай, балабақша, жолдорба, құлаққап, телекөпір.

ә)Талдықорған, Қызылорда, Жезқазған, Ыстықкөл, Көктөбе, Ақбұлақ, Ақсай, Қызылту, Алатау, Теміртау, Кентау, Алмагүл, Екібастұз, Ақтау, Ұзынағаш, Ақтасты, Жаңатас, Көлбастау, Қарағаш, Жетіғара, Қандыағаш, Торғай, Үштөбе, Қаратау, Ақтас, Жетісу, Жаңаөзен, Таугүл, Қаракөл, Күнту, Көкшетау, Баянауыл, Кеңсу, Ақтөбе, Сарытау, Жетісай, Сарыағаш, Бірлік, Ұлытау, Айсары, Атбасар, Құсмұрын, Төменарық, Қаржал, Қарабұтақ, Жалқамыс, Қызылжар, Сарыарқа, Алмалыбақ.

5-жаттығу. Cөйлемдерді аударып, есімдіктің түрін ажыратыңыз.

1. Все люди гуляют на улице. 2. Пусть каждый расскажет о себе. 3.Вы все говорите по –казахский? 4. Это упражнение может выполнить каждый. 5. Вся страна изучает казахский язык. 6. Все кроме нас, идут в гости. 7. Все здесь. 8.Весь город голосовал за него. 9. Давайте все что-нибудь сделаем.

Омонимдер - дыбысталуы, жазылуы, естілуі бірдей, ал мағыналары басқа-басқа сөздер. Мысалы: 1) жаз – зат есім, жаз – етістік; жаз – жай (дастарқанды), жаз – емде, сауықтар; 2) ер – батыр, жомарт, ер – еркек, ер адам, күйеу; ер – атқа салатын әбзел, ер; ер – етістік.

Омонимдер түрі қазақ тілінде өте мол. Сондай-ақ, олардың жасалуы да алуан түрлі. Сонын кейбіреуне ғана тоқталып өтейік.

1. Түбір сөздерден болған омонимдер. Мысалы: жүз, түс: 1) жүз: Өткірдің жүзі, кестенің бізі, өрнегін сендей сала алмас (Абай); 2) жүз: Мен өскелі жүз жыл болды, әлі жүз жыл жасаймын (С.Е.); 3) жүз: Не болайын, тез болайын, ақ жүзіңді көрейін (Абай); 4) жүз: Екі аққу ақ күмбездей суда жүзіп, сұңқылдап қанатымен суды сызып (С.М.);

1) түс: Күн түс болды. 2) түс: Түсінде самолетке отырды. 3) түс: Поездан жүгін құшақтан, жас жігіт түсті. 4) түс: Үсті-басы ақ қырау, түсі суық (Абай).

6-жаттығу. Берілген сөздердің әрқайсысы омоним болатындай етіп сөйлем құрыңыздар.
Ер, асау, жақ, жан, жарық, қорық, қырық, саз, қой, сый, түс, қал, шаш, ірі.
7-жаттығу. Мына сөздердің омонимдерін табыңыздар.
Ақ, асау, толық, ой, той, қою, қызық.
8-жаттығу. Төмендегі туыстық атауларды жаттап, өзіңіздің туыстарыңыз туралы әңгімелеп беріңіз.
Адамның өз жұртының атаулары

№	АТАУ	АУДАРМА	ТҮСІНІК
1.	АТА	ДЕДУШКА	ӘКЕНІҢ ӘКЕСІ, БЕРГІ АТА
2.	АРҒЫ АТА	ПРАДЕДУШКА	АТАНЫҢ ӘКЕСІ
3.	ӘЖЕ	БАБУШКА	ӘКЕНІҢ ШЕШЕСІ, ҮЛКЕН ӘЖЕ
4.	ӘКЕ	ОТЕЦ	ӨЗІНІҢ ТУҒАН ӘКЕСІ
5.	АНА	МАТЬ	ӨЗІНІҢ ТУҒАН ШЕШЕСІ
6.	ӘПКЕ	СЕСТРА	ӨЗІНен ЖАСЫ ҮЛКЕН ҚЫЗ
7.	ҚАРЫНДАС, СІҢЛІ	МЛАДШАЯ СЕСТРА	ӨЗІНен ЖОЛЫ КІШІ ҚЫЗ
8.	АҒА	БРАТ	ӨЗІНен ҮЛКЕН ҰЛ БАЛА
9.	ІНІ, БАУЫР	МЛАДШиЙ БРАТ	ӨЗІНен КЕЙІНГІ ҰЛ БАЛА
10.	АҒАЙЫН	БРАТЬЯ	БАУЫРЛАС, АТАЛАС АДАМДАР
11.	АПА	1.МАМА 2.Сестра	1. ШЕШЕ 2.әпке
12.	БАБА	ПРЕДКИ	АРҒЫ АТА, ҮЛКЕН АТА
13.	ЖЕҢГЕ	сноха	АҒАНЫҢ ӘЙЕЛІ
14.	КЕЛІН	НЕВЕСТА	ІНІНІҢ ӘЙЕЛІ
15.	ЖИЕН	ПлЕМЯНИК	ӘПКЕДЕН НЕ ҚАРЫНДАСТАН ТУҒАН БАЛА
16.	ЖИЕНШАР	внучатый племянник	ЖИЕННЕН ТУҒАН БАЛА
17.	ЖЕЗДЕ	зять	ӘПКЕСІНІҢ КҮЙЕУІ
18.	КҮЙЕУ БАЛА	ЖЕНИХ	СІҢЛІСІНІҢ КҮЙЕУІ
19.	НЕМЕРЕ	ВНУК	АТА-АНАНЫҢ ҰЛЫНАН ТУҒАН БАЛА
20.	ШӨБЕРЕ	ПРАВНУК	НЕМЕРЕДЕН ТУҒАН БАЛА
21.	ШӨПШЕК	4-поколение	ШӨБЕРЕДЕН ТУҒАН БАЛА
22.	НЕМЕНЕ	5-поколение	ШӨПШЕКТЕН ТУҒАН БАЛА
23.	ТУАЖАТ	6-поколение	НЕМЕНЕДЕН ТУҒАН БАЛА
24.	ЖүРЕЖАТ	7-поколение	ТУАЖАТАН ТУҒАН БАЛА
25.	ЖЕГЖАТ	8-поколение	ЖүРЕЖАТТАН ТУҒАН БАЛА

Адамның нағашы жұртының атаулары

№	АТАУ	АУДАРМА	ТҮСІНІК
1.	нАҒАШЫ АТА	ДЕДУШКА	ШЕШЕНІҢ ӘКЕСІ
2.	нАҒАШЫ ӘЖЕ	БАБУШКА	ШЕШЕНІҢ ШЕШЕСІ
3.	нАҒАШЫ	ДЯДЯ	ШЕШЕНІҢ АҒАСЫ
4.	НАҒАШЫ АПА	ТЕТЯ	ШЕШЕНІҢ ӘПКЕСІ НЕ СІҢЛІСІ
5.	НАҒАШЫ ҚАРЫНДАС, СІҢЛІ	ДОЧЕРИ ДЯДИ	НАҒАШЫНЫҢ ӨЗІНен ЖОЛЫ ҮЛКЕН НЕ КІШІ ҚЫЗЫ
6.	НАҒАШЫ ІНІ, БАУЫР	СЫНОВЬЯ ДЯДИ	НАҒАШЫНЫҢ БАЛАЛАРЫ
7.	нАҒАШЫ ЖЕҢГЕ	ЖЕНА ДЯДИ	НАҒАШЫНЫҢ ӘЙЕЛІ
8.	БӨЛЕ	ДЕТИ СЕСТЕР	АПАЛЫ-СІҢЛІНІҢ БАЛАСЫ

Адамның қайын жұртының атаулары

№	АТАУ	АУДАРМА	ТҮСІНІК
1.	ҚҰДА	СВАТ	КЕЛІННІҢ НЕ КҮЙЕУ БАЛАНЫҢ ӘКЕСІ
2.	ҚҰДАҒИ	СВАХА	КЕЛІННІҢ НЕ КҮЙЕУ БАЛАНЫҢ ШЕШЕСІ
3.	қАЙЫН АТА	СВЕКР	КҮЙЕУІНІҢ (ӘЙЕЛІНІҢ) ӘКЕСІ
4.	қАЙЫН ЕНЕ	СВЕКРОВЬ	КҮЙЕУІНІҢ (ӘЙЕЛІНІҢ) ШЕШЕСІ
5.	қАЙЫН АҒА	СТ. БРАТ МУЖА ИЛИ ЖЕНЫ	КҮЙЕУІНІҢ (ӘЙЕЛІНІҢ) АҒАСЫ
6.	ҚАЙЫНБИКЕ	СТ. СЕСТРА ЖЕНЫ	ӘЙЕЛІНІҢ ӘПКЕСІ
7.	қАЙЫН ІНІ	МЛАДШИЙ БРАТ МУЖА	КҮЙЕУІНІҢ ІНІСІ
8.	қАЙЫН СІҢЛІ	МЛАДШАЯ СЕСТРА МУЖА	КҮЙЕУІНІҢ ҚАРЫНДАСЫ
7.	БАЛДЫЗ	МЛ.СЕСТРА ИЛИ БРАТ ЖЕНЫ	ӘЙЕЛІНІҢ БАУЫРЫ НЕ СІҢЛІСІ
8.	БАЖА	АПАЛЫ-СІҢЛІНІҢ КҮЙЕУЛЕРІ	МУЖЬЯ СЕСТЕР
9.	АБЫСЫН	ЖЕНЫ БРАТЬЕВ	АҒАЛЫ-ІНІЛІНІҢ ӘЙЕЛДЕРІ
10.	ҚҰДА БАЛА	қҰДА ЖАҚТАҒЫ ҰЛ БАЛА	СЫНОВЬЯ СВАТЬЕВ
11.	ҚҰДАША	қҰДА ЖАҚТАҒЫ ҚЫЗ БАЛА	ДОЧЕРИ СВАТЬЕВ
12.	тӨРКІН	ұЗАТЫЛҒАН ҚЫЗДЫҢ ӨЗ ТУЫСТАРЫ	рОДСТВЕННИКИ ЗАМУЖНЕЙ ЖЕНЩИНЫ

7-Сабақ

7.1 Фонетика: Жуан, жіңішке негізге бағынбайтын жұрнақтар, ерекшеліктері. Һ дыбысынның айтылуы.

7.2 Грамматика: Сан есім. Есептік, реттік, жинақтық сан есімдер. –нікі,

-дікі, -тікі жұрнақтары. Меншіктілік. Мекен үстеуі. Антонимдер.

7.3 Лексика: Мекенжай (Біздің үй. Менің бөлмем)
Түбірдің соңғы буынының жуан, жіңішкелігіне қарамай, өз қалпын сақтап тіркесетін қосымшалар: -гер, -кер;-бен, -мен, -пен;-дікі,-нікі,-тікі; -дар,-паз,-хана, -қор; Мысалы: саудагер, айлакер, іскер, қолмен, жермен, әжемдікі, баланікі, білімдар, аспаз, өнерпаз, емхана, еңбекқор, жалақор.

Х әрпіне біткен сөздерге жалғанатын қосымша әр уақытта жуан болады. Мысалы: цехта, цехқа.
1-жаттығу. Сөйлемдерді орыс тіліне аударыңыз.

1. Асанның кітабы үстелде жатыр. Бұл кітап – Асандікі. 2. Әселдің үйі үлкен. Үлкен үй - Әселдікі. 3. Сәуленің бөлмесі кішкентай. Кішкентай бөлме – Сәуленікі. 4. Меруерттің қаламы жақсы. Жақсы қалам - Меруерттікі. 5. Даниярдың оқулығы таза. Таза оқулық - Даниярдікі. 6. Мынау - кітапхананың кітабы. Мына Кітап - кітапхананікі. 7. Анау - Жанардың суреті Ана сурет - Жанардікі. 8. Мынау - институттың жатақханасы. Мына жатақхана -институттікі. 9. Әкемнің газеті креслода жатыр. Мына газет - әкемдікі. 10. Сәбиттің ағасы аулада. Аға – Сәбиттікі. 11. Гауһардың әжесі -тамаша адам. Әже - Гауһардікі. 12. Ақынның өлеңі керемет. Мына керемет өлең - ақындікі.

2-жаттығу. Сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыз.
а) 1. Это мой дом. — Этот дом — мой. 2. Та моя тетрадь. — Та
тетрадь — моя. 3. Это институтское общежитие. — Это общежитие —
института. 4. Это папина газета. — Эта газета моего папы. 5. Тот мой
компьютер, — Тот компьютер — мой. 6. Это стихи Абая. — Эти
стихи - Абая.

б) 1. Это чья комната? - Наша. 2. Этот учебник чей? - Моего

друга. 3. Чьи это бумаги? - Армана. 4. Это книги Карлыгаш? - Нет,

Салтанат. 5. Чей тот компьютер? - Моего товарища. 6. Этот красивый ковер чей? – Моей мамы. 7. Чья книжная полка? – Марата. 8. Чья кровать? – Ваша. 9. Чьи книги? – Их. 10. Та парта чья? – Его. 11. Чья машина? – Моя. 12. Это чья работа? – Меруерт. 13. Этот словарь чей? – Вашего учителя. 14. Чьи пиалы? – Наши.

3-жаттығу. Сөздерді оқи отырып, айтылуына көңіл бөліңіз. Дәптерлеріңізге жазып, орыс тіліне аударыңыз.
Мәшһүр, шаһар, гауһар, қаһарман, уһ, жиһаз, іждәһәт, шаһзада.
Сан есім - заттың санын, қатарын, мөлшерін, бөлшегін білдіретін сөз табы. Сан есім неше? қанша? нешінші? нешеу? деген сұрақтарға жауап береді.

Басқа сөз таптарынан сан есім жасалмайды, негізгі сан есімдерге ғана қосымша қосылып, оны түрлендіреді. Сан есімдер құрамына қарай – іштей дара, күрделі болып бөлінеді. Сан есімдер негізінен анықтауыш қызметін атқарады.

Сан есімдер мағыналық, тұлғалық, синтаксистік қызметі жағынан іштей бірнеше топқа бөлінеді:
Мағынасына қарай (По значению)

Түрлері

(Типы)

Сұрақтары
( Вопросы)

Жасалу жолдары
(Способы образования)

Мысалдар (Примеры)

I. Есептік сан есімдер (Количественные числительные)

Қанша? Неше?

(сколько?)

-

Бір (один), екі (два), үш (три), төрт (четыре), бес (пять).

II. Реттік сан есімдер (Порядковые числительные)

Нешінші?

Қаншасыншы?
(который?)

-ншы,
-нші,

-ыншы,
-інші

Бір+інші (первый)
он+ыншы (десятый) жеті+нші (седьмой)

алты+ншы (шестой)

III. Жинақты сан есімдер (Собирательные числительные)

Нешеу?

(сколько?)

-ау

-еу

Бір+еу (один), ек+еу (двое), алты+ау=алтау (шестеро)
Жеті+еу=жетеу (семеро)

IV. Болжалдық сан есімдер (Приблизительные числительные)

Қанша? Неше?

(сколько?)

Қаншадай? Нешеге жуық? (приблизительно сколько?)

–дай, -дей,

-тай, -тей,

-лаған, -леген,

-даған, -деген,

-таған, -теген,

-лап, -леп,

-дап, -деп,

-тап, -теп, -ер.

2) көптік жалғауы + септік жалғауы (окончание мн. Числа + падежное окончание)

Отыз+дай (около тридцати) елу+дей, елу+леген (около пятидесяти) қырық+тай, қырық+таған (около сорока) жетпіс+тей, жетпіс+теген (около семидесяти)
Жиырма+лаған (около двадцати)

Он+даған (около десяти жүз+деп (сотнями) бір+ер (несколько)

Мәдина он тоғыз+дар+да (Мадине – около девятнадцати) Сабақ үш+тер+де басталады (Занятия начнутся около трех часов)

3) есептік +

есептік

(количественные

+
количественные)

Бес-алты (пять-шесть) отыз-қырық (тридцать-сорок) екі-үш мың (две-три тысячи)

V. Топтау сан есімдер (Разделительные числительные)

Нешеден?
Қаншадан?

(по сколько?)

-дан –ден

-тан –тен

-нан -нен

Бес+тен (по пять)

Он+нан (по десять)

Жүз+ден (по сто)

Отыз алты+дан (по тридцать шесть)

Екі-екі+ден (по два)

VI. Бөлшектік сан есімдер (Дробные числительные)

Қанша? Неше?

(сколько?)

1) есептік+
Шығыс септік

(количественные + исходный падеж)

Оннан бір

(один десятых)

Бір бүтін бестен үш (один целых три пятых)

2) жарты, жарым

(половина) ширек (четверть)

Мың жарым (полторы тысячи)
Жүздің жартысы (половина ста)

Ширек ғасыр (четверть века)

жүктеу/скачать 385.5 Kb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4