§ 85.Предложениейин кIулин членар улупбан къайдйир

1.Подлежащее существительноейиинди ва дидин йишв’ин ишлетмиш шулайи субстантив чIалнан паяриинди, гафарин жюрбежюр ибарйириинди улупури шулу. Месела:

2.Сказуемйирин кьюб жюре а: аьдатнан ва составнан сказуемйир. Аьдатнан сказуемое глаголин кас улупбан формйириинди улупну шулу. Месела: Узу хулар арсураза. Думу хулаз гъушу.

Составнан сказуемое кьюб пайнакан вуди шулу: асас вая ччвур пайнакан ва кюмекчи глаголикан. Составнан сказуемоейин асас пай существительное вая субстантив чIалнан паяр вуди гъашиш, дициб сказуемоейиз ччвурнан составнан сказуемое кIуру. Месела: Демир кIубан хюрчабан ву.

Эгер составнан сказуемоейин асас пай глаголин жюрбежюр формйир вуди гъашиш, дициб сказуемоейиз глаголин составнан сказуемое кIуру. Месела: Рашид закур гъягъюз кка.

3.Объектдиз жараси диш дополнениера кIури шулу, амма думу урус чIалнаъси кьюбпи дережайин член вуди гьисаб апIуз шулдар, фицики диди табасаран чIалнан предложениейин айит1 хусуси роль гъабхура, думу кIулин член вуди удубчIвура.

Сказуемое улдубчIвру глагол вуйи предложениейи объект хътарди тамам вуйи саб мяна тувурдар.

Тевай: БицIи чуччу кIари хъапIра.(БицIи чуччу хъапIра.)

Объект ччвур падеждиъ айи существительнйириинди, хъа бязиган субстантив чIалнан паяриинди улупнади шулу. Месела: Му бицIири ишуб (глаг.) яваш апIурдар. Элгьет йигъан адашди юкьур (числ.) хъади гъафну.

КIваина гъафиб кIвантаригъян мапIан. Кьяши мелзну фу вушра кIур. Закуриз ляхин мигъибтан, дяхин гъибт. Зарин гъадри заргриз аьгъю шул. Зегьметну ипIрубра, аьгъювалра тувру. Зурна йиврурихъ зилчира шулу. Игит йивру йишв’ин, усал ипIру йишв’ин аьгъю шулу. Иццру слиб ухди адабгъ. Ич мягьлайиъра сумчар шул. ИчIи кIваинди мяълийир апIдар. ЙикIуб йикIуб ву, хъа гучI апIуб фу ву? Йитим ччил гъюбхюрин хил ччимдиъ шул. Йицран кIанккан кIари ккадабгърур.

Кас, класс, кьадар

Подлежащее Сказуемое

Кас, кьадар

Подлежащее Сказуемое

Шубуб составнан предложение

Кас

Подлежащее Объект Сказуемое

Кас

Класс, кьадар

Кибхуб. Ахуб. Иццру хьуб. Шикил зигуб. Мугъаят хьуб. Дюзмиш апIуб. Дахъуб.

1.Нир-му анжагъ шид дар. Нир-му рякъ ву. Нир-му кьувватнан булагъ ву. Нир-му чаъ балугъар яшамиш шулайи мядан ву (Ильин).

2.Волга-му сарун жигьил нир дар. Волга-му зурба штун рякъ Европа Азияйихъди кпикьурайи аьхю нир ву (Ильин).

3.КIакIнан вазифа-жилин зиин инсан хьуб ву (М.Г.). Аьгъю апIуб-аькьюл учIру апIуб ву. Аьгъювал-кьувват ву. (Мисалар).

а). Шу-шубуб ччвур йивбан, кас хъайи ва хътру предложенйир дюзмиш апIинай.

243-пи илчIихуб. Учву урхурайи художествойин эсериан жюрбежюр чалнан паяриинди улупурайи кIулин членар (подлежащее, сказуемое, объект) кади шу-шубуб предложение кидикIай.

86-пи дарс

§ 86.Саб составнан предложениейин жюрйир.

Саб составнан предложениейик кIулин членарикан ялгъуз я подлежащее, ясана сказуемое кади шулу.

Саб составнан предложениейин гьамцдар жюрйир а:

1.Ччвур йивбан предложенйир (ялгъуз подлежащеейикан ибарат ву): Йигъ. Ихь гъул. Кюкйири дабалгнайи хяр.

2.Кас хъайи предложенйир: тяйин кас хъайи ва тяйин дару кас хъайи предложенйир (му предложенйириъ подлежащее адаршра, гьяракат апIурайи кас глаголин кас улупбан аьхирариинди мялум шулу). Месела: Сан зат гъаахундарва (тяйин кас хъайи). ДацIаркну деъ, дюзди улх (тяйин дару кас хъайи предложение).

3.Кас хътру предложенйир. Чаъ подлежащее адру ва думу тяйинра апIуз даршлу предложенйириз кас хътру предложенйир кIуру. Месела: МучIу хьуз хъюгъю. Мани шула. Амси апIура.

4.Тамам дару предложенйир.

Адаш гъюрайин?-Гъюра.

Фуж гъюра?-Адаш.

Шагьриз гъушунва?-Гъушунза.

Мишан, йиз баб,

Дердер мапIана узкан.

Думукьан лап

Читин гьялнаъ адарза.

Му яв кьаби

Улариз ишри гъурбан.

МигьитикIан дурар,

Лакач апIин за.

Мишан, йиз баб,

ЧIяаьн ву уву ишуб

Дявдин аржлигъ

Жилир, чвйир гъузхъанмина.

Гьадмукьан хуш

Вузуз яв хилин тIиршуб,

Сабур апIин,

Ис йихь йиз ахниина (Э.Аь.).

245-пи илчIихуб. Ичв урхбакан вая ляхникан диалог дюзмиш апIинай. Диалогдиъ тамам дару предложенйир ишлетмиш апIинай.

246-пи илчIихуб. Предложенйир ккудукIай, дурарин жюрйир улупай.

1.Ярхла рякъди дуфнача, … . Айвандикк дийигънача, … . 2.Магьа улар! Дурари лап ачухъди улупиди … дябкъну ккуниб вари! (А.Ж.). 3. Йиз юкIв, йиз юкIв либцурава Ватандиъ таза … (Б.Р.). 4.Чюнгюр вува, халкьдин мухриин али, йиз багъри чIал, … . (Ш.Къ.) 5.Уьл гъипIу йишв’ин … 6.Уьмур хъапIуб, ухрин афрар … 7.Уьрдгин дюдюхра агъайин гъултугъ тухъ … 8.Ушвни кIул’ина йиччвра, … 9.Ушвниъ тIуб ивиш, … 10.Ушв’ фукьан гъивишра, шид чан кьадартIан артухъ … (Мисалар).

а).Саб кьадар учвуз таниш халкьдин мисалар дикIай.
87-пи дарс

§ 87.Предложениейин кьюбпи дережайин членарин гьякьнаан уьмуми гъаврикк ккауб.

ЧIалнаъ ялгъуз кIулин членарикан ибарат вуйи предложенйир (ккатIатIарццу) цIибтан алахьурдар. Гьарсаб предложениейиъ кIулин членарилан гъайри кьюбпи дережайин членарра хьуб мумкин ву. Эгер предложениейин кIулин членари, предложениейин жюре тяйин апIури, дидин асул арайиз хураш, кьюбпи дережайин членари гьадму кIулин членар ачухъ апIура ва гьадму саягъниинди предложенйир ккатIарццура. Месела: ЦIигьру укI ипIура. ЦIару цIигьру чру укI ипIура. ЦIару цIигьру хяраъ чру укI ипIура.

Кьюбпи дережайин членари ялгъуз кIулин членар ваъ, хъа чпи-чибра ачухъ апIури шулу. Месела: ЦIару мудри гъулан исихъ хъайи майдандиин чру укI ипIура.

Чпин мянайиз дилигну кьюбпи дережайин членар шубуб группайиз жара шула: дополненйир, определенйир ва обстоятельствйир.

Фири никкси лизиди айи завун кIан гъюблан гъюбаз гъатхушин алди уьру хьуз ва, аьхир, атласси, ачухъ уьрушнан ахсрариз илтIибкIуз хъюбгъну.

Ярхла дагъларин канчIнаккна гьяракат апIури айи аквнан хяд гагь ктIубшвури, гагь кабхьри айи.

Магьа, наънан вуш ярхла гюнейикан саб гъюдру къакъра йивури, жара гъюдариз акв мялум хьубкан хабар туврайи.

Нирин тлихъан терефнаъ айи гъарзариан атIабгурайи мяълийирин ширин сесери дере уягъ апIуз ва гвачIниндин сикинвал чIур апIуз хъюгъну.

-Я риш, му фу вахт ву, мици гъабшиш ухьхьан ихь кьаст кIули адабгъуз шулин? Лап кьан дубхьна, гьяракат апIин,-дупну, сар шуру жара шураз кIурайи тюгьметнан гафар гъулан асккан кIулиз ерхьурайи.

Гъулан вари кючйириъ улхбан сесер гъюблан-гъюбаз артухъ хьуз хъюгъну. (А.Ж.)

248-пи илчIихуб. Предложенйириъ кIулин ва кьюбпи дережайин членариккан цIарар ккадатай.

Чешне:подлежащее……,сказуемое…...,объект,дополнение……,определение…..

Ич класс аьхюб ва акуб ву. Дидин цалик ихь регьбер Лениндин шикил ка. Думу шикил уччвуб рамкайиъ дюзмиш дапIна. Ич классдиъ партйир кьюб жергейиъди дивна. Учу ич партйир лап марцциди уьрхюри шулча.(Ш.Къ.)

а)Текст давам апIинай.

Улар. Ягъалвал. Гъахьи вахт. ЧIарар. Маш. Къаш-къамат. Хилар. Сес. Лигбан саягъ. Гъягъбан саягъ. Гафар апIбан саягъ.

1.Чапна чапди гьяракат улдубч1вурайи предмет улупру, ччвур ва актив падежар ктарди, миди вуйи падежариъ айи предложениейин кьюбпи дережайин члендиз дополнение кIуру.

Дополнение сказуемойиз тялукь вуди шулу. Дополнение существительноейиинди ва субстантив чалнан паяриинди улупури шулу. Месела: Сабир мугъахъди (ччвурнан ерин) улхуз хъюгъю.

2. Чав предметдин лишан ачухъ апIру ва фициб? фицир? шлин? швнубди? гьапIру? ва гь.ж. суалариз жаваб тувру кьюбпи дережайин члендиз определение куру. Определение чав ачухъ апIурайи гафнан улихь шулу.

Определенйир тархьдар ва татрахьдар шулу. Определенйир ччвур ва тевбвн падежариъ айи существительнйириинди ва субстантив ч1алнан паяриинди дупнади шулу. Месела: Рабгру хюндикк никк даршул.

Приложение определениейин жюрйирикан гьисаб шула. Месела: Шаир Мут1алиб Митаров Гъвандикк гъулаъ бабкан гъахьну.

3.Предложениейин, чав гьяракат наан, фила, фици ва гь.ж. шулаш, гьадму гьялар улупру кьюбпи дережайин члендиз обстоятельство кIуру.

Чпин мянайиз лигну обсоятельствйирин сабшвнуб жюре а: йишв улупбан, вахт улупбан, ляхнин тегьернан, себебнан, муруднан ва кьадарнанна-дережайин.

Обстоятельствйир наречйириинди улупури шулу. Амма гизаф дюшюшариъ вахтнан обстоятельствйир ккат1арццдар вуди шулу, думуган деепричастйирин оборотариинди вая глаголин вахтнан тялукь вуйи ва гьацира послелогар хъайи формйириинди улупури шулу.

Амма саб дюшюшну учук варидарик гьяракат ктрипди гъитундар. Сад йигъан чпин мухягъ гъяйи гьяштйир ут1уккуз гъушу Аслим, адашин кьялан бай Гъафар, жихрар ут1уз гьаригъ гъюч1вру. Жихир убт1уз хил гьач1абкку дугъан арчулну лик цирклилан улт1убччвуру ва ахъру, амма гагулну лик дугъан циркларин кьючлигъ гъябхъру ва гъябсру, ва думу к1улихъди цирклариккансина жихирси ккирхру. Сифте дугъу за хьуз чалишмиш’валар апуру, амма гьич фицик1а дугъхьан я цирклихьна за хьуз, я кьаблик кубк1уз шулдар (Ш.Ш.).

1.Чюнгюр вува,

Халкьдин мухриин али,

Йиз багъри ч1ал,

Йиз аьзиз ч1ал. (Ш.Къ.)

2.Ихь жихир марцциб ву, хъа марцци гьаргъян ахъну к1ури, зарар шлуб дар, - к1уйи ич дадайи. (Ш.Ш.)

3.Магьа гьял-аьгьвал касибрин, девлетлуйин лук1 гъахьирин (М.Ш.).

4.Хъасин дипу думу жил’ин, вари халкьдиз рябкъруси му-гъубхуб учв хпири дагълу (М.М.).

5.Муч1уйишван ап1урва ригъ, лал кючйириъ абхъру сес-ч1игъ. Гвач1нинган яв чве-аку ригъ-хурва учуз ваз али йишв.

252-пи илчIихуб. Предложенйир, мянайиз лигну лазим вуйи обстоятельствйир гъяъри дик1ай. Дурарин жюрйир тяйин апинай.

Дадайи Селиматдиз сад…хураг ва чай гьязур гъапIнийи. Гъулан…хъайи булагъдиина гъабгъу шид хуз гъягъюри гъаши (И.Ш.).

Эйвазди…дагълар ккит1ик1уйи. Камил лап…хьайизкьан хулаз гъафундайи (А.А.). Дагълу нир гъарзаригъян…жабгъурайи. Шураз…нивк1 гъафундайи. Ухьуз…яшайишдин ужудар шартар яратмиш дапIна.

253-пи илчIихуб. Кьюбпи дережайин членариккан ц1арар ккадатай, дурар фуну ч1алнан паяриинди улупнаш, йипай. Саб-кьюб предложениейин тамам вуйи синтаксисдин разбор ап1инай.

Гьарари бушдиси

Хлинццар т1урччвура.

Чпин ликарикк

К1ажун гьалав т1абццури.

Табиаьтдин к1ул’ин

Чвли таж улубк1на,

Девир

Лизи кьюрд му ляхникан

Гьич рази дар,

Хълибгура хъял кади

Кьаркьул дагъдихъан.

Вахт-вахтари,

АпIури мич1ли пуф-ф-фар,

Т1убччвура чвлин тахт диди

Дериндиан (Гь.Гь.).

254-пи илч1ихуб. «Ц1ихи кьюрд» темайиан ихтилат бик1ай. Предложенйирин членар фуну ч1алнан паяриинди улупнаш, тяйин ап1инай.
89-пи дарс

§ 89. Предложениейин саб жинснан членар ва дурарихъ дивру пунктуацияйин ишарйир.

Предложениейиъ дидин жюрбежюр членар ялгъуз са-сабди ваъ, хъа сабшвнуб ади хьуб мумкин ву. Саб жинснан членари саб суалназ жаваб тувру ва дурарин арайиъ табигъсузвалин аьлакьа ади шулу.

Саб жинснан членар гьам табигъсузвалин (-на, -ра, ва, амма, хъа, гагь-гагь ва гь.ж.) союзариинди, гьамсана интонацияйиинди китIри шулу.

Бязи дюшюшариъ саб жинснан членарихъ дурар сатIи апIру гафар хъади шулу. Месела: жилар, фабрикар, заводар-мурар вари халкьдин ихтиярнаъ а.

Саб жинснан членар чиб-чибхьан запятаяйиинди жара апIуру. КитIбан союзар вуйи ва, -на, -ра, чиб текрар даршулайиган запятая дивурдар. Хъа, амма, анжагъ союзариинди китIру саб жинснан членар запятйириинди жара апIуру.

СатIи апIру гафар саб жинснан членарин улихь хьади гъабшиш, дидихъ кьюб точка дивру, хъа кьяляхъ хъади гъабшиш, дидин улихь тире дивру. Месела: Вари: дерйир, тепйир, яйлагъар хуб аьжайиб дабалгна. Дерйир, тепйир, яйлагъар – вари хуб аьжайиб дабалгну аш, лиг ари (Ш.Ш.).

Ухьуз ихь Ватан гизаф ккундухьуз. Ухьуз дидин му кIул, тму кIул адру дюзенар, аьхю яркврар, гюзел дагълар, бул штар айи нирар, шагьрар ва гъулар гизаф ккундухьуз.

Ихь Ватан халкьарин аьхю хизан ву. Дидиъ гизаф миллетар яшамиш шула: урсар ва украинар, гуржйир ва белорусар, аварар ва даргйир, лезгйир ва табасаранар ва гизаф гьацдар жарадар.

Ихь уьлкейиъ агъзрариинди цIийи заводар ва фабрикар дивна ва дивра. Улихьгандин буш чюллери гъи ихь Ватандиз бул тахил, лизи бамбаг ва ширин йимиш тувра (Газат).

1.Йиччв айи гъарзарин улигь гьавайиъ сирнав апIури айи лизи, ругъу люкьяр, чIалагънар ва липIлипIар рякъюри айзуз (А.Ж.). 2.Гъарзукк ккайи йишвар я ригъ, я мархь кубкIру йишвар дар. 3.Дагълариъ я цицIарин, я жакьварин сикин даршлу мукьмарна сесер адайи. 4.Нирин сес гагь лалди, гагь хъял кайибси, зарбди ебхьуйи (А.Ж.). 5.Жигьил баяринра, шубаринра гьамцдар хиялар ади хьуб мумкин ву (М.Ш.). 6.Кьабидарси, бицIидарра ляхнариин алди рякъюрайи. (М.Ш.).

1.ХутIлар, яркврар, нирар, гъярар … 2.Я дагълариъ, я хярариъ, я хутIлариъ … 3.Иливну гагь му лаваш, гагь тму лаваш … 4.Мухар, сурслар, нюрхяр … 5.Хъуркьна таза бистнин мейвйир: … 6.Хутар, жихрар, вичар … 7.Багъдиъ ачмиш духьнайи кюкйир: … .

1. ________ , _____ , _______ - вари бистнин мейвйир ву.

2. ~~~~~~~ , ~~~~~~~ , ~~~~~~~

3.======= , ======= , =======.

4. Нир ._._._._. , амма ._._._._. шуйи (Р.Гь.)

5. Мушваъ йиз сес гагь_._._._._ , гагь ._._._._., шуйи (Р.Гь.)

а).256-пи илчIихубдин, 1-3-пи предложенйириъ айи саб жинснан членар тяйин дапIну, схемйир дюзмиш апIинай.
90-пи дарс

§ 90.Предложениейин жара апIру кьюбпи дережайин членарин гъаврикк ккауб.

Предложениейин чиб улхбаъ нугъатниинди, хъа бикIбаъ препинанияйин ишарйириинди жара апIурайи кьюбпи дережайин членариз жара апIру членар кIуру. Жара апIру кьюбпи дережайин членар бикIбаъ запятйириинди, бязи дюшюшариъ тирйириинди жара апIуру.

Жара апIуру кьюбпи дережайин членарин жюрйир:

1.Вари жюрейин приложенйир: Му аьхю урус чIал ву, учв кьудратлу (Р.Гь.). Учвуз, жигьил насул тербияламиш апIру учителариз, цIийи йис мубарак йибшри!

2.Чиб-чпи ачухъ апIурайи гафарихъан гъюрайи гьатIарццу определенйир: КIанакк лизи ваз кайи чадур дивнайи, аку-укIу ипегдикан дапIнайи (М.М.).

3.Деепричастиейин оборотариинди ва глаголин вахтназ тялукь вуйи формйириинди дупнайи гьатIарццу обстоятельствйир: Багъдиъ учIвради, Сулеймназ Межведил гъяркъну (Э.К.).

4.Чпи асас обстоятельствйирин, определенйирин, дополненйирин мяна аьлава вуди ачухъ апIру обстоятельствйир, определенйир ва дополненйир. Мушвлан, узу али накьвдилан, вари терефар рякъюру.

5.Жара апIру ачухъ апIбан гафар предложениейин кIулин членарихъра хъади шулу: Мягьячгъала ву -меркез шагьур ву.

1.Ва узу, дагълуйин бали, лап кIваан кIураза: гьадму чIалра ву йиз бабан (Р.Гь.). 2.Думу явашди, учв хълигурайибдикан гьяятдиан лигурайидариз хабар хьуз гучIури, хъана унчIвиз багагь гъахьи (Ш.Ш.). 3.Сагъар, маш узухьинди илтIибкIну, марччарин зиихъ, чIуру хутIлин кьялаъ айи бицIи чIуру гунтI’ин дабхънайи (Ш.Ш.). 4.Шагьрин кьали, дербедери кIан адру, хъана чахьна а магьа гъи зигури (Ю.Б.). 5.ЦIа гъюра, ургури шагьрар ва гъулар, тIурфнин улихь хьайи гьюл’ин лепеси (Аь.С.). 6.Вахтар шулу, гьамцдар вахтар саспиган, чIиви гъабши хиялнакра кайи бахт (Аь.С.). 7.Гъадабгъиган яв кагъаз, хилиъ абхъси шулзуз саз (Г.Уь.). 8.Ихь Ватандиз, зарбди шулайи дигмиш, кьиматсуз ву фукьан аьхю тярифар (Аь.С.).

1.Хуларин эйсийи Айхалум халайи чан уьмриъ цIиб дердер хъютIюркьнин? (Ю.Б.) 2.Ибрагьим имбу бицIидартIан ухди гъудужвну гвачIниндин му шиклиз тамаши апIури хулан унчIвихъ дийигънайи (П.А.). 3.Жарадар хьадан кимиди кьюрдуз гьязур духьна чвугар алафари ацIну гакIвлари гъуршнар ккацIну. 4.Вягьид ГАЗ-53 машиндик ктукьури хуларин улихь дийигънайи (П.А.). 5.Яв гьарсаб рякъ дина гъягъру балгуравуз кюкйир ккахьну (Гь.Аь.). 6.Машин ярквру кьялаъ тIапIнайи ягъал таблилан тина гьараригъян ахьу кIажари ккебкнайи саб тягьярин рякъюъди гъябгъюрайи (П.А.).

1.Нежбри эргвал йивурайи. 2.Ич совхоздиз гизаф мулк а. 3.Думу ухди гъабхьи ляхин ву. 4.Мягьячгъалайиъ дугъу мялимди ляхин апIура. 5.Майдандиин Ватандин Аьхю вуйи дявдиъ гъийиху игитариз гюмбет дивнайи.

Предложениейин членар вуди даршлу гафарин обращение (дих апIуб), аралугъ гафар ва аралугъ предложенйир кахьра.

1.Чав улхуб шлихьинди илтIибкIнаш, гьадму касдин ччвур ачухъ апIурайи гафназ вая гафарин ибарайиз обращение кIуру.

Обращение анжагъ инсанариз ваъ, хъа къанажагъсуз шей’аризра тялукь вуди хьуб мумкин ву. Месела: Фу хиялар апIури ава, Аьлибег? (М.Ш.) Я тIуб жакьв, уву ацIу гафар гьаз апIурава? (А.Ж.)

Обращение ччвур падеждиъ айи существительноейиинди вая субстантив чIалнан паяриинди дупну шулу.

Обращение грамматика жигьатнаан предложениейиъ айи гьич саб гафнахъдира аьлакьалу вуди шулдар. Обращение гьарган предложениейиъ айи миди вуйи гафарихьан запятаяйиинди жара апIуру.

2.Чиб предложениейиъ, улхурайири чав кIурайибдихъди фициб рафтар апIураш, гьадму улупбан бадали гъяъру гафариз аралугъ гафар кIуру.

Аралугъдар вуди, кIул’инди вуйи гафарилан ва гафарин ибарйирилан гъайри, аралугъ предложенйирра хьуб мумкин ву. Месела: Сабра адар, гъавриъ аза, ашукьрин чюнгрин сессиб (Б.Р.).

Аралугъ гафар ва предложенйир запятйириинди жара апIуру, лап тамам вуйи предложенйир скобкйиризра гъадагъуру.

263-пи илчIихуб. Предложениейин членар дару гафарихъ пунктуацияйин ишарйир диври, кибикIай.

Пашайин мярхяр.

-Я дада ихь адаш наана?-кIури гьерхру школайиан хулаз гъафи Пашайи.

-Адаш шагьриз гъягъбан бадали билет гъадабгъуз душна жан бай – кIуру дадайи.

-Думу гьамусяаьт гьаз вуяв ужур?

Дадайикан гьамциб жаваб гъибихъу Паша гьялак шулу, китабарра къайдасузди столиина гат1ахьну, дадайиз жавабра тутрувди, хул’ан удучIвуру.

Думу душну лигуруш, дадайи гъапибси, дурарин адаш Халид автобусдин станцияйикк билет гъадабгъури шулу.

-Жан адаш наана гъягъюрайир вува?

-Дербентдиз гъягъюраза йиз бай. Фу гъабхьну?

-Дици вуш адаш увкан апIру саб зурба тIалаб айиз.

-Фициб тIалаб йиз бай?

-Жан адаш аьзиз адаш узузра гьатму Атлухандинстар чвурхру мярхяр аькъинава (М.Ш.).

264-пи илчIихуб. Аралугъ гафариккан ва предложенйириккан цIарар ккадатай, дурар чиб-чипхьан жара апIинай.

1.Халили, мумкин ву, йиз гьякьнаан дугъаз дупнашул. 2.Гьелбетда, дугъу йиз тяриф гъапIну (Н.Остр.). 3.Икриъ, йиз бахтнаанси, хуйир адайи. 4.Мирзабег, белки, му ляхниин рази даршул. 5.Мирзайик, гьякь гъапиш, бязи нукьсанарра ктарди дайи. 6.Сабпиб, узуз думу ляхин думукьан тялукьра дар, хъа кьюбпиб, узуз гьамусяаьтди мажалра адар. 7.Чуччуз, рякъру гьялариан, узу хулаъ учIвбакан хабар дубхьнадайи. 8.Бахтнаанси, ич гьяйвнар, хюрч ккадрабхъбаз лигну, хъадакну адайи.

Аьзиз дагълар. Аьзиз дуст. Йиз ккуни Ватан. Юлдаш председатель. Гьюрматлу баб. Йиз бай.

Гьелбетки, гьяйифки, дугъриданра, сабпиб, кьюбпиб, гьаци вуйиган, ухьуз аьгъюси, мумкин ву, саб гафниинди, гьякь гъапиш, рябкъру гьялариан, икибаштIан, лигуруш, мисалчун.

267-пи илчIихуб. Предложенйир кидикIай. Обращенйир, аралугъ гафар ва предложенйир агай ва дурарихъ лазим вуйи пунктуацияйин ишарйир дивай.

1.Кино чIат клубдиъ мани шулу кIури ваъ хъа дидин гъваъ абхънайиган, улупурайиб ву (Ш.Ш.). 2.Думуган гьелбет Сагъарик чакра кутрукIди имдар – дидин улхьан арчулну лик ликуди саки гьацI йист1ан артухъ гъабхьну(Ш.Ш.). 3.Ари гьамус мюгькамди дийибгъ Сагъар! (Ш.Ш.) 4.Дидиз гьич макIан гъван гъунилан гъивси гъабхьнийиштIан (Ш.Ш.). 5.-Сагъар Сагъар – гьамус марччлихънин ччвур дибисну хуйиз дих гъапIу (Ш.Ш.). 6.Белки имбу люкьяри дидин аьхювализ гьюрмат апIурайхьиб (А.Ж.). 7.Дугъриданра му ляхин гъабхьи ляхин ву (А.Ж.). 8.Эй гюзел вуй нурлу Ватан Ибрагьим улхура увкан (И.Ш.).

Табасаран чIалнаъ аьдати ва ктикьу предложенйир ктарди, гьатIарццу предложенйирра жара апIури шулу. Табасаран чIалнаъ гьацдар предложенйир аки, дурариъ айи кIул’инди вуйи членар, чпихъ хусуси субъект, яна гьяракат апIурайи кас, хъайи оборотариинди дупнади шулу. Дицистар предложенйир бязи чIалариъ аьлимари ктикьу предложенйир вуди гьисаб апIура. Табасаран чIалнаъ кIуруш, мицистар членариз гьатIарццу членар, хъа дурар кайи предложенйириз гьатарццу предложенйир к1уру.

Гьат1арццу вари к1улин ва кьюбпи дережайин членар гьат1абццу предложениейин членар вуди шулу. Месела:

1.ГьатIабццу подлежащее гизафси глаголин асул форма кайи ибарйириинди дупнади шулу.

2.ГьатIабццу объектна дополнение, гьатIабццу подлежащее фици улупуруш, гьаци дупнади шулу, ялгъуз гьатIабццу объект гьарган ччвур падеждиъ, хъа гьатIабццу дополнение чап падежариъ ади шулу. Месела: Директори баяр-шубар экскурсияйиз гъягъюваликан хабар гъапIну (гьатIабццу дополнение). Председатели бригадир гъулаз хътакувал ккун гъапIну (гьатIабццу объект).

3.ГьатIабццу определение, чап субъект ва объект кайи причастиейиинди дупнайи, определениейиз кIуру. Месела: Шубар дадайи халачи убхурайи хулазди учIвну.

4.Табасаран чIалнаъ сказуемоера гьатIабццуб хьуз мумкин ву. Месела: Му атIнар чуччу гъурхдар ву.

5.Табасаран чIалнаъ жюрбежюр обстоятельствйир гьар жюрейин гьатIарццу ибарйириинди улупнади шулу. Месела: Ппазди мукь дапIнайи йишвахьна луфар гъюри шулдар. Балугъчийи, хядар дисури, дурар базариъ масу тувуйи.

268-пи илчIихуб. ГьатIарццу предложенйир кидикIай, дурариъ фуну членар гьатIарццдар вуш, тяйин апIинай.

1.Радиойихъан диктори ихь аьлимари космосдиз цIийи гьавайин гими гьапIбакан мялумат тувну. 2.Дурари му мялумат тувбу вари инсанар рюгьламиш гъапIну. 3.Гъуландари хюрчабнари гъабчIи швеъдин йикк хуларигъна пай гъапIну. 4.Бали багъдиъ цIийи гъелемар уьлурхьбиин дада гизаф рази гъахьнийи. 5.Дугъаз бали чан кьаст кIулиз адабгъруб аьгъяйи. 6.Гьюкуматди нежбрариз жил пай апIуз хъюгъбу мягьсулдарвал артмиш апIбан бадали аьхю мумкинвалар яратмиш апIура. 7.Мани хьпаз лигну, учу гьарин сирниккна гъушча.

Сабшвнуб минутдилан думу кючейиансина гъулан исполкомдин канциларихъинди сацIибра кIвантIарик аьлхъюб ктарди гъушнийи. Гъулан исполкомдин председатель юлдаш Магомедов дугъан улихьинди удучIвнийи. Дурар кьюридра саб фиткан-вуш улхбалан кьяляхъ, гъулан исполкомдин председатели, гьамусяаьт собрандиз жямяаьт уч апIинай, пну, колхоздин бригадирариз табшурмиш гъапIнийи. Колхозникар, школьникар, интеллигенция – вари собрандиз уч гъахьну, юлдаш Магомедов, - пну мялум гъапIнийи (М.Ш.).

1.Чан гъурулушдиз дилигну, предложение фунуб вуш, аьгъю апIуб (аьдати, кпикьу, гьатIабццу).

2.Улхурайири чав кIурайибдихъди вуйи рафтар жигьатнаан (хабар тувбан, гьерхбан, дих апIбан, амур апIбан) предложенйир жара апIуб.

3.Чпин мянайиз дилигну (тасдикь апIбан ва инкарвалиндариз) жара апIуб.

4.Составназ дилигну (саб составнан, кьюб вая шубуб составнан; эгер саб составнан предложение вуш, предложениейин асас группа (ччвур йивбан, кас хъайи вая хътру, тамам дару ва гь.ж.)) улупуб.

5.Кьюбпи дережайин членариз дилигну (ккатIабццу вая ккатIатIабццу) улупуб.

6.Ухьуз лазим вуйи вари членар каш (тамам вуйи) предложение улупуб.

7.Предложение схемайиинди улупуб.

Уьрдги гъатху шюхъяр нирин гъирагъдихъинди хъади гъушу.

1.Гъурулушдиз дилигну, саб предложение ву. Аьдати предложение.

2.Рафтар жигьатнаан – хабар тувбан предложение.

3.Мянайиз лигну тасдикь апIбан предложение.

4.Составназ дилигну шубуб составнан предложение: шубуб кIулин член а: подлежащее (уьрдги-акт.п.), объект (шюхъяр-ччв.п.), составнан сказуемое (хъади гъушу).

5.КкатIабццу предложение (дополнение, определение ва обстоятельство).

6.Тамам вуйи предложение.

7.Гьамциб схемайиинди улупуз шулу.

Уьрдги - (гьапIну?) – хъади гъушну – (фйир?) - шюхъяр

(наанди?) (фицдар?)

гъирагъдихъинди гъатху

ЧIал аьсрариинди халкьдин мелзну сакIал дапIну арайиз адабгъу уьмарат ву. Бабан чIал, багъри чIал, варитIан кIваз маниб, гирамиб, бедендиз минаятлу гьиссар ришвуз мумкинвал туврайибра даринхъа?

Бабан чIал телевизориан, радиойиан гъеебхьиган, ухьу саб дупну дикъатлуди хъебехъуз хъюгъюрхьа. Диди ихь юкIв шад апIуру, багъри ругар кIваин хуру, кIваз рягьятвал тувру. Бабан чIалнан сес ширинди ебхьуру, гизаф хушди шулу. Табасаран халкьдин машгьур шаир Шамиль Къазиевди чIалнакан гьамцдар цIарар дидикIна:

Чюнгюр вува,

Халкьдин мухриин али,

Йиз багъри чIал,

Йиз аьзиз чIал,

ГучIуразуз вук

Кучуз… Мукьам кIваъ айи,

Гьякьлуб вуйкIан,

Даршиш кучIал.

Халкьдин далу

Вуйва мучIу аьсриъ,

Аьх гъапIунва

Фукьан балйир.

Ерхьуразуз

Яв симарин мукьмариъ

Читин деврин гъагъи сузйир…

Ав, гьадму гъагъи аьсриъ алахьу читинвалар, аьрвалар, дарвалар гъяркъю, харжи уьлкйирин дявйир, гьюжмар аьх гъапIу ихь чIалну чан хасиятар, лишнар гъагъи читинвалариъ гъюрхну. Диди чан жил, халкь гъюбхюндарра пуз шулдар! Гьаци вуйиган, багъри чIал багъри жилиз гъилигуб, чан халкьдин хасиятар кайиб шулу. Гъийин кIан-кIул адру уьмриъ, жвуван ч1ал гужалди тартиб апIуб ихь жилиз апIурайи хъайивал ву. ЧIал хътру касдихъ я жил, я гележег, я Ватан шлуб дар. Ухьу, гьарсар касди, ихь жил, ихь чIал дюбхну ккунду. Ухьу гьарсари жвуван веледаризра ихь чIал улупну ккундаринхъа? ЧIал аьгъюрихъ чIурра шулу… (Газат.).

Читин гафар: мярифатлу, минаятлу.