§ 7. Гафнахъ гизаф мянйир хъади хьувал

Гафнахъ саб вая сабшвнуб мяна хъади хьуб мумкин ву. Жюрбежюр мутмйир улупру гафарихъ гизафси саб мяна хъади шулу (хиф, танх, йиф, зах, вич, китаб, кусри ва гь.ж.).

Хъа гафнан жюрбежюр мянйириъ ишлетмиш хьуз удукьру хасиятнура ч1алнан девлетлувал ва дидин улхбан мумкинвалар артмиш ап1уру.

Эгер ухьу Б. Гь-Къ. Ханмягьмадовдина К.Т. Шалбузовди дюзмиш дап1найи «Табасаран ч1алнанна урус ч1алнан словарь» ишлетмиш гъап1иш, душваъ саб хайлин гафариз швнубсаб мяна айиб рябкъюрухьуз. Гъадабгъурхьа мик1 к1уру гаф.

1. 
   мик1 (ветер) – кьибла мик1; мик1 хъайи йигъ.
   
2. 
   мик1 – ревматизм (уццрушин), мик1лан штар.
   

1. 
   Ухьу чаин яшамиш шулайи планета;
   
2. 
   Къурамат. Гимийиъ айидариз къурамат гъябкъю;
   
3. 
   Руг. Ихь планетайин галин заан гъат: мублагъ жилар, жил убзуб;
   
4. 
   Ухьу лицурайи йишв. Биц1ир жилин дитна;
   
5. 
   Уьлке, гьюкумат, вилаят, кевшен: багъри жил, Табасаран жилар, ата-бабйирин жилар;
   
6. 
   Шлин-вуш ихтиярнаъ айи саб кьадар йишв: совхоздин жил, му яв жил ву, усадьбайин йишв ва гь.ж.
   

Эгер саб гафнан жа-жара мянйирин арайиъ айи аьлакьа дудубгну адарш, дурар саб гафнан к1ул’инди вуйи мянйирси гьисаб ап1уру. Гьадму аьлакьа дудубгнаш, саб гафнакан кьюб жа-жара гафар арайиз гъюру, месела:

К1аж- гьарин к1аж ва

К1аж – кагъзин к1аж;

Сяаьт – вахт улупру алат ва

Сяаьт – 60 дакьикьайин вахт.

Хъунти инсан (зигьим адру кас), хъунти дергес (дурубч1ру), хъунти мурччв (гъац1абку). Хъунти дергес – диш мяна, имбудар илт1ик1у мянайиъ тувна.

10-пи илч1ихуб. Гъаврикк ккаъру словарин кюмекниинди хал, цал, ученик, гъягъюб, кагъаз, к1ул гафарин лексикайин мяна тяйин ап1инай. Гьарсаб гафнахьна предложение дюзмиш ап1инай.

11-пи илч1ихуб. Гъаврикк ккаъбан словарин кюмекниинди саб мяна хъайи гафар гизаф мяна хъайи гафарихьан жара ап1инай.

Сул, гъулан жакьв, рякъ, гьюл, гарк1ал, шид, убч1ру, аьхю, жангар.

инсандин к1ул –

инсандин хил –

балин маш –

акву гвач1ин –

инсанар гъягъюра –

Ночь стояла лунная, серебряная и уже по-осеннему стылая (Рудный). Под знаком Зодиака слепая ночь черна (Дудин). Мать жадно слушала его крепкую речь (Горький). Крестьянин говорит: - Коль вправду ты не лжешь, я от греха тебя избавлю и честный хлеб тебе доставлю, наймись курятник мой от лис ты охранять (Крылов).

Ваз, фикир, ликар, улар, ч1арар, мик1.

- Каравандин башчйир йиз багахьна гъюри! – амур гъап1ну Тимури.

Саб дакьикьара гъабшдар, дугъан чадурин улихьна вари башчйир уч духьну, к1уларра эрхну, гьязурди дугъужву.

Тимури чав гьарурихьан, учв наан гъахьнуш, фуну рякъдиъди гъушнуш, рякъюъ фуж алахънуш, гьерхуз хъюгъю. Ва варидарихьан: Дагъустандиъ айи рякъяр читиндар ва къурхулудар ву, ва гьаму уьлкейин халкьар вари гьергну дагълариз гъушну, - к1ури сабстар жавабар гъадагъну.

Гьаму арайиъ каравандин башчйирикан Убайдуллагь к1уру сар ягъли жандкин кьаби жви улихьна удуч1вну, Тимурихьинди илдицну, ккуру сесниинди гъапи:

- Эй, йиз шагь ва амир, гьамлин рякъюри айи гьатму машарикан сабдик узуз, саб йиц1уб марччра гьади, сар биц1и марччлихъан гъяркъюнзуз. Узу, булагъ аьгъю ап1бан бадали, думу дисуз гъитнийза, фицики гьадму багарихь дугъу чан марччариз шид туври шлу булагъ гьади дубхьну ккундийи!

- Булагъ али йишв увузра аьгъю гъабхьнийвуз? – пну, Тимури чкиди Убайдуллагьдин гаф гьадабт1у.

- Ваъ, аьгъю гъабхьундарзуз, - жаваб туву Убайдуллагьди.

- Гьаз? – ч1игъ гъап1у Тимури.

Убайдуллагьди к1ул эбхну ва, сес улихьдит1ан яваш дап1ну, гъапи:

- Марччлихъниз учуз булагъ улупуз ккун гъабхьундар. Дугъу гъапнийи: «Шидра, ич жилси, дидин эйсйириз марцци мутму ву. Учуз душмандин хилиз ич жил тувуз ккундарчуз, гьаци ич шидра душмандиз тувдарча».

- Дугъкан фу гъап1унва? – делу гъашириси ч1игъ гъап1у Тимури.

- Сифте йик1уз ккун гъабхьнийзуз, амма кьяляхъна, фикир дап1ну, гьамина гъахунза.

-Марччлихъан аькъинай! – амур гъап1у Тимури. Тимурин багахьна йирси юрт хъайи, аьхю бачук1 али биц1и марччлихъан гъахи. Тимури дугъхьан гьерху:

- Уву шлин улихь дийигънаш, хабар вувуз?

-Ав, аьгъязуз, - гъапи бали, - вари халкьар чаз мют1югъ ап1урайи Тимурин улихь.

- Узхьан увкан ккуниб ап1уз шлуб аьгъяйвуз?

- Аьгъязуз…

- Дици вуйиган, уву яв марччариз шид туврайи булагъ наан аш, улуп.

- Думу булагъ биц1иб ву, дид’ан яв кьушмариз шид тувну ккудубк1уз даршул.

- Булагъ улупуз даккунди багьнийир адагъурава? Узу уву гужниинди пуз гъитарза.

- Гужар узуз гьацира дап1ну а, - гъапи бали ва чан гъюнарихъ хъайи юрт гат1абхьу.

Тимуриз ва дугъан багахь дийиигънайидариз гъирмажари дубкнайи балин валжагъ, ифдиан духьнайи дугъан гъюнар гъяркъю.

- Мугъаз булагъ улупуз ккундайи, - гъапи Убайдуллагьди. – Фу гъап1ишра саб гаф ап1дайи. Гъвандикан гъап1урсир ву. Гъвандиан ч1ал адабхъур, мугъ’ан адабхъайиз…

- Гъвандикан гъап1урсир вуйин? – спар хъидирчну инсафсузвалиинди балихьинди лигури, гъапи Тимуриз - Фйир-вушра мак1ан, Убайдуллагь! Мина аькъинай думу! Булагъ наан аш пайизкьан, уьргъруси хилар илт1ик1ай.

Бали явашди юрт за гъап1у ва чан гъюнарихъ хъипу. Тимурин жаллат1ар амур тамам ап1уз бал’ин алархьу. Амма дурар балик кучуз хъуркьдар. Бай дурарин улихь гъвандиз дюзмиш гъахьи. Вари саб дупну гьилиркъу.

- Му дугъриданна гъвандинур вуйшт1ан…- гъапи Тимури.

Сарун артухъ дудругъужвди, штухъ дахаргнайи кьушмарра хъади, Тимур Эльбрус дагъдихьинди рякъюъ уч1ву.

(Халкьдинуб)

План.

1. 
   Тимурин кьушмар штухъ харгуб.
   
2. 
   Каравандин сар башчийи чаз гъябкъюб ктибтуб.
   
3. 
   Биц1и игит Тимурин улихь.
   
4. 
   Ватанпервер бай гъвандиз дюнмиш хьуб.
   

Гафнахъ, ухьуз ккудушу дарсариан аьгъюганси, чан лексикайин мяна хъа. Амма гьаму чан асас мянайилан гъайри, гафназ грамматикайин мянара а.

Ухьу гафар ап1руган, ч1алнаъ айикьан вари гафарикан, чпин лексикайин мянайиз лигну, ухьуз лазим вуйи гафар гъадагъурахьа. Гьадму гафар предложенийин к1албиъ итбан бадали, лексикайин мянайин зиина думу гафариз лазим гъюрайи грамматикайин мянйирра туврахьа. Месела: дада, стол, дивуб, уьл. Предложение дюзмиш ап1урухьа: Дадайи столиин уьл дивну.

Дада к1уру гаф ихь предложениейиъ ибтбан бадали, думу актив падеждиъ дивунхьа. Актив п. дидин грамматикайин мяна ву. Мидлан гъайри му гафнан кьюбсан грамматикайин мянйир улупуз шулу:

1. 
   му существительное ву;
   
2. 
   му гаф ялгъуз кьадарнаъ а.
   

Гьамушваъ ухьу ктуху падеж, кьадар, наклонение, вахт, улдуч1вувал ва улдудуч1вувал – мурар вари гафарин грамматикайин мянйир ву.

Гафарин мянйири улхбаъ гафарин гъавриъ дюзди ахъуз кюмек ап1уру, гафарин арайиъ айи аьлакьа улупуру ва, улхурайири чав к1урайибдихъди фициб рафтар ап1ураш, ачухъ ап1уру.

16-пи илч1ихуб. Текст урхай. Предложенйириъ к1ул’инди вуйи ч1алнан паяр улупай, дурарин грамматикайин лишнар тяйин ап1инай.

Бабан ч1ал.

Йиз бабан ч1алнан кюмекниинди узу аьхю дюн’яйиз удуч1вунза. Гьамус йиз ч1алнан гьякьнаан инсанариз такабурди ктибтураза. Йиз биц1и ч1алну узу аьхю урус ч1алнахъра хъаъну. Сарун узуз урус ч1алра жвуван бабан ч1алси багьалу вузуз. Му кьюбиб ч1аларин гьунарниинди хайлин уьлкйириъ гъахьунза. Узуз мициб мумкинвал тувбаз лигну, дурариз аферин к1ураза.

Узу йиз бабан ч1ал бабхьанна ватандихьан жара ап1урадарза. Дурар шубридра сабси ккундузуз. Иллагьки бабан ч1алнан кьимат лап заанди бисураза. Бабан ч1ал гьарсар касдин далу ву. Думу дюбхну ккунду. Дидиз гьюрмат дап1ну ккунду.

Ихь уьлкейин чвевалин имбу ч1аларин арайиъ йиз бабан ч1алра тамамди артмиш шула. Му аьхю метлеб айи ляхин ву. Азад уьлкейиъ милли ч1алар азадди артмиш шула (Р.Гь).

гьарсар касдин далу, чвевалин ч1ал, артмиш шуб, азад уьлке.

2. 
   Предложенйирин мяна ичв гафариинди тувай.
   

Дурар шубридра сабси ккундузуз.

Чпи яратмиш шулайи сесериз лигну чпин арайиъ саб тафавутра адру, бик1баъ ва грамматикайин тешкиллувалиъ саб вуйи, амма мяна жигьатнаан жа-жара гафариз омонимар к1уру. Месела.

Кюл (шалврин саб лик ивру пай) – кюл (рук, биц1и гьар);

Мас (никкдин продукт) – мас (кьимат);

Мик1 (гьавайин гьяракат) – мик1 (иццрушин, аьзар).

Омонимарна гизаф мяна хъайи гафар чиб – чпигъди гъидикьну ккундар. Словарариъ гизаф мяна хъайи гафарин саб гаф вари мянйириъ тувра.

Табасаран ч1алнаъ омонимар кьюб жюрейиндар шулу лексикайин ва грамматикайин. Лексикайин омонимар чан гафнан мяна хъайидар ву, хъа грамматикайин мяна хъайидар жюрбежюр ч1алнан паяр вуди шула. Месела Гаф грамматикайин мянайиъ ишлетмиш ап1руган: гъюр (гьяйванат) сущ.,

-гъюр (гъюб к1уру глаголин гъюз имбу вахтнан форма).

Табасаран ч1алнаъ омонимарин кьадар аьхюб дар ва дурари ч1алнаъ гъавриъ ахъуз читинвал яратмиш ап1ури адар, фицики предложениейиъ дурарин мяна тяйин вуди ачухъ шула.

Аваза – тяриф, машгьурвал, ад.

Аьзиз – багъри, ккуни, масан, гьюрматлу, багьалу.

Уччвур – гюрчег, гюзел, гъяйбатлу.

Лексикайин мяна жигьатнаан синонимар чиб-чпиз хайлин багахьлу вушра, дурарикан гьарубдик анжагъ чаз хас вуйи лишан кади шулу. Писателари ва шаирари чпин ч1ал девлетлуб, шикиллуб, гьевеслуб хьупан бадали, кми-кмиди синонимар ишлетмиш ап1ури шулу.

Чпин мянайиз лигну чиб-чпиз аькси вуйи гафариз антонимар к1уру. Антонимар саб ч1алнан паяр шулу; месела: йишв-йигъ, зарар – хайир – существительнйир; лизи-к1ару, бахтлу – бахтсуз – прилагательнйир.

Антонимар писателари ва шаирари чпин бик1бариъ жюрбежюр персонажар, гьядисйир, дюшюшар чиб – чпихъди аьксиди тевбан бадали ишлетмиш ап1ури шулу.

Антонимар анжагъ мянайиз лигну чаз гъаншарди аькси вуйи лишан дивуз шлу гафаризт1ан шулдар. (Вич, кусри, беъли – му гафариз антонимар адар).

Антонимар ишлетмиш ап1уру:

1. Теврайи мутмйирин аьксивал улупбан бадали: Уву девлетлу, узу гизаф касиб (Пушкин).

2. Гьядисйир сабхилди хьуб мумкин дарувал улупуз: Хьадукар гагь йибк1уйи, гагь ч1иви шуйи (Тендряков).
19-пи илч1ихуб. Гьаму гафарин шубурсан дуст дик1ай. Улупнайи гафар кади предложенйир дюзмиш ап1инай.

Аба – Агьали –

Абдал - Бейкеф –

Гъам - Гъучагъ-
20-пи илч1ихуб. К1юдюхрар жара ап1инай (омонимарин мяна ачухъ ап1инай). Омонимар кади предложенйир дюзмиш ап1инай.

Гуг, гъул, йишв, лак, рягъ, таб, т1ул, фур, шиб, шил, шир.

Акувал – Круб-

Ашкарвал – Кьюжал –

Аькьюллу – Сив –

Аьхир – Сифте-

Гагул – Швумалвал –

Дугъри – Ханк1ар –
22-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи синонимар кади саб биц1и ихтилат дюзмиш ап1инай. «Ватан» ччвур иливай.

Абад, авадан, мублагъ, девлетлу, зияда, аванд.

Гьамусдин табасаран ч1алнан лексикайин асас пай асул табасаран гафари тешкил ап1ура. Амма табасаран ч1алнаъ жара ч1алариан гъадагънайи гафарра гизаф а.

Гафарин арайиз гъюбан тарихдиз дилигну, табасаран ч1алнан лексикайиъ швнубсаб гъат жара ап1уз шулу: 1) асул табасаран гафар; 2) фарс, аьраб, азербайжан, урус ч1алариан гъафи гафар.

Асул табасаран гафар ктарди, жара ч1алариан гъафи гафариз кьабул дап1найи гафар к1уру.

Кьабул дап1найи гафар Россияйихъди ва гьацира жара гьюкуматарихъди Табасарандин политикайин, экономикайин, ариш-веришдин ва культурайин аьлакьйир хьупахъди дуфнайидар ву.

Дагъустан кюгьне вахтари жара гьюкуматарихъди женгариъ гъабхьну, гьаци гъабшиган, вари дявдихъди аьлакьалу гафар кьабул дап1найи гафар ву.

Табасаран ч1алназ, ислам дин кьабул ап1бахъди аьлакьалу вуди, саб хайлин аьраб ч1алнан гафар дахил шула.
§11. Асул табасаран гафар.

Бинайиан табасаран ч1алнаъ ади гъаши гафариз асул табасаран гафар к1уру.

Чпин мянайиз лигну гафарин гьаму гъатнак чиб гьарсаб ч1алнаъ чарасуз вуди духьну ккуни мутмйирин, лишнарин ва гьяракатарин ччвурар кахьра: ц1а, табушв, маргъ, гъван, чи, чве, ук1, ахуб, жаргъуб, узу, уву, швеъ, швушвмаг, лихуб, убхьуб, к1ари, хюни, хут1ил, сумчир, пеъ, гвар, мярх, гак1ул, саб, кьюб, мина, тина ва гь.ж.

Табасаран ч1алнаъ, дибдин гафарин бинайиин алди, ч1ал артмиш хьупахъ хайлин ц1ийи гафар арайиз гъафну: лицуб – гъилицуб, гъилицнац, гъилицнацвал; ук1 – ук1у, ук1ушин, ук1увал ва гь.ж.

Дупну ккундуки, вари къавкъаз ч1алариз дегьзаманйириан дуфнайи сабдикан вуйи гафар гизаф а, яна му гафар, чиб яратмиш ап1урайи сесериз ва чпин мянайиз дилигну, саб – сабдиз гизаф ухшар ву, амма саб ч1алну тму ч1алнаан гъадагъну айидар дар, хъа бинайиан гьадму ч1аларикан гьарубдиъ ади гъашидар ву.

таб. – ц1а, таб. – йиц, таб. - ваз

агъ. – ц1а, агъ. - вец, агъ. – ваз

лез. – ц1ай, лез. – яц, лез. – варз

лак. – ц1у, дарг. -унц, рут. – ваз.

лак. – ниц, ц1ах. – ваз.

лак. – барз

дарг. –баз

Гьаму ухшарвалари му ч1аларин дибдин сат1ивал субут ап1ура.

Табасаран ч1алнан асул гъафариъ вари иберий – къавкъаз ч1алариз хас вуйи бязи хусуси сесер ади шулу (ч1, ц1, к1, т1, п1, кь. ва гь. ж.) ва дурар саб вая кьюб слогдикан ибарат ву, артухъ ярхидар шулдар. Гафариъ ачухъ сесерт1ан ачухъ дару сесер гизаф ади шулу, фицики бинайилан дурариъ ачухъ сесер ц1ибт1ан адар. Дит1ланра гъайри, дурариъ слогдин к1улиъ чиб – чпихъди хъирчну ачухъ дару сесер гъюри шулдар ва гь.ж.
23 – пи илч1ихуб. Инсандин бедендин паяр кудухай ва дик1ай. Думу гафар фуну гъатнак кахьра? Гьаму гафариъ табасаран ч1алназ хас вуйи фицдар сесер дюшюш шула?

24 –пи илч1ихуб. Яратмиш ап1бан диктант.

Маргъ, кьун, хал, бай, риш, ук1, ул, лик, мирш, люкь, гъюб, гъюд, к1арч, гъюн, ч1ар, унт1, хъюхъ, к1ак1, гъи, кьюрд, ч1вурд, муччвур, швушв, бюркью, ц1аруб, кьюб.

1. 
   Гафарин сиягь давам ап1инай.
   
2. 
   Улупнайи гафар кади сифте гафарин ибарйир, хъасин предложенйир дюзмиш ап1инай.
   

Т1урфан гъюблан – гъюбаз зил шулай. Гужли мик1лу гьарар – кюлер юкьуб тереф диржурайи. Швум – зазар к1уруш кьабариан кадагънайи. Лисхъандиз ригъ кт1ебгъу ва сифте вуди гьавайиз гъуланжакьвар удуч1ву. (А.Ж.).

Табасаран ч1алнан лексикайиз варит1ан кюгьне вахтари жара ч1аларин гъафи гафарикан садар фарс (Иран) ч1алнаан гъафи гафар ву. Табасаран ч1ал ахтармиш гъап1у аьлимарин гьисабариинди фарс ч1алнаан дуфнайи гафарин кьадар 350 гафналан зиина шуладар.

Табасаран халкь чан тарихдиъ Ирандихъди аьлакьйириъ уч1ври – удуч1вури гъахьну. Гьаму аьлакьйирин натижайиъ табасаран ч1алназ девлетлу къадим ч1аларикан саб вуйи фарс ч1алнаан хайлин гафар гъафну.

Фарс ч1алнаан гъафи гафар гизафси дявдин терминар, пишекарвалин ва яшайишнан гафар, ариш – веришнан, шей’арин, тадарукарин ччвурар ва гь.ж. мутмйирин ччвурар ву:

Дуст, шекер, абугердан, пияла, десте, тавра, кисе, лампа, дезгегь, тавхана, аьбаси, дарман, кабаб, люле, гьунар, нукар, душман, кьушум, сенгер, синабенд, терезар, кирбит, ранда, шигьи, карван, аьзар.

1. 
   Гафар дестйириз жара ап1инай (дявдин терминар, пишекарвалин гафар, шей’арин тадарукарин ччвурар).
   
2. 
   Фарс ч1алнаан гъафи гафар кади 5 – 6 предложение дюзмиш ап1инай.
   

а) Гафарин мяна ачухъ ап1инай: перишан, гумрагь, бейчара.

б) Гьаму гафар кади предложенйир дюзмиш ап1инай.

28-пи илч1ихуб. Фарс ч1алнаан гъафи хас ччвурар дик1ай. Дурар кади предложенйир дюзмиш ап1инай.

Зугьраб, Навруз, Гюлизар, Тевриз, Мегьрихан, Пери, Пир, Назир, Нияз, Панагь, Наз, Нуржагьан, Перизада ва гь. ж.

1. 
   Учвухь баяр – шубариин гьаму ччвурар иливури шулин? Гьамциб ччвур али сар касдикан ихтилат бик1ай.
   

Табасаран ч1алназ улихьди гъафи гафарин арайиъ аьраб гафари аьхю йишв бисура. Аьраб ч1алнаан гъафи гафар гизафси диндихъди аьлакьалу гафар ву, фицики табасаранари мусурман дин аьрабарихьан кьабул гъап1уб ву. Дит1ланра гъайри аьраб ч1алнаан табасаран ч1алназ гизаф илимдин терминар ва жямяаьтлугъ – социал меселйирихъди аьлакьалу вуйи гафар гъафну. Мисалназ: дин, Аллагь, зиярат, шариаьт, мектеб, китаб, алгебра, астрономия ва гь.ж.

Табасаранари исламдин дин Х-пи аьсрариъ кьабул гъап1ну. Гьаддихъанмина табасаран ва аьраб ч1аларин аьлакьйир ккергъру, хъасин 1930 –пи йисаризкьан урхуб-бик1уб аьраб ч1алниинди давам шулу. Гьаци вуйиган табасаран ч1алнан лексикайиз аьраб ч1алну зурба тясир гъап1ну. Аьраб ч1алнаан табасаран ч1алназ иллагьки инсанарин ччвурар гизаф гъадагъна.

Гьамусяаьтра аьраб ч1алназ гизаф фикир тувра. Шагьрариъ, гъулариъ ц1ийи мистар тикмиш ап1ура. Мусурмнарин дин аьгъю ап1уз ц1ийи мумкинвалар агура.

1. мадрасат медресе

хазанат хазна

тербиат тербия

2. 
   сагьят сяаьт
   

г1ажаиб аьжайиб

3. 
   амр амур
   

аьйб аьйиб

зикр зикир.

30-пи илч1ихуб. Аьраб ч1алнан гафарин мяна асул табасаран гафариинди ачухъ ап1инай. Аьзраил, гуннагь, гьялал, гьякал, гъурбан, езид, женнет, жегьеннем, зиярат, икрам, мевлюд, малайик, рягьим, рюгь, садакьа, сюгьюр, суннат, шюкюр, шейт1ан.

31-пи илч1ихуб. Улупнайи гафар дестйириз жара ап1инай: диндин гафар, сяняаьткарвалин гафар, абстракт существительнйир улупру гафар, илимдин терминар, мал – гъарайин, ничхрарин ва жара предметарин лишнар улупру гафар инсанарин ччвурар.

Дюаь, аьлим, гьяким, калам, шиир, табиаьт, фил, Аьбдуллагь, аьжуз, аьжайиб, Муъмин, Муъминат, гьяйван, мал, сябун, шюрбет, гьяса, дяви, ният, тербия, сурат, ханжал, аьмал, гьядиса, кеспи, яш, халкь, малла, малайик, насил, велед, йисир, ихтият, игьтияж, идара, хайир, т1алаб, невс, нефес, машгьур, мюгькам, адми, жямяаьт, Мюгьюммед, Сейфуллагь.

Къайсарин падишагьди Къайсдихьан гьерхну:

- Аькьюлин варит1ан ужуб фу ву?

- Инсанди учв фуж вуйин аьгъю ап1уб.

- Илимдик варит1ан ужуб фу ву?

- Инсан, чаз аьгъдруган дийгъуб.

- Жилирвалин варит1ан ужуб фу ву?

- Жилири гъир’ят уьбхюб.

- Мал – девлетдин варит1ан ужуб фу ву?

- Малин гьякь (закат) адабгъуб.

(«Арифарин бестен» Раджабов Бедел-Гьяжи).

11-пи дарс

§13а Азербайжан (тюрк) ч1алнаан гъафи гафар.

Швнудсад аьсриинди гъуншдиин алди гъаши азербайжан халкьдинна табасаран халкьдин сигъ вуйи аьлакьйир ади гъахьну ва азербайжан ч1алну табасаран ч1алназ аьхю тясир гъап1ну.

Азербайжан ч1алнаан табасаран ч1алназ жюрбежюр дуланажагъдин гафар, хал-жигагьдинна бязи дараматарин ччвурар, гьяйванатаринна-ничхрарин ччвурар, набататарин, ип1ру – ухру шей’арин ччвурар, ариш-веришнан гафар, пишекарвалин ва илимдин терминар гизаф дуфна.

Азербайжан ч1алнаан гъубшу вахтнан формайиъ айи глаголар гъадагъну, дурарихъ кюмекчи глаголар хъаъри, табасаран ч1алнаъ саб жерге ктикьу глаголар арайиз дуфна: ахтармиш ап1уб, бегелмиш хьуб, чалишмиш хьуб, эллешмиш хьуб ва гь.ж.

Дит1ланра гъайри табасаран ч1алназ азербайжан ч1алнаан саб бязи суффиксарра (-лу, -лугъ, -суз, -чи) дуфна ва дурар лап гизаф яркьуди ишлетмиш шула.

Азербайжан ч1алнаан табасаран ч1алназ хайлин инсанарин ччвурарра дуфна.

Асулсуз, намуссуз, аьрсуз, бахтсуз, дадсуз, абурсуз; илхичи, чекмечи, тупчи, гъуллугъчи, дерзечи, аьрабачи; адлу, бахтлу, буржлу, аькьюллу, абурлу, асиллу, беркетлу; бушлугъ, гъуллугъ, яманлугъ, паччагълугъ;

Табасаран ч1алназ иллагьки урус ч1алнан гафар гизаф дуфна.

Урус ч1алнаан табасаран ч1алназ саб бязи гафар гьеле XIX пи аьсрин аьхирариъ ва XX аьсрин к1улариъ гъюз хъюгъну.

Гьадму вахтна ч1алназ гъафи гафарин аьхюбсиб пай къавкъаздиъ гъябгъюрайи дявдихъди аьлакьалу ву.

Амма урус ч1алну табасаран ч1алназ Аьхю вуйи Октябрин революцияйихъанмина, иллагьки 1938-пи йисхъан табасаран ч1алниинди урхуб-бик1уб урус алфавитдиинди арайиз гъафихъанмина, зурбади тясир ап1уз хъюгъну. Уьмрин жюрбежюр дюшюшарихъди аьлакьалу вуди табасаран ч1алназ урус ч1алнаан лап гизаф гафар гъафну.

Яшайиш улихьна гъябгъбахъди ва халкьдин культура за хьупахъди, урус ч1алнаан гъюрайи гафарин кьадар сикин дарди артухъ шула ва гьамусяаьтдира ч1алназ гизаф гъюри ими.

Чешне:

(Совхоз «Труд», школайин багъ, гектар, гъелемар кивуб, соревнование, гьюжатнаъди лихуб, табиаьтдин дарсар киврайи учительница, школайин директор, завхоз, бегьер гъадабгъуб, аферин пуб).

Галстук, автор, академик, калушар, заявление, больница, акация, хоккей, волейбол, свитер, налог, дача, борщ, колхоз, ботаника, библиотека, депутат, автомобиль, студент, филолог, реферат, телевизор, троллейбус, шахматар, сессия, ректор, частица, цифра, электричка ва гь.ж.

1. Гафар дестйириз жара ап1инай (илимна меденият улупурайи гафар, документарин ва бязи чап гьап1у шей’арин ччвурар, инсандин пише, техникайинна транспортдин гафар ва гь. ж.).

2. Гафар кади предложенйир дюзмиш ап1инай.

Табасаран литературайин бина диву инсанарикан сар ихь халкьдин машгьур писатель, шаир ва драматург Манаф Шамхалов гъахьну. Думу «Кюкдиъ айи колхоз», «Чирагъ нирин дерейиъ» ва жара китабарин автор ву.

Манаф Шамхаловди сарпирди табасаран литературайиъ кьюб пайнакан ибарат вуйи роман гъибик1ну. Хайлинси жара прозайин ва поэзияйин эсерарихъди сабси писатель гьацира драматургияйин эсераринра автор ву. Дугъан пьесйир халкьдин театрин сягьнайиин аьхю хъуркьувалиинди уйнамиш ап1ури гъахьну. (Газат).
13-пи дарс.