Зерттеудің ӛзектілігі және ғылыми жаңалығы

34 
керек. 
Сараптау кезіндегі негізгі критерийлердің бірі ғылыми зерттеу 
тақырыбының ӛзектілігі болып табылады. Ӛзектілік дегеніміз, қойылған 
міндеттер тәжірибе немесе тиісті ғылым саласы үшін тезірек шешуді қажет 
етеді. 
Сонымен қатар, ғылыми жұмыс тақырыбының ӛзектілігі зерттеу 
объектісі мен пәнінің актісін кӛрсетеді. Біріншіден, тақырыпты ӛзектендіру 
оны маңызды ғылыми және қолданбалы міндеттермен байланыстыруды 
қамтиды. Таңдалған зерттеу тақырыбы мен нақты жағдайлар тұрғысынан 
ғылыми пәннің теориясы мен тәжірибесіне тап болатын міндеттерді қысқаша 
анықтау қажет. 
Ғылыми аспектідегі ӛзектілік келесі факторлармен негізделген: 
- іргелі зерттеулердің міндеттері жаңа фактілерді түсіндіру үшін осы 
тақырыпты әзірлеуді талап етеді; 
- қазіргі жағдайда дамуды нақтылау және ғылыми зерттеу мәселесін 
шешу мүмкін және ӛте қажет; 
- ғылыми зерттеудің теориялық ережелері процесті немесе құбылысты 
түсінудегі келіспеушіліктерді анықтауға мүмкіндік береді; 
- ғылыми жұмыста ұсынылған гипотезалар мен заңдылықтар бұрын 
белгілі болған және ізденуші алған эмпирикалық мәліметтерді жинақтауға 
мүмкіндік береді. 
Қолданбалы аспектіде ӛзектілік келесі факторлармен анықталады: 
- қолданбалы зерттеулердің міндеттері осы тақырып бойынша сұрақтар 
әзірлеуді талап етеді; 
- қоғам мен ӛндіріс қажеттіліктері үшін ғылыми зерттеу міндеттерін 
шешу қажеттілігі бар; 
- осы тақырып бойынша ғылыми жұмыс белгілі бір білім саласындағы 
шығармашылық ғылыми топтардың әзірлемелерінің сапасын едәуір 
арттырады; 
- ғылыми зерттеу нәтижесінде алынған жаңа білім кадрлардың 
біліктілігін арттыруға ықпал етеді немесе студенттерді оқытудың оқу 
бағдарламаларына кіре алады. 
Ғылыми жұмыс тақырыбына қойылатын басты талаптардың бірі-оның 
ғылыми жаңалығы. Жұмыста ғылымның белгілі бір саласындағы білімнің 
шекарасын кеңейтетін ғылыми мәселені шешу немесе жаңа әзірлемелер 
болуы керек. 
Ғылыми жұмыстың жаңалығы ескі идеялармен де байланысты болуы 
мүмкін, бұл оларды тереңдетуде, қосымша дәлелдеуде, жаңа жағдайларда, 
білімнің басқа салаларында және практикада мүмкін болатын пайдалануды 
кӛрсетуде және зерттеушінің жеке ӛзі ұсынған жаңа идеялармен байланысты. 
Ғылыми жаңалық элементтерін анықтау үшін келесі шарттардың болуы 
қажет: 
- Зерттеу пәні бойынша әдебиеттерді оның тарихи дамуын талдаумен 
мұқият зерделеу. Зерттеушілердің ӛте жиі кездесетін қателігі - бұрыннан 

35 
белгілі, бірақ олардың кӛру аймағында болмаған нәрселер жаңа нәрсе түрінде 
берілуі; 
- Барлық бар кӛзқарастарды қарастыру. Оларды ғылыми зерттеулердің 
міндеттері аясында сыни талдау және салыстыру Ккбінесе жаңа немесе 
ымыралы шешімдерге әкеледі; 
- Ғылыми айналымға жаңа нақты және сандық материалды тарту, 
мысалы, сәтті эксперимент жүргізу нәтижесінде, ал бұл ӛзіндік ерекшелікке 
ӛтінім; 
- Бұрыннан белгіліпроцессті немесе құбылысты нақтылау. 
Ғылыми жұмыста жаңалықтың келесі элементтері келтірілуі мүмкін: 
мәселенің жаңа мәні, яғни мұндай тапсырма алғаш рет қойылды; белгілі 
мәселелер мен міндеттердің жаңа тұжырымы; шешу жолдарының жаңа әдісі; 
белгілі әдіс немесе шешімнің жаңа қолданылуы; жаңа нәтижелер мен 
салдарлар [2, 3]. 
Жалпылама зерттеудің негізі үш шартты жазықтық түрінде ұсынылатын 
жаңа ғылыми нәтижелер болуы мүмкін (сурет 8): пәндік аймақтардың 
жазықтығы, содан кейін технологияның жазықтығы, яғни танымның 
құралдары мен әдістері және алынған нәтижелердің жазықтығы. 
Жаңа ғылыми нәтижелер келесі жағдайларда алынуы мүмкін: 
1) мүлдем жаңа зерттелгенде (8 - ші суретте "ғылыми жаңалық" 
қараңғыланған), бұрын зерттелмеген пәндік сала (а); 
2) зерттелген пәндік салаға жаңа технологиялар, таным құралдары 
немесе әдістері қолданылған кезде (б). Мысалдар ретінде клесілер болуы 
мүмкін: кез-келген пәндік салада жаңа зерттеу тәсілін қолдану; ғылыми 
білімнің басқа саласынан кез-келген теорияны қолдану; бұрын зерттеулерде 
қолданылмаған математикалық аппаратты қолдану; жаңа құрылғыларды 
қолдану және т. б.; 
3) жаңа технологияларды пайдаланумен жаңа пәндік сала бір мезгілде 
зерттелгенде (б). 
4) (г) нұсқасы, негізінен, мүмкін емес, ӛйткені жақсы зерттелген пәндік 
аймақты қарастырып, белгілі технологияларды қолдана отырып, жаңа нәтиже 
алу немесе үлкен жалпылау жасау мүмкін емес. 
5)
Нәтижелерді алу нұсқаларын қарастыра отырып, келесі үлгіні 
анықтауға болады: тақырып саласы неғұрлым кең болса, оған жалпы ғылыми 
нәтижелер алу соғұрлым қиын болады [1]. 

36 
Сурет 8- Жаңа ғылыми нәтижелерді алу нұсқалары 
Жұмыс гипотезасының математикалық моделі ӛте қарапайым болуы 
керек және тәжірибе нәтижелеріне сәйкес формулалардың құрылымын, оған 
енгізілген параметрлердің (ауыспалы шамалардың) сипатын және шекаралық 
жағдайларды ӛзгерту мүмкіндігіне мүмкіндік беруі керек. Кейде 
математикалық модельді кестелермен, графиктермен және түсіндірмелермен 
толықтырған пайдалы. 
Шындықты білудің үш әдісі бар. 
Біріншісі - оны жиі қатал деп атайды. Бұл әдіс зерттелетін процестің 
немесе құбылыстың математикалық моделі болып табылатын теңдеулерді 
шешуге, алынған нәтижелерді тәжірибемен (немесе экспериментпен) және 
белгілі бір жағдайлармен салыстыруға негізделген. 
Екіншісі - сынақ және қателік. 
Танымның үшінші әдісі кез - келген болжамды немесе жұмыс 
гипотезасын білдіруге негізделген. Бұл әдіс индукцияға негізделген, 
зерттеушінің тәжірибесі мен түйсігі. Гипотеза аралық буын ретінде 
қолданылады және зерттеу барысында нақтыланады және тексеріледі. Ол 

37 
расталған жағдайда логикалық немесе математикалық ғылыми теория 
құрылады. Үшінші әдіс - ең кӛп таралған әдістердің бірі. 
Жұмыс гипотезасын тұжырымдау кезінде отандық және шетелдік әдеби 
кӛздерді, сондай-ақ ұқсас зерттеулер туралы ӛндірістік есептерді мұқият 
зерттеу қажет. Алынған барлық ақпарат қол жеткізілген және әзірленген 
нәрсені, әлі де кемшіліктер, түсініксіздіктер мен қарама-қайшылықтарды 
анықтау үшін талдануы керек. Нәтижесінде алдыңғы зерттеушілердің 
әдістемелік қателіктері мен қателіктері және қолданыстағы теорияны 
жақсарту мен жетілдірудің болашағы анықталды. Жұмыс гипотезасы зерттеу 
объектісіне, оның физикалық мәніне қатысты барлық қолда бар 
материалдарды жалпылау шартымен ұсынылады. 
Жұмыс гипотезасында анықталған зерттеу объектісіне әсер ететін 
негізгі факторлардың қатарына оның ӛзгеруіне себеп болатын себептер, 
жағдайлар және қозғаушы күштер жатады. Жұмыс гипотезасын әзірлеудің 
бастапқы кезеңінде осындай факторлардың, олардың шекаралық мәндерінің 
және объектіге әсер ету дәрежесінің ең толық тізімін жасау ұсынылады. 
Осыған сүйене отырып, құбылыстың дамуының бүкіл процесі туралы 
болжамды түсінік жасалады. 
Содан кейін қабылданған жұмыс гипотезасында шешуші және маңызды 
себеп - салдарлық байланыстар мен ӛзара әрекеттесулерді бӛліп, зерттелетін 
объектінің даму бағыттары мен жолдарын кӛрсету керек. Жұмыс гипотезасы 
қисынды қарапайым болуы керек және барлық егжей-тегжейлі тексерілуі 
керек. Оның тұжырымдары анық, қысқа болуы керек және ғылымның осы 
саласында қатаң, жалпы қабылданған ұғымдар мен терминдерді қамтуы 
керек. 
Ғылыми-зерттеу жұмысының бағыты мен тақырыбына байланысты 
жұмыс гипотезасы ауызша баяндалуы, болжамды функционалдық 
байланыстардың графикалық бейнелерімен толықтырылуы мүмкін. 
Егер зерттелетін ғылыми мәселенің негізгі факторлары мен 
байланыстары күмән тудырмаса, онда қарастырылып отырған құбылыстың 
немесе процестің дамуын ӛзара байланысты математикалық формулалар 
жүйесімен кӛрсетілген математикалық модельдер түрінде ұсыну ыңғайлы. 
Осы формулалардың түрі мен құрылымын таңдау логикалық алғышарттар 
мен оған негізгі факторлардың әсерін талдау арқылы зерттелетін құбылыс 
туралы ғылымның осы саласындағы бұрыннан бар ақпарат негізінде жүзеге 
асырылады. Мұндай таңдау кӛбінесе ұқсастық принциптеріне байланысты. 
Бұл таңдау белгілі қатынастарды пайдаланады. Мұндай қатынастарды ұқсас 
немесе бірдей математикалық модельдері бар ғылымның осы немесе 
байланысты салаларындағы басқа мәселелерді зерттеу кезінде анықтауға 
болады. Кейде бұл таңдау зерттеушінің түйсігі негізінде эвристикалық түрде 
жасалады. 
Бір құбылысты немесе процесті әртүрлі математикалық модельдер 
арқылы сипаттауға болатындығын ескеру қажет. 
Жұмыс гипотезасының математикалық моделі ӛте қарапайым болуы 

38 
керек және тәжірибе нәтижелеріне сәйкес формулалардың құрылымын, оған 
енгізілген параметрлердің (ауыспалы шамалардың) сипатын және шекаралық 
жағдайларды ӛзгерту мүмкіндігіне мүмкіндік беруі керек. Кейде 
математикалық модельді кестелермен, графиктермен және түсіндірмелермен 
толықтырған пайдалы. 
Жұмыс гипотезасының математикалық моделі кӛбінесе сызықтық 
дифференциалдық теңдеулер жүйесімен ұсынылады [3, 1]. 

жүктеу/скачать 1.25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: