А. НҰрмановтың ҚҰланның ажалы романының КӨркемдік әлемі
А.Нұрманов «Құланның ажалы» романындағы кірме сөздер
жүктеу/скачать 145.09 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- счет
- контрреволюционер
- Эмоцияналды –экспрессивті сөздер
- (Ә.Болғанбаев. «Қазақ тілінің лексикалогиясы»84-бет)
- Экспрессивтілік
- Эмоцияналды бірліктердің тіл білімінде зерттелу тарихы
| А.Нұрманов «Құланның ажалы» романындағы кірме сөздер.
1. Сол сәт өзен бойын қаумалаған қалың тоғай іші айдаһар жорғалап өткендей изең –изең ете қалды да, жас тал жапырағы біраз бұлаңдап тұрып басылды. (18бет) 2.Әуелдегі ойы аждаһа, әбжыланға ойысты.(20-бет) 3.Бұ қатын иттің сөзі таусыла ма, тұқым –тұқияныңды түгел тексереді ғой.(39-бет) 4. Өзінің бала күнінен бері тұтынып келе жатқан жиырма сегізінші калибрлі дарауыз затворлы бердеңке,(49-бет) 5.Жәй. банкада кассир.. қалай айтады, иә, ақша беретін адам болып жұмыс қылған.(50-бет) 6.Сосын комиссар ашуланды, қатты ашуланды.(51-бет) 7. Мен счет ұстадым, қағаз жаздым.(53-бет) 8.Темекі мен арақ соның қай жерінде.(54-бет) 9.Бізге право берілген арыстоват етуге...(67-бет) 10.Ондай адамдарды контрреволюционер дейді.(92-бет) 11.Бір жағы өндірісті көбейтейік, зауыт, фабриканы салайық деді.(94-бет) 12. Хат алғанымыз жықында ғана емес пе.(114-бет) 13.Әкім болсын демеймін, оқығанның беті жарық, оқымағанның беті шарық демекші, кедей кепшікке жәрдемі тисе шүкіршілік қой.(118-бет) Қорытынды: А.Нұрманов «Құланның ажалы» романында 13 кірме сөз табылып, 13-де терілді. Эмоцияналды –экспрессивті сөздер Тіліміздегі сөздер табиғатына қарай алуан түрлі болады. Белгілі бір сөздің тобы неніболса да жай атаса, екіншісі біреулерінің сондай қызметінің үстіне сан алуан стильдік мәні мен бейнелі мағынасы болады. Сөйтіп адамның сезіміне әсер етіп, еркін билейді. Осындай сезімге түрлі –түрлі әсер ететін сөздердің тобын бейнелі сөздер немесе эмоцияналды –экспрессивті сөздер деп атайды. Бейнелі сөздер экспрессивті сөздер және эмоцианалды сөздер болып екіге бөлінеді. Экспрессивті сөздер бір нәрсені жай атап қоймайды, сонымен біргесезімге айқын ісер етеді. Мысалы: абажадай, абдырау, адыраңдау,шатпақ, шайнама, шимай, тікірек, үздігу т.б. Экспрпессивті сөздер стиль біткеннің бәріне бірдей қолданылмайды. Бұлар негізінен көркем әдебиетте көркем образ жасау үшін жұмсалады. Эмоцияналды сөздер де экспрессивті сөздердің бір түрі. Бұлардың арасына шек қойып ажырату кейде қиынға түседі. Эмоцияналды сөздер адамның бір нәрсеге қатысын көрсетеді. Эмоцияналды сөздер білдіретін өздеріне тән ұғымның үстіне адамның көңіл –күй, көз –қарасын, жақсылы –жаманды қарым –қатынасын білдіреді. Қосымша реңтер жамайды. Бұлардың мынадай түрге жіктеуге болады: сүйіспеншілік, ұнатушылық, масаттанушылық, есіркеушілік, еркелік, сенімділік, мақтанушылық, таңырқаушылық, жағымпаздық, сенімсіздік, айыптаушылық, өшпенділік, үрейлендірушілік, сес көрсетушілік т.б. Мысалы: бауырмал,қаншыл, ділмар, жүректі, мысқылшыл, қалжыңбас, шошақай, сөзуар, сүйкімді, сорлы, ғажап, керемет, есіл, сабаз, марқұм, рақмет, көкетай, әкетай т.б. Бейнелі сөздердің қайнар көзі – еліктеуіш сөздер. Тіліміздегі бейнелік пен әсерліліктің басым көпшілігі, әсіресе қайталама еліктеуіш сөздер арқылы жасалады. Мәселен, «Басасың аяғыңды ырғаң –ырғаң, Сылдырлап шашбауың мен алтын сырғаң» дегендегі бір ғана «ырғаң –ырғаң» деген сөзден қазақ тілінде мыңдап саналады. Мысалы: былш –былш, қалш –қалш, быр –быр, сылқ –сылқ, торсаң –торсаң, сар –сар т.б. Эмоцияналды –эспрессивті сөздер түбір сөзден де, сөз тудыру тәсілдері арқылы да, сондай –ақ, сөздерді ауыспалы мағынада қолдану жолымен де пайда бола береді. Сөздер негізгі заттық мағынасынан ажыраса болғаны сөзге әр түрлі стильдік мән жамалып, сезімге әсер етеді. Тілдегі экспрессивтік мағынаға тек лексикалық сөз қорында ғана еме, фонетикалық жолмен дауыс ырғағы арқылы, паузыменде жасалады. Тіл даму мен күрестің құралы болғандықтан, ол жалпыға түсінікті болып қана қоймай, әсерлі де тартымды болуы керек. Бұл салада эмоцияналдық –экспрессивті сөздердің тілдегі атқаратын мәнді қызметін айрықша көзге түседі.(Ә.Болғанбаев. «Қазақ тілінің лексикалогиясы»84-бет) Эмоцияны тіл біліміне телігелі бері бұл мәселе туралы бір –біріне қарама –қайшы келетін талас пікірлер қатар орын алып келеді. Тілде осы мәселеге байланысты жазылған лексикалогиялықеңбектерде «эмоцияналды», «экспрессивті» атаулардың дәрежесі бір бейнелі сөздердің категориялары ретінде қарау дәстүрге айналған. Алайда, Н.А. Лукьянова экспрессивті сөздерді атауда экспрессив терминін қолдану сәтті әрі тиімді. Ғалым: «номинатив терминіне құрылымдық жағынан сәйкес келе отырып, қарсы мағынада қолданыла алады. Және экспрессема да (оның бір мағынасы) сондай мағынада қолданылуға мүмкіндігі бар» (1.5.) деп есептейді. Байқағанымыздай ғалым «экспрессивтілікті» кең ұғым ретінде санайды. «Экспрессивті» терминнің өте кең, ауқымды түрде қарайтын ғалымдар қатарына М.И.черемисина мен О.А. Рыжкинаны да жатқызамыз. Олар бұл топтағы сөздерді «экспрессивті лексикалық қор» деп қолданылады. Келесі топтағы ғалымдар, дәлірек айтқанда, Е.М. Галкина –Фелорук, Н.М. Повлова т.б. «экспрессив» терминін «эмоцияналды» терминімен бір деңгейде қарайды. Экспрессия адамның сөйлеу кезінде ғана емес, сонымен бірге ым, дене, бет, қимылдары жұмыс кезіндегі адамның барлық мінезінде пайда болады. Тілде экспрессивті элементтері мен эмоцияналды элементтерді айыру, олардың өзара байланысына қарамай, функционалдылық мақсатының бөлек болуымен түсіндіріледі. Эмоцияналдық ой және ерікпен бір қатарда тұрады және олардың тілде қолданылу тәсілдері бар. Экспрессия, экспресивтілік ойдың және еріктің пайда болуындағы сияқты эмоцияналды болып қабылдануы мүмкін. Сол себептен Е.М. Галкина –Федорук тілде экспрессивтілік эмоцияналдылыққа қарағанда әлдеқайда кең. Экспрессия бұл айқындылықтың, бейнеліліктің, күшейтілуі, айтылған сөздің ықпал етуші күшінің артуы. Қолданыстағы барлық күшті әсер етуші, қатты таң қалдырушы сөздер экспрессиялы сөздерге жатады. [3,107] деп, «эмоцияналдылық» пен «экспрессивтілікті» бір деңгейдегі категориялар екендігін және эмоцияналдылық пен экспрессивтіліктің ара жігін шектеп, лингвистикада ең алғаш эмоцияналды сөздер әрқашан да экспрессивті болады деген крийтериді ұсынады. «Тіл білімі сөздігінде» Эмоцияналды (лат. Emovere-еліктіру, толықтыру) фр. Emation-қоршаған болмысқа деген адамның ір түрлі көңіл –күй, сезімі, әсері. Эмоциялық өң берілген лексика ұнату мен ұялту, үрей мен қуаныш, масаттану мен жек көру, қорқыныш пен батылдық, сенім мен сенімсіздік, қайғы, уайым, зарығу, т.б. көптеген мағыналардың қолданылуы (қара. Эмотивтік, экспрессивтік, одағай) [4,432] деп түсіндірілсе, Экспрессивтілік (лат. Exspressio – выражение, мәнерлілік) ағыл. Expressivity expressivite Expresivitat (мәнерлілік) – Тәл единицияларының семантикалық –стилистикалық белгілерінің жинақталған түрі. Ол сөйлеп тұрған адамның сөз мазмұнына немесе ол сөз арналған адамға (адресатқа) деген өзіндік көзқарасы мен қатынасын көрсететін тілдік құрал ретінде қолданылады. Оның фонетикалық, морфологиялық, лексикалық, эмоцияналдылық күйін көрсете алатын қабілетке ие болады. Эмоцияналды бірліктердің тіл білімінде зерттелу тарихы. Эмоцияналды сөздердің тіл білімінде зерттелуін 20 ғасырдың басында жазылған еңбектерден кездестіреміз. Бұл еңбектерде эмоция мен экспрессияны бөлмей, бірге қарау орын алған. Экспрессияны зерттеуде алғашқылардың бірі болып саналатын Ш.Балли тілдегі экспрессивтілікті эмоцияналдылықпен тығыз байланысты деп санайды. Эмоцияналды бірліктердің орыс тіл білімінде зерттелуіне келсек, орыс тіл білімінде экспрессивтілік пен эмоцияналдылық мәселесі зерттеушілердің назарын көптен бері аударып келе жатқаны белгілі. Бұндағы алғашқы зерттеулердің бірі ретінде академик В.В.Виноградовтың «Русский язык (грамматическое учение о слава)» атты еңбегін атауға болады. Ғалым аталмыш сөздерді мағыналық жағынан тек грамматикалық және лексикалық мағына деп,сонымен бірге жеке тұлға мен топтық бағаның берілуі деп те бөледі. Сөздер әлеуметтік ортада қолданыс табуына байланысты олардың экспрессивті бояуы болады. Сөздің көмегімен сөйлеуші қандайда бір затқа, құбылысқа өзінің бағасын береді. Осы негізде олар жоғарыда берілген топтардан (атауыш сөздер) айқындалады. Қандайда бір жағдайда сөзбен берілген бағаны В.В.Виноградов экспрессиялық сөздер деп атайды. Бұл мәселе 1950 жылдары жан –жақты зерттеліне бастады. Осы кезде В.В.Виноградовтың, В.А. Звегинцевтің, А.И.Ефимованың, Е.М. Галкина-Федоруктың,А.Н. Гвоздеваның, Л.Л. Кимнің, А. Д. Григорьеваның және т.б. көптеген ғалымдардың еңбектері жарық көрді. Тілдің экспрессивті –көркем тәсілін жан –жақты түсіндіру, тілдік бірліктерден экспрессивті –эмоцияналды бірліктерді табу және олардың өзіндік семантикалық ерекшіліктерін айқындау, «эмоцияналдылық»,»экспрессивтілік» ұғымдарына анықтама беру мәселеріне назар аудару ең алғашқы рет осы ғалымдардың еңбектерінде орын алды десе де болады. 1960 жылдары эмоцияналды, экспрессивті сөздер кең ауқымда зерттеле бастады. Эмоцияналды –бағалы реңтердің мағынасын теориялық тұрғыдан түсіндіріп, жіктеуде В.И. Безруковтың, эмоцияналдылықты, экспрессивтілікті жіне бағалылықты анықтауда, сондай –ақ сөз мағынасынан заттық –ұғым мен эмоцияналды –бағалылықтың араларының байланысын анықтауда Л.А. Киселеваның, атауыш сөздердің эмоцияналдылығы мен экспрессивтілігіне ең алғаш рет көңіл аударғандардың бірі ретінде Е.Ф. Петрищеваның еңбектерңн атауға болады. 1970-1980 жылдары тілдегі экпрессивтілік пен эмоцияналдылықты зерттеу кең өріс ала түсті. жүктеу/скачать 145.09 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|