Абай жолы. ІІ кітап
жүктеу/скачать 422.94 Kb.
|
| Татьянаның сахарадағы әнi
Бiрнеше жылдар өттi. Абай үшiн бұл еңбек мезгiлi, өнер iздеу дәуренi болған. Оқу менен жазу оның ендiгi тiрлiк тынысы тәрiздi. Бұл күндегi Абай, ақын атын анық алған. Сол ақындық еңбегiн ендi халыққа етер азамат қарызы деп бiледi. Өмiрден, көп кiтаптан тапқан сан-салалы күйлер, ойлар ендiгi шақта өз өлшеуiн тауып, ақынның уәзiндi, соны жырларына араласқан-ды. Қыс пен жазды кiтап соңында, не жазу үстiнде өткiзген шақтарын Абай ең бiр бақытты кезiндей санайды. Бұл жылдарда ол ел бүлiгi атқамiнердi, жемiт болыс, ұлықсымақты сан рет, әдiл ашумен жазалаған-ды. "Ел мiнездерi" деген өлеңдерi сахара iшiндегi сотқар мен бұзардың талайын таңбалаған. Жазықсыз, момын көптiң жоқшысы болған арлы ақын бейнет елiнiң ауыр шерiн де шiмiркене шерткен-дi. Талай саналы жасқа ой саларлық шыншыл сезiмдi көркем сөздер сан рет осы Ақшоқыда туып, тарап кететiн. Соның орайына қазiргi заманда Абай айналасына жиылған жас өнерпаздар да көп. Абай ендiгi шығарған жырларын әрдайым жазып айтады. Сол жазғандарын жаттаушы, әнге салып айтушы, жұртқа таратушы iнi-достары жаңағы жас серiктерiнiң арасынан шыға бастаған. Осымен қатар Абай өзi тiлемесе де, ауыр көрiп бойын алып қашамын десе де, еркiне қоймай, бұған масыл болып, асыла жүретiн тағы бiр мiндет, бейнет бар. Ол ел iшiнiң дау-шары. Бiрақ бүгiн Абай өзiнiң сүйiп, сүйсiнiп берiлетiн еңбегiнiң соңында. Таңертеңгi шайдан соң үй-iшi де, қонақ атаулы да тысқа шығып кеткен. Қыстың бiр ашық күнi екен. Абай үлкен бөлмеде оңаша отырып қапты. Алдында кең дөңгелек, аласа үстел тұр. Абай бiресе сол үстелге шынтақтап, бiресе алақанымен мықынын таянып үнсiз отыр. Iшiнде ой шырағы жанғандай боп, салмақпен қараған көздерi анда-санда қарсыдағы терезеге қадалады. Күн түсiп тұрған қарлы адырға ұзақ-ұзақ қарай түседi. Өзiнше бiр мығым күщпен, ұғымсыз бiр мұңмен жұмырлана бүгiлген төбе-төбелер. Биылғы қыс ел сөзiнен, тынышсыз жүрiстерден Абай өзiн босатып алып, үйде көбiрек орнығып отырған қысы. Көп өлең жазылған жылдың бiрi де осы болатын. Сондай өзiмен өзi боп толғана ойланған уақыттарында, көз алдына көптен көп оралатын – осы адырлар. Бұлар күн райына қарай әр түрлi ажар көрсетедi. Ақындық шабыт кейде осы адырмен көп сырласқандай болады. Бұлтты сұрғылт күнi, ол адыр күн шуағын сағына мұңданады. Ашық күнi жылы, жарқын, жазын көксегендей көрiнедi. Жеткiзбес арман жеңсiгi жеңген адыр. Қазiр Абай сол адырдың жадыраңқы бiр қабағын көргендей болды. Қоралы қойдың алды солай қарай өрiп барады екен. Сарылып, сазарған үнсiз адыр ендi тас басында жүрiп, шырқаған қойшы әнiнен сергiген сияқты. Абайдың осындай боп үндемей ойланып қалған кездерiн қабағынан танитын жолдасы бар. Ол – мұндай шақтарда үндемей, көп қозғалмай отыратын Баймағамбет. Қазiр, тiптi, қарап отырмас үшiн ол Абайдың тобылғы сапты сарбас қамшысына бүлдiрге тағып отыр. Анда-санда Абайға қарай түсiп, өз жұмысын iстейдi. Бiр кезде Баймағамбет Абайға көз тастап едi, оның ернi күбiрлеп, қолы да әлдекiммен сөйлескендей қозғала түседi. Бұрын мұндай әдетi болмаушы едi. Биылғы қыс жалғыз отырған шақта, анда-санда Абай осылай ететiн бiр машық тапты. Баймағамбет бiледi, бұндай күйдiң артынан Абай көбiнесе, қағаз қарындаш алғызады. Сондай бiр нәрсенi бұйырар деп күтiп отырғанда, Абай Баймағамбетке шұғыл бұрылып, жалт етiп салқын қарады да, үйдiң сол жақ бұрышына қарай қол созып, үн қатпастан, бiр нәрсенi "әкел" дегендей белгi еттi. Баймағамбет оның ненi керек қылғанын түсiндi де, шапшаң тұрып барып үстелдiң үстiне екi үлкен кiтапты әкеп қойды. Абай бiр кiтаптың бетiн ашып, өзiне керек жерiн тапты да, сол беттерге қарап, шалқайыңқырап, бiраз бөгелiп отырып қалды. Көзi екiншi кiтапқа да түсе бередi. Бұл екi кiтап – осы ауыл, өлкенiң Абайдан басқа көп жанына әлi тiлiмен де, сырымен де ұғымсыз кiтаптар. Тек Абай көңiлiне ғана, құрметтi боп алған екi ақынның кiтаптары. Ол жатқан Пушкин мен Лермонтов. Осылармен Абай анық терең танысып, табысқалы әр алуан "хикметтер", "шейх", "хафиздер", "рауайлар" да сыртта қалған. Кейбiр намазқой дiндәр кәрiлер мен шала сопы молдалар Абай үйiне қонып отырып, бұл кiтаптарды үй иесi күндегi машығы бойынша қасына алғызғанда iштерiнен:" шариғат жайын оқып отырады екен-ау мына кiсi" деседi. Кейде бiрiне бiрi: – Әлде аруақтарға құран хатым қып жатыр ма екен?! Молдаға аудартпай өзi оқиды. Оның сауабы мол ғой, – десетiн. Бiрақ кiтап терiс жағынан ашылып, суреттi беттерi көрiнгенде және әр харпi кесте бетiндей жиi-жиi шұбартып тұратын арап жазуынан басқарақ, бiркелкi боп жылып аққандай орыс жазуын көргенде, әлгi адамдар iштерiнен сұқтанып, жымдай тынатын. Абаймен арбаса жүрген кейбiр ел жуандары болса, сырттай қыжыртады. – Бұл терiс оқуды неге сонша қадалып оқиды екен, ә? – деп кеп, – Е, бұл да бiр асқандық қой. Қазаққа iстеген қыры да. Мен ұлыққа сендерден жақынмын деп отырғанын көрмеймiсiң! – деп кекетiсетiн. Абай өзiмен үнсiз тiлмен ұзақ-ұзақ сырласатын достарын, сырт адамның көпшiлiгi жат жұмбақша бағалайтынын бiледi. Бiрақ оны елеп ескерген емес. ...Өткен жандар. Тек мұндай өлiм, өлiм бе? Мәңгi бақи өлместей боп, кейiнгi дүниеге өз аттарын ұмытпауды бұйырып кеткендер. Өзгеден жер үстiнде қалатын белгi – томпайған мола. Сол белгi жер бетiнде орнаған бос топырақ мезгiл сайын шөге барып, ақырында мүлдем жермен жер боп тапталады, бiтедi. Шамасы, осы мола жер болумен қатар, адам аты да өшедi. Мәңгiлiкке жұтылады. Ол да бiтедi. Мыналар болса, сол өзiнен қалған жер үстiндегi белгiнi тау етiп, мәңгi мықты берiктiкке бекiтiп кеткендер. Олар, анау көрiнiп тұрған екi Ақшоқы биiгiндей. Абай күрсiнiп ойланады. – Туған елiңде өнер-бiлiм болуы қандай сый! Әлденеше үлгiлi буындардан қалып келе жатқан қазыналар болып, соны сақтаған " өнер-бiлiм " атты асыл сандығы болса, арман бар ма? – дейдi. Мынау екi ақын Абайға көп кезде, бiрге туысқан аға, iнiдей көрiнiп қалады. Сол теңеу, бұл екi атты, Абайға осы өз ортасы, өз айналасындағы адамның арасындай жақындата көрсетедi. ...Басында, ақылы мен ашуы шарпысып, кезек жеңiсiп барып, ақырында сыншы – кемел ой жеңсе де, шерлi көргiш боп алып, тына жанған аға бар. Сол ағаның дертiн көрiп "тынғаннан не тауып ек?" деп ызасы мен қызуына бой ұрып, жұлысып өлген iнi бар. Сол аға – Пушкин. Сол iнi – Лермонтов. Кейiнгi ұрпаққа, барлық ел, барлық заман, бар қауымдағы ойлыларға атой салып, өмiрлерi шырақша жанып өткен аға, iнi. Абай ойлана отырып, Татьяна-хатына үңiлдi. – Неткен айтқыш тiл! Тiл емес, жүректiң лебi. Лүпiлдеп соққан ырғағы. Қандай нәзiк тереңдiк! – деп отырып, кiтап бетiнен көзi тайқи бере: Ғашықтың тілі тілсіз тіл Көзбен көр де, іштен біл…– дедi. Татьяна-хатының ырғағы мен нәзiк үнiне өз жанынан үн қосқан бiр жолдарды еске алды. Қыз бен жiгiт шерiне қызыққаннан шыққан сарынның басы едi. Абайдың өзiнен өтiп бара жатқан дәурен. "Бiрақ сол күнде де осындай боп айтылған тiлдi естiп пе едiм?" деп бiраз ойланып қалды. Осы сәтте көз алдына екi сәулеттi жүз келдi. Өз өмiрiнде, әдейi бұған арнап, ағып түскен жұлдыздай боп елес бердi. Бiрi – жас жалынды Тоғжан жүзi, екiншiсi – жалынын мұңды жаны жеңген – Салтанат. Татьяна сөздерiн кешелер аударып отырғанда, Абайдың көз алдына осы екi жан кезек келгендей едi. Жалындап сүйсе де, өмiр ырқына сабырлы ақылмен амалсыз көнгендер. Осы Татьянадай боп, ғазиз бастарын тағдыр ноқтасына күйзеле жүрiп көндiрген жастар елестеген. Татьяна-хатының ұзақ бойында, Абай ойынша, олар шерi де қорғалап, ұялап, орын тауып тұр. Естiрлiк, мүлгiтерлiк күй. "Ұғарлық, сергек жүрек болса, осыған шомып көрсешi. Осы үлгi болар! Сезiнетiн жас табылар. Үлгi етiп көрсем нетер!" дейтiн. Сондықтан да соңғы бiр екi күн бойында Татьянаны ақын өз елiнiң тiлiмен сөйлете бастап едi. Сөйлеткен сайын Татьяна майда қоңыр үн тауып, бұл тiлде де, нәзiк көркем күй толғап дiлмар жас, шебер-шерлi боп барады. Қазiр ұяң майда қызға Пушкин жазғызған хат пен өзi жаздырған хатты салыстырады. Кей жерлерi Пушкинше емес, қатаңдау. Бiрақ ол оқушының шалалығына амалсыздан берiлген баж. Сонда да ұғынар ма! Абайдың көз алдына Көкбай, Мұқалар келедi. "Әй, мынандай сөзбен мұңданған Татьянаны олар да ұғар ма екен!" деп күдiктенедi. "Евгений-Онегиннiң" осы беттерiнiң арасына салып қойған хат бар. Бiр нәрсеге ойы ауғандай боп, насыбайын атты да, Абай сол хатты алды. Семей кiтапханасына барып, оншақты кiтап әкелген Баймағамбет осы хатты бiрге әкелген. Бiлiмдi досы Михайлов, Абайдың "Евгений-онегинге" сүйсiнiп жазған сәлемiне жауап айтыпты. Өзiнiң мынау хатында: "соңғы жылдарда " Евгений-онегин" әңгiмесi күйге де түсiптi. Пушкиннiң Татьяна, Ленскийлерiне сай күй дейдi. Петербург, Москвадағы саналы қауымның бiр тынысы сол болғандай деседi. Бiрақ керегi не, бiзге оны естуге тағдыр жоқ!" деген екен. Хаттың осы жерiн қайта оқып отырып, Абай Ақылбай, Мұқаны тағы да еске алды. "Әдемi әнiмен" әриайдай, бойдай талайды" да бұлдап өткiзiп жүрген жазғандар едi деп күлiмсiреп отырып, бас жақта тұрған домбыраны ұстады. "Сол бишара бақалшылардың қолына бөз орнына торқа берiп көрейiншi осы!" дейдi. Сенiмдi шабыт келгендей. Көзi жасаурай, ернi жыбырлай отырып, Ақшоқының қос биiктерiне анда-санда көз тастайды. Бiрақ қараған нәрсесiн бұл халде көрiп отырған көз емес. Ол қазiр ойдың көзi. Тербеле толқыған ақын толғауының көзi. Қолы iшек перненi термелеп, жебелей бередi. Кешке жатарда да, осы бiр сарынды алыс бiр ызыңдай, зейiнi шалып қап едi. Қазiр сол саз есiне де, домбырасының шегiне де тап түсiп, орала кеттi. Тағы да тарта отырып, ақырын үн салып, күңiренiп көрiп едi, келген екен: Амал жоқ, қайттім білдірмей, Япырм-ау, қайтіп айтамын? – деген екi жол, Татьяна сырының басы iркiлiп тұрып, шешiле бастаған сияқты. Тағы да, тағы да. Бiресе шынтақтап жантайып, бiресе тез қозғалып, құшырлана, малдасын құрып ап, арлы-берлi тебiренедi. Қос iшек бiрде баяу басса, бiресе шұғыл, қатаң үндерге ауысып, асып қайтып отыр. Соңғы екi жол қымбатқа түстi. Бiрақ о да оралды. Татьяна хатының үш аузын мүдiртпей айтып өттi. Қуанып отырып, насыбайын алып тастап, лезде тағы атты. Ендi бiрде қатты, бiрде баяу тартады, ұмытылмайтын сияқты. Бiр сәтте артына қарай, барлық мол денесiмен шұғыл айналып бұрылып қалды. Жүзi әзiл мысқыл ажарымен жарқ етiп барып, жылы қарап,а-баймағамбетке: – Өй, сен неғып отырсың, не бiлдiң? – дедi. Баймағамбет Абайдың шұғыл өзгерiсiнен бiраз дағдарып қап, бүлдiргесi тағылып болған тобылғы сапты сарбас қамшыны алақанына салып отырып: – Мынау едi, Абай аға! – дедi. – Мен не ғып отырмын, оны сездiң бе? – Сiздiң ойыңызға бiр орыс күйi түстi ме деп отырмын. – Ә, олай болса, о да бiлгенiң екен. Бар ендеше! Кiшкене-молданы шақырып кел! – дедi де, өзi тағы да жаңағы ырғағын тарта жөнелдi. Баймағамбет тұрып есiктi ашқанда, ар жағында тыстан қайтып келе жатқан Әйгерiм көрiндi. Оның артында бөгде кiсiлер сияқтанған бiрнеше адамның басы байқалды. Қолдарында қамшылары, белдерi буулы, беттерi бiраз аяздаған адамдар. Өңшең тон, шекпен кигендер екен. Алдыңғы бiр-екеуi Тобықты үлгiсiнен бөлек, шошақ төбелi, алты сай Уақ тымағын киген адамдар. Соны Абай көзi шалып болғанша Әйгерiм де, бұл кiсiлер де үйге кiрдi. Абай домбырасының үнiнен ойын үзген жоқ едi. – Түу, аяз келдi-ау! – дедi. Әйгерiм тiксiнiп қап: – Аяз жоқ қой, Абай-ау! Тiптi бүгiнгi күн май тоңғысыз! – деп таңдана қарады. Абай: – Ә, рас аяз екен десем, сендер екесiң! – дедi де, шет елдiң кiсiлерiмен амандасты. Әйгерiм Абайдың талай жұмбақ сөзiнiң бiрi екенiн аңғарды да, күлiмсiреп тұрып, түкпiр үйге қарай кеттi. Сөйткенше, қарсы үйде бала оқытып отырған Кiшкене-молда да келген едi. Абай соған қарап, елең еттi. – Татьянаның хаты көшiрiппең? Ендi ол ән салатын болды ғой, бiлдiң бе? – дедi. – Онысы афзал болған екен, көшiрiп қойып ем. – Ендеше, Мұқа мен Мағашқа хат жазып жiбер. Екеуiне "Татьяна сәлем айтыпты, бiзбен де таныс болсын" дептi де! Мына Мұхаметжан қалаға бара жатқан шығар, сол сәлемiн ала барсын! – дедi. Үй iшiнде тымақ, белдiгiн шешпей отырған бөгде қонақтар бұл сөздер не сөз кiмнiң жайындағы сөз екенiн ұққан да жоқ, ұғайын деп елең етiп, селт еткен де жоқ. Жалғыз-ақ, осылармен бiрге кiрiп, Абайдың төменгi жағынан кеп отырған Мұхаметжан бар едi. Кiшкене-молдамен қатар, Абайдың жаңағы сөздерiне құлағын түре тыңдаған сол ғана. Сұлу қызыл жүздi, қой көздi Мұхаметжан расында да қалаға бара жатқан. Ол өзiнiң жөнiн сұрамай сезген Абайға бiраз таңданумен бiрге, жаңағы хат пен өлең жайын шын бiлгiсi кеп отыр. Мұхаметжан да Мұқа сияқты жақсы әншiмiн деген жiгiт. Оның үстiне, бұның өзiнiң де анда-санда өлең шығаратыны бар. Соңғы жылдар Абайдан тараған өлеңнiң бәрiн көшiрiп алып жаттап айтып жүретiн. Абай айналасындағы жас достың бiрi. Ол қазiр сыртқы киiмiн шешiп жатып: – Абай аға, бұл ән салып жатқан кiм болды? – дедi. Абай домбырасын қайта ұстап, "Татьяна-хатының" алғашқы үш аузын әндетiп бердi де, ендi қайтып бұл жайдан сөйлеспедi. Әлi күнге үнсiз отырған қонақтардың шаруасын сұрады. Жаңағы бiр айтқаннан Абайдың әнiн үйрене алмай қалған Мұхаметжан, ән iшiндегi сөздiң төркiнiн жақсы сезген. Бұл күнге шейiн Абай шығарған өлең мен әннiң барлығын бiлем деп жүрген Мұхаметжан мына сөздi бұрын естiмеген болатын. Абайдың жаңағы аңғарына қарағанда бұны өзге жастар да бiлмейдi екен. "Маған жаттап бiлiп алып, соларға айтып бар дегенi екен ғой" дедi де, ендi өлеңiн де, әнiн де әбден бiлмек болды. Мұхаметжан – Абайдың туысқандарының бiрi. Жасы кiшi болғандықтан, Абай өзi бермесе, "тағы айтып берiңiзшi" деп сұрай алмайды. Қазбалап тақымдай бергендi Абайдың жақтырмайтынын да бiледi. Сондықтан, "бүгiн Абай ағамның түстiгiне қалайын да, осыны бiлiп кетейiн!" деп, қарсы үйге кеткен Кiшкене-молданың артынан жөнелдi. Абай болса, қазiр ана қонақтардың сөзiн тыңдауға кiрiскен-дi. Бұларға Абай: "шаруаларың не? Неғып жүрсiңдер?" дей отырып, бiр нәрсеге аса қатты таң қалды. Осыдан бұрын, әйтеуiр осы қыстың iшiнде, дәл осы қазiр қарсы алдында отырған үш кiсi – екi Уақ, бiр Көкше мынау киiмдерi, осынау түстерi, осындай отырыстарымен Абайдың алдында тағы бiр болып өткен сияқты. Мал дауымен келiскен. Сонда да ана Көкшенiң ұрысы – Тұрсын осылайша мөлиiп отырған. Қалғығандай боп, төмен тұқырып, жым боп отыратын. Сонда да мынау жоқшы Уақ – Сәрсеке мықиып, жұп-жуан боп жалпия жайғасқан. Дәл қазiргi сияқты. Тұрсыннан Сәрсеке мал даулайтын. "Бiрақ ол жолы малын алып, бiтiп тынып кетiп едi ғой!" Өмiрдiң ұдайы айнығыш суреттерiнiң iшiнде, айнымас бiр қалыпты ұстанып, әр елден шықса да, бiр күйден жазбай жүретiн осылар ма? Немесе сол екi жерде көрген бiр халдiң өзiнiң бiрi шын, бiрi түс пе? Бұ неткен айнымаған ұқсастық? Мыналардың анадағы көрiнiсi мен қазiргi қалпын алғанда, тiптi ешбiр мезгiл өтпеген, уақыт қатып тұрып қалған сияқты ғой. Абай Сәрсекенi тыңдай бастағанда, әуелде iшiнде осылайша жарысып отырған екiншi ой да бар-ды. Бiрақ бұл ой, Сәрсеке сөзiнiң бiр кезеңiне жеткенде, шешуi табылып барып, үзiлiп қалды. Ағаш келi-келсаптай тоңқылдақ үнi бар Сәрсеке: – "Әнеугi алған малымды бойыма сiңiртпедiң. Абайдың алдына апарып қайта құстырдың. Ендеше мiне, саған қылғаным қылған, қайтесiң, тағы да алайын. Көрiп алайын сен Уақтың күшiңдi", – деп әдейi iстеп отыр. Егесiп iстеген iсi мұның. Ана жолда алғаны үш жылқы едi. Мынада бiр кiлем, бiр тонын арттырып, бес жылқы қып алып отыр. Егестiң iсi емей немене бұл, Абайжан – деп аяқтады. Абай бар жайды ендi аңғарды. Түрiнен шынын бiлiп көрейiншi деп ұрыға қарап едi. Ол қызыл сеңсең тымақтың құлағын шарт байлап алған күйiнде, төмен қарап тұқырып қапты. Жуан тұмсығының ұшымен шоқша қара сақалының жарымынан артық жерiн көрсетпейдi. Абайдың қозғалысына көзiнiң астымен ғана қарап, мелшиiп тастай боп, түйiлiп алған. Сәрсеке айтып отырған дауға әлi жалғыз үнмен болса да, жауап қатқан Тұрсын жоқ. Оның сөздерiн өзiне жанасы жоқ бөгде сөздей санап, сырттай қарайды. Сәрсеке сөйледi екен деп қыңқ етер емес. Абайды үлкен би тұтып, тәртiп сақтағаны ма, болмаса, жоқшыға ұрының iрге бермеймiн деген қыры ма? Абай бұның бетiн көрмек боп, ызғарлы үн қатты. Ұрының көзiн өзiне қаратпақ едi. – Әй, сен не дейсiң? – дегенде ұрының қызыл сеңсең тымағы жай ғана қозғалып, қырыс жүзi Абайға ендi қарады. Дөңгелек келген, мығым денелi сары ұрының кiшкене сұр көздерi Абайға бiр-ақ рет жалт етiп қалды да, қайта сөндi. Тағы төмен тұқырды. Қабағының етi қалың, ұрты да бiраз салбыраған. Пiшiнi мен сырты кескен терек сияқты бiтеу, тұтас безбүйрек келген. Ол сәл отырып, бiр ырғалып қойып: – Аб-бай аға, ән-неугүнi ғана, – деп тiлiн шайнап, әр сөзiн салмақтап, – та-қ о-с-с-ы Сәр-секе өз алдыңа әп-п-келiп ба-а-рр-ымды үй-ұ-п-п-ап бiр алды. Ол жолы т-т-өле дедiң, бұйыр-р-дың, бердiм. Ал ен-д-дi ос-со Уақ малы ұрланс-са, ақ-қай жоқ, ноқ-қай жоқ, әмiсе мен төлейiн де от-тырайын ба ос-ы? – деп бiр тоқтады. Тағы ұзақ сүре дау, шыны қайсы, жалғаны қайсы? Осындай даулардың, осылар сияқты даугерлердiң таусылары, тынары бар ма, жоқ па? Тағы қағу керек. Сiресiп ұстасқан екi араздың шынына жетем дегенiңше, өзiңнiң де шыныңа жетiп боласың. Тағы бөлiп кеттi. Жаңағы Пушкин қайда? Анандай боп, жiбек талдай ширатылған Татьяна сезiмi қайда қалды? Мөлдiр шындығымен, шыншыл жүрегiмен жаудырап тыныс алып тұрған Татьяна. Малын қуған даугер, кiсi малын жем қылған қияс ұры. Былыққан өмiрдiң бiтпес лаңы. Қажытып талдырасың-ау! Есiлiп, майысқан үнiң қайда, Пушкин сазы? Есiмде ме екен? – деп, алаң көңiлмен домбыраны алып, Абай бағанағы күйдi қайта iздедi. Қос iшектi домбыра, ол сәтте шешен, тапқыр едi. Ендi тұсаулы аттай, күрмелiп қапты. Үнi тырым-тырақай. Әлгiнде ғана табылған ән, қазiр жоқ, ұмытылған. Сәрсекенiң жаңағы Тұрсын сөзiне қарсы айтқан дауын тыңдай отырып, бiрталай iздеп қарманса да, ән қайта оралар емес. Жылжып кеткен, ұстатпады. Домбыраны қайта тастады. Сәрсеке болса, күйiп сөйлейдi. – Малымды тағы да алдың. Ұрым тағы сенсiң, Тұрсын, әдейi егесiп iстедiң. " мал қуатын, төлеу алатын немесiң ғой!" деп iстедiң де. – Соқыр к-к-көргенiнен жаз-бас. Сен-нен басқа ел, сенiк-кiнен басқа мал құрыған ғой, тегi. Түп-птi сол бейсенбi түгiл бүк-кiл бiр ай атқа мiнiппе екен Тұр-рсын әуелi. Екеуi ендi ашылып, шапшаң сөйлесiп, қағысып барады. Бiр кезек Сәрсекеден Абай: "айтушың бар ма? Iз, тоз айғағың бар ма" деп сұрап едi. Ондай дерек Сәрсекеде жоқ екен. Шынына жету соншалық қиын дау. Абай күрсiнiп, қабағын шытты да: – Япырай, ағайын, осы басқа бiреудiң алдына барып тергетсеңдер қайтедi? Дауларыңда дерек жоқ. Бiрiн алдың десең, бiрiң алмадымнан басқаны айтпайсың. Қағу – тергеу керек. Менiң боса мұршам жоқ, уақытым жоқ. Көршiлерiң ғой, дау қапысыз боп, шыны қазыла түсер едi. Ана Ақылбайға барып, тергетсеңдер қайтедi? – деп өтiндi. Бұған Сәрсеке де, Тұрсын да шалқалап болмады, " бар болсын, жоқ болсын, ақ болайық, қара болайық не де болса, дәл осы арада, өз байлауыңыз байлау болсын" дестi. Абай осыдан соң ұрыға ажарлана қарап қатайып ап: – Ендеше айт шыныңды, өлiп кетсең де айтшы! Алыппең мынаның малын, алмаппең? – деп, ашулы көзбен қадала қарап отыр. Тұрсын сасқан жоқ, iле жауап қатты. Әдетiнше аузын керiп, сөзiн салмақтап айтты. – Аб-бай аға! Сенiң алдыңда,өлсем шын-ыммен өл-лем деген сертiм бар. Мiнi құд-дай, мiнi құр-ран. – Қайта, айтшы, әй! – деген Абайға, ұры жалт берiп көзiне көзiн қадап, тайсалмай сөйледi. – Айтқ-қаным айт-тқан, Абай аға, ұр-ры болсам да сер-ртiммен өлем деген ұр-рымын. Мiне бар-рым шыным. Бұл жолғы мал-лынан с-сүт-тей ақпын! – деп тоқтады. Сеңсең тымағының маңдайын шапшаң қозғап, қайқайта қайырып ап, бетiн ашып салып, Абайға әлi де тiк қарап қапты. Сөз осы. Ұрының бұл ажарын көрген соң, Абай одан көз аудармай бiрталай уақыт тесiле қарап отырды. Ұры да кiрпiк қақпай, көзiн Абай көзiнен тайдырған жоқ. Абай ендi өз iшiнен: "ұры болса да, мына пiшiн – шынның пiшiнi ғой" деп илана бастады. Бұл көзiн аударғанша, Тұрсын да сол мiз бақпастан, тастай боп, қыбыр етпей шаншылып отыр. Мұнысы да Абайға әсер еттi. Ендiгi кесiктi Абай, әдеттен тыс шапшаң айтты. – Бәсе, бұл ұры болса да, сондай қаныпезер, шыны жоқ ұры емес. Адастырсаң адастым, Тұрсын. Бiрақ алда да көрiсер күн бар. Өтiрiк айтсаң кейiн өз обалың өзiңе.айтпадың деме, бiлдiң бе?! Бұл жолы сенi шынын айтты деп иландым! – дедi де, Сәрсекеге бұрылып байлау айтты. Мынада сенiң малың жоқ, Сәрсеке, басқадан iзде! – деп Сәрсекеге көз қырын бiр тастады да, сөзiн бiтiрдi. Тұрсын тымағын ендi ғана қайтадан оңдап кидi. Басқа ләм деген жоқ. Сәрсеке де үн қатпады. Тек ендi ол төмен қарап тұнжырап қалды. Абай бұлардың сөзiн бiтiре берiп домбырасын қайта алып мыналарға: – Ал сөздерiң бiттi. Ендi ас-суларыңды ана қонақ үйге барып iшiңдер! – деп, өзi домбыра ұстаған бойында кiтаптағы Татьяна-хатына қайта үңiлдi. Сәрсеке мен Тұрсын орындарынан тұрды. Басында үйге келгенде Сәрсекенi жоғары отырғызып, өзi босаға жақта отырған Тұрсын қазiрде де шет ел адамы деп, жоқшыларды алдымен шығарып, өзi артынан кеттi. Бiрақ қонақ үйге қарай беттегенде, бұлар бiр ұзынша қараңғы даланмен жүрiп өту керек едi. Сонда келе жатқанда Тұрсын, үн шығармастан аузын керiп тұрып, сылқ-сылқ күлiп алды. Үндемей, ұзақ күле бiлетiн әдетi бар-ды. Өзiне өзi қатты сүйсiнген кезiнiң бiрi болды. Шынында ол бұл жолы үлкен артистiк iстеп шықты. Күздiгүнi алысқа аттануға ерiнiп, көршi отырған Қанайдан үш жылқыны әкеп сойып алғанда, осы Сәрсекелер қуып жүрiп, Абайдың алдына алып келген. Сонда қағу үстiнде бұл бiр байлау жасап едi. Абай: "алдың ба, шыныңды айт, өлдiм!" деген. Талайдағы ұрыдан Абайдың, оп-оңай шынын айтқан ұры көргенi осы болатын. Сол арада: – Ұрыдан менiң алатын парам – шындығы, – деген. Тұрсын iшiне бiр нәрсенi түйiп келiптi. Екi ай уақыт өткiзiп жiберiп Сәрсекеден бiр-ақ күн iшiнде барып, бес жылқы әкеп жайластырып алған болатын. Бұл жолғы ұрлығын маңайдағы жанға сездiрмеген. Және әдейi бiр қатты боран боп тұрған түнде барып iз-тоз қалдырмайтын кезде қағып кеткен. Сәрсекенiң ендiгiсi, құр сезiк болмаса, iзi де, айғағы да жоқ дау болған. Осындай жайларды ойлап, Тұрсын Абай алдына бұл жолы келерде: "ендi өлсем де танып өлем!" деп тас түйiн бекiнiп келген. Сол есебi дегенiне жетiп. Сәрсекенi де Абайды да қабат алдап шыққанына күлдi Тұрсын. Бұл қонақтар кетiсiмен, Абай Татьяна әнiн қайта iздедi: Амал жоқ, қайттім білдірмей... Домбыраға ыңырана қосып көрiп едi, бағанағы ән әлi де жоқ, мүлде ұмытылған. Сөйткенше қарсы үйден шыққан бiрталай кiсi тағы үстiне кiрдi. Бұлар Кiшкене-молда, бағанағы Мұхаметжан екен. Және осылардың алдында тоғызқұмалақтың ағашын бiр қолына ұстап, терi дорбашадағы тастарын бiр қолына алған Көрпебай кiрiп келе жатты. Келгенiне үш-төрт күн болса да, Көрпебай Абайға тоғыз-құмалақтан әлi жөндеп ұтқызған жоқ. Соңғы күндердiң бiр қатты бәсекесi боп алған ойын бар. Кейде таңертеңгi шайдан түстiкке шейiн ойнағанда, бiр ойынды тауыса алмай айрылысатын. Кеше кеш бойы Абай кiтап пен жазу үстiнде болды да, ойын үзiлiп қалған. Ендi Көрпебай "тоғызқұмалақ" ағашын алып кiргенде, Абай: "тағы алаң кiрдi, қоя тұрайын" деп, Пушкин томының беттерiн жауып қойды. Көрпебайға: – Құр, кешегiңнiң есесi ендi қайтпаса, сен ағалап тұрсың! – дедi. Сары сүйектен iстелген жылтыр, жұмыр "құмалақтар" ұядан ұяға тоғыз-тоғыздан сырт-сырт түсiп жатты. Абайдың ұяларын да Көрпебай толтырып жатыр. Мұның қолы, ағаш үстiнен жүргенде, лыпыл қағып, қалқып жүрген сияқтанады. Ұяларға санап түсiрiп жатқан тастарды қандай қозғалыспен бөгелместен, дәл түсiрiп жатқанын байқау қиын. Абайдың кейбiр қыстарда, үйде отырып қалғанда, әдейi шақыртып алып, жиырма күн, бiр айдай табан аудармай ойнап қалатын кiсiлерiнiң бiрi Мақыштың Смағұлы, не Марқабай болса, тағы бiрi осы Көрпебай. Iшiнде Абай бар, осы үш-төрт ойыншы бұл атраптағы басқа ойыншылардан озып, ағалап шыққан және өзара бәсекесi күштi ойыншылар. Абай мен Көрпебай ойынға кiрiстi. Басында үш-төрт кезекте машықты бастаулар бойынша екi жағы да тез-тез жүрiп барып, екi-екi ұядан тас алысты. Әлi тұздық алысып, берiскендерi болған жоқ. Қазiрде бұл ойынға Мұхаметжан, Кiшкене-молда, Баймағамбет те қадала қарап отыр. Мұхаметжан бағана қарсы үйге барған бетiнде, Абайдың өзi жазған қағаздан Татьяна хатын түгел көшiрiп бiр алып, артынан Кiшкене-молдамен салыстырып, бiрге оқып шыққан-ды. Молда бұл өлеңдi көшiрумен бiрге, жаттап та алған екен. Татьянаның сөзiне құмартқан Мұхаметжанның қазiргi есi-дертi – жаңағы әндi қайта есту. Бiрақ Абай құмалаққа қадалған бетiнде, ойын аңғары ашылғанша, басқа нәрсенi ойға алатын емес. Сонымен жас әншi қалтасындағы қағазды алып, аузы күбiрлеп қайта оқып, басқа жолдарын iштен жаттап отырды. Жат үн, жат тiлдi Татьяна бұрын бұлардың Абайдан да естiп көрмеген зарымен шерленедi. – Соны сөз деген осындай-ақ болат та! – деп қалады. Абай әлi де үн қатпай, Татьянасын ұмытқандай боп, Көрпебаймен аңдысуда отыр. Мұхаметжан алғашқы екi ауыз өлеңдi жаттап та алды. Ендi құмалаққа қарай түсiп, домбыраны қолға алып, ақырындап тартып iшiнен "Амал-жоқ-қайттымды" өзi бiлген әнге қосып көрiп едi. Әзiрге ол әндерге қосылмай жатыр. Өзiнiң атақты әнi "Ақ-қайыңға" салып көрдi, "Топай-көкпен де жағалатты. Созылмайды, көнбейдi. Баймағамбет мұның ненi iздеп отырғанын ана үйде-ақ естiп келген. Ендi Абайды осылай аударып көрем бе деп жағалатып, Мұхаметжанға: – Немене, Татьяна "Ақ-қайыңды" бiлгiсi келмей ме, қалай? – дедi. – "Ақ-қайың" ғана емес, тiптi бiз бiлген әнге жуысайын деп тұрған Татьяна көрген емен. – Бәйiт, терме сияқты келте, шолақ әнге тез келе ме дейiм! – деп, Баймағамбет Абайға тағы қарап қойды. Абай бұлар сөзiне ендi ғана көңiл бөле бастап: – Солай деймiсiңдер! Татьяна болса, ол "Ақбала да болмас: Бағдат, Мысырдан, бәйiт те тiлемес! – деп бiр қойды да, көңiлденiп, көтерiлiңкiреп алып, бiр рет көшiп кеткенде соңғы тасы тарс берiп Көрпебайдың орта ұясының бiрiне түсе қалды. Сүйткенде Абай мәз болып, мол денесi селкiлдеп қатты күле жөнелдi. Көрпебай сасып, қабағын түйiп, томсарып қалды. Құмалаққа қарап, отырған Кiшкене-молда: – Хәйiр, тұздық бихисап жақсы тұзлық болды... – деп, Абаймен қоса күлдi. Көп есептiң соңында дәл осы жерде Абай кеп "бел басардан" тұздық алған. Алғашқыдай емес, қасында отырған жiгiттердiң ненi тiлеп отырғанын Абай ендi аңғара түсiп: – Баймағамбет-ау, Татьянаның бағанағы салған әнiн ендi қайта айтпай отырғанын көрдiң бе, – деп Мұхаметжанның домбырасына қол созды. Мұхаметжан домбыраны ұсынып, тiзесiнде жатқан қағазына үңiлдi. Абай бұл жолы тартып жөнелгенде, таңертеңгi ән қаз қалпында қайтадан шапшаң ғана орала кеттi. – Жоқ, ендi айтқысы келген екен! – деп, сүйсiне күле түсiп, – былай дептi ғой! – дедi де, үн қосты. Өз аудармасының екi аузын айтып өттi. Сол екiншi өлеңi бiте бергенде, түкпiр үйден келе жатқан Әйгерiм көрiндi. Ол Абайды таңдана тыңдай кеп, қасына отыра бердi. Мұхаметжан екiншi ауыздың тұсында iшiнен Абайға қосылып байқады. Дәл осы кезде, өзiнiң бiр мол байын жағалай көшiп келе жатқан Көрпебай, Абайдың артқы ұяларын жағалап, сытырлата тас тастап кеп, дәл "көкмойыннан" тұздық алып қона түскенi. Абай: – Өй, мынау неғып кеттi!? – деп домбыраны Мұхаметжанға бере сап, қайтадан құмалаққа үңiлiп қалды. Мұхаметжан Әйгерiмге қарай жамбастай берiп, сыбырлаңқырап: – Қап, мына бiреу, бiр жапырақ болған неменiң қылып кеткенiн-ай! – деп, Көрпебайға қатты наразы бола қарады. Әйгерiм: – О не, шырақ? Не iстедi өзi? – деп құмалаққа үңiлдi. – Абай ағамның мына бiр жаңа әнiн үйренiп кетейiн деп, әдейi жолымнан бөгелiп отыр ем! "Көкмойыннан" тұздық алдырған кiсi ендi бiзге неғып оралсын! – деп, күбiрлей сөйлеп, күйзелiп отыр. Баймағамбет те өкiнiп, басын шайқады. Әйгерiм Мұхаметжанға бұрыла қарады да: – Кәнi ол қандай ән екен? Талайдан үнiңдi естiгемiз жоқ, түстiк жеп аттанарсың, өз ұққаныңды айтып бершi! – дедi. – Ойбай-ау! Өзiм де бiр-ақ естiп ұстай алмай, "дәт" деп қап отырғам жоқ па, жеңеше-ау, – деп Мұхаметжан домбыраға жаңағы әннiң бас қайырмасын тыңқылдатып көрдi. Келмей жатыр. Абай бұл кезде өз кезегiн жүрiп, сәл босап отыр едi. – Жоқ, терiс тартып отырсың, – деп, домбыраны қайта алды. Жаңағы әнiн үш-төрт қайырып тартып өттi. Мұхаметжан ендi домбыраны қайта алғанда, iркiлместен қатесiз тарта жөнелдi. Сол арада жаттап алған алғашқы екi ауыз өлеңдi әнге де салып жiбердi. – Айта түс! – дедi Абай. Рұхсат алып алған Мұхаметжан өзiнiң зор таза үнiмен ендi шырқап айта жөнелдi. Тiзесiнде жатқан жазуына көз қиығын тастап отырып, барлық Татьяна-хатын iркiлмей айта бердi. Тоғызқумалақ тоқталып қапты. Абай мiз бақпай, кiрпiк қақпай тыңдайды. Ол қазiр Ақшоқы биiктерiне көз жiберiп, Татьянаның наз-налысына ұйығандай. Өңi өзгерiп апты. Өзi сөйлеткен сөз, өзi жырлатқан әуен, ең алғашқы рет әрi жас, сұлу әрi әсем нақысты әншiнiң көлденең үнiмен айтылғанда, ендi Абайдың өзiн де қатты толқытады. Тағы да Татьяна мұңын соңғы күндер өзiнiң жадынан шықпай жүрген Тоғжан, Салтанат мұңдарымен қоса, бiр өрiмдей сезiнедi. Қазiр олар ғана емес, Әйгерiм де бұның есiнде отыр. Кеше бiр күндегi ақын жары, дүниедегi ең жақын жары да, бұл терең наздан өз тiлiн тапқандай. Абай өзi аударған көрiктi жырдың кең шындығын, қазiр мынау әндi тыңдап отырып, ең алғаш рет қадалып тамашалайды. "Орыс қызы Татьяна қазақ қыздарынан да өз мұңдасын, өзiмен тағдыры бiр тұрғыластарын тауыпты. Тiлi, тәрбиесi, тарихтары бөтен болса да, адам нәсiлi көп тұста, ойымен, күй-халiмен, сезiм жалындарымен, тағдырымен бiр-бiрiне соншалық жақын-ау! Бауырлас, туыс-ау! Мынау әншi, ақын, қазақ жасына соны баян еткелi тұр!" деген ой Абайдың iшiн қуанышты бiр сенiммен де жарқыратқандай. Айналадағы жұртты ұмытып, Абай әсем әнмен iлесiп, ой сезiмiне бар ынтасымен берiлген едi. Бұның ажарын байқап, үйдегiнiң бәрi де қыбыр етпей, Мұхаметжанның жүзiне ғана қарап қалыпты. Қазақ әнi емес. Бiрақ сондай бiр мұңлы шермен, ұғымды күймен ырғалған майда қоңыр, назды қоңыр толқып кеттi. Мұхаметжан: "ендi айрылып қалмайын, жадыма тоқып алайын" дегендей боп, тоқтамай айтады. Өз көңiлi де елжiрей сүйiнгендiк танытады. Татьянадай жасты көз алдында көргендей боп, терең сезiнiп ұғынған сияқты. Осы әнiнiң үстiнде ұғынды. Әнiн тоқтата бере: – Тал бойыңды ұйытқандай, сорлы шерменде екен, ә? Мұны осыншалық күңiренте күйзелткен қандай ғана жан екен, Абай аға?! – деп, Абайға қарады. Тыңдаушы өзгелер де бұл сұрауды аса орынды көргендей. Бәрi де Абайдың жауабын күттi. Өзгеден жеңiлдеу, шапшаң сөйлейтiн Кiшкене-молда: – Е, оны айтқызып отырған Фошкин ғой! – дедi. Мұхаметжан бұның қазiргi килiккенiн жаратпай қалды. – Қоя тұрыңызшы, молдеке, Фошкин демей. Тiптi сол ақынның аты да сiз айтқандай емес! Кiшкене-молда тағы да шапшаңдап: – Е, ендi қалай екен! Мен бек дұрыс айтам, солай! – Жоқ, Абай ағам Пушкин дейтiн сияқты едi! – дедi де, Мұхаметжан Абайға қарады. Абай Пушкиннiң өмiрiн, өлiмiн қысқа баян етiп берiп, "Татьяна-хатына" қайта оралды. Мұхаметжанның жазбасын қарап, ойланып кей жерiн түзей отырды. – Осы да жүрек мұңын жеткiзе бiлген тiл-ау! Шыны керек те, Пушкиндей ақынды қазақ баласы сен де, тiптi исi мұсылман ғаламы сен де, әлi көрген жоқсың. Не десең үй де! – деп, ойлана сөйлеп отыр. – Иә, әйтеуiр, қыз байғұс шер-шеменiн айта бiлген-ақ! – деп Баймағамбет құптайды. Көрпебай осы кезде құмалаққа таман тағы үңiле берiп едi. Мұхаметжан байқамаған боп, тiзесiмен құмалақ ағашты шетке таман ысырып жiберiп, Абайға қарап: – Бiрақ ендi сол Татьянаның осындай үнi жауапсыз қалғаны әдiлет пе, Абай аға?! Жiгiт те бiр орай сөздi айтса мақұл болмас па, кеудесiнде жаны бар болса емiренбей тұра алар ма? – дедi. – Бек дұрыс айтады Мұхаметжан. Гүмәнсiз дұрыс сөз осы, Абай! – деп, Кiшкене-молда да Абайдан тiлек еткен тәрiздi. Абай аз ойланып отырып: – Ол да дұрыс екен. Онегиндi сөйлету керек болар! – деп бiраз отырды да, – әй, бiрақ ол өзi опасыз едi-ау, ә, – деп үндемей қалды. Пушкиндi қайта оқуға кiрiстi. Сол күнi Абайдың үйiнде түстенiп алып, Мұхаметжан Семейге жүрiп кеттi. Абай бүгiнгi кеш бойы Пушкиндi тағы да қайта оқумен болған. Бүгiнгi күн анда-санда алаң еткен уақ жайлар болса да, Абайдың Пушкинге оқушы ғана емес, ақынша жақындасқан күнi. Туысын тапқандай боп, шабытты үн қосып, толғана бой ұрған күннiң бiрi. Түнде кеш пiскен еттiң алдында, Пушкин томын жауып жатып, Абай үй-iшiне естiртiп бiр сыр айтты. – Дүниеге көзiмдi аштың-ау, Михайлов, қандай қазыналарға менi жетектеп әкелген едiң! Ендi менiң қағбам орнынан көшiп, күншығысым – күнбатыс, күнбатысым – күншығыс боп барады! Солай болса, болсыншы! – дедi. Ас iшiп болған соң, үйдiң iшi жатпай, күндегi әдет бойынша, "Абайдан тағы бiр әңгiме шығар ма екен" дегендей боп ұзақ отырды. Алдында, шам жаққаннан асқа шейiн кiтап оқыған Абай ендi үйдегi жиын көңiлiн ескерiп, әсiресе бұның әңгiмелерiн телмiре күтетiн, бүгiнде атақты ертекшi боп алған Баймағамбеттi ойлап және Әйгерiмнiң де үнемi құрметпен ден қоятын күйiн еске алып, ендi бiр тың әңгiме айтып бермек болды. Сонымен, түн ортасына шейiн мiз бақпай.қадала қарап бұны тыңдаған мәжiлiске осы кеште Абай француз жазушы Александр Дюманың атақты романы "Үш- мүшкетердi" қызық әңгiме етiп, ұзақ баяндап отырды. 2 Бүгiнгi кеште Семей қаласының күнбатыс жақ шетiндегi Таңжарық деген ұсақ саудагердiң үйiнде, бiрталай жастың басы қосылды. Таңжарық үйi – Абайдың тағы бiр туысқаны Қысатай деген жас жiгiттiң пәтерi. Қысатай қырдағы дағдысымен қалада да қонақшыл, көпшiл болатын. Өзi аз сөйлейтiн, момын жас болумен бiрге, ол маңайына көп адамды жинап, көңiлдi мәжiлiс құруға әрқашан құштар. Бұның бүгiнгi қонақтары Абайдың жақын туыстары мен ақын, әншi жастар. Сол жиындағы дағдылы қонақтың бiрi – қазiрде қалың қара сақалды болған Шұбар. Көкбай мұсылманшаға жетiк болса, бұл бiр жағынан орысшаны да бiле бастаған. Абайша өздiгiнен iзденiп, орыс кiтаптарын да қарай жүретiн. Абайдан жастары кiшi Көкбай да, Шұбар да оның алдында көп жазылып сөйлемейдi. Бiрақ ол жоқ жерде өздерiн "өзге қазақтың бiлгiш, дiлмар дегенiнен кем емеспiз", деп ойлайтын. Шұбар – сәндi киiнетiн, сыланған, кербез. Жаңада сатып алған алтын сағатының алтын бауы қара желетiнiң омырауында жарқырай салбырайды. Ол тартына сөйлейдi, бiрақ сөйлесе iрге бермей, iле сөйлегiш, мысқылшыл. Бұлардан басқа қонақтың бiрi – ең жас қонақ, Абайдың аса жақсы көретiн баласы Мағауия. Ол – арықша бiткен, аппақ сұр, сүйкiмдi жас. Биiк, кең ақ маңдайы да, жоталы келген қырлы сұлу мұрны бар, өзге жиын iшiнде бұны бiр оқу бiлiммен ағарған жан сияқты көрсететiн. Жасының өзгелерден кiшiлiгiне қарамай, ол мынандай мәжiлiс iшiнде қай сөзге болса да батыл кiрiсiп, тең боп араласып отырды. Бұлардан басқа алты-жетi кiсiнiң iшiнде атақты әншi – Мұқа бар. Боздай шығатын зор үндi Мұқа – биiк денелi, ақшыл жүздi, келбеттi жiгiт. Оны осыдан екi жыл бұрын, әрi әншi, әрi домбырашы, скрипкашы болғандықтан, Абай Уақ iшiнен көшiрiп, өз қолына алған, Мағауияға жолдас етiп берген болатын. Бұған тақау отырған – Ырсайдың Ысқағы. Оның да өз өнерi бар. Көкбай, Мұқалар қазақ өлеңi мен әнiн, қазақ шежiресiн айналдыратын болса, Ысқақ бiр жағы Абай арқылы, бiр жағы өз бетiмен iзденiп, оқып-тоқуы арқылы ұдай араб, парсы хиқаяларын "жадына жиған" жас. Ол бiлмеген "Жәмшит", "Қаhарман-қатран", "Рүстем-дастан", "Бақтажар", "Мың-бiр-түн", "Көрұғлы – Сұлтан" әңгiмелерi жоқ деуге болады. Осы жиын жаңа ғана бастары қосылып, қона жатпақ боп, атшыларын пәтер-пәтерлерiне қайтарысып жiберген. Ендi әзiл әңгiмеге кiрiсе бергенде, ауыз үйдiң есiгi шалқасынан ашылды. Таңжарық үйiнiң үлкен сары самауырыны екi иiнiнен буы бұрқырай төргi үйге кiрiп келедi екен. Саудагердiң толық, ақ денелi кербез келiншегi самауырды бiр бөлмеде есiктен төрге шейiн жайылған жұмсақ көрпелер, көп жастықтар бар. Солардың үстiнде көсiле, шынтақтай отырған қонақтар ендi көтерiлiп, малдастарын құра отырып, дөңгелек үстел мен самауырға орын берiстi. Үстел үстi жасалумен қатар Қысатайдың жiгiтi шкафтан бiр бөтелке коньяк пен тағы бiр бөтелке зубровканы әкеп қойды. Ауылдан соғым терiсiмен келiп, қалада бiр ай, екi ай жатып қайтатын бұл жастар, кейбiр кештерде осындай жиын үстiнде, арақты мәжiлiс, ән-сауық кешiн өткiзетiн. Шайға арналған тәттi дәмдiмен қатар, тоңазып тұрған қазы-қарта, жал-жая да тураулы күйде үстел үстiне орнай бастады. Ысқақ мынау көрiнiске көңiлденiп, бiр ырғалып қойды. – Е, бәсе! Мынауың ақыл болды ғой, Қысатай, – дегенде, бiраз жұрт қошеметтей күлдi. Шұбар Ысқақты әзiл етiп, ол айта беретiн бiр сөздi iлiп, қағытып: – Осының өзi де "бәзмi Жәмшиден" болып бара ма деймiн, Ысқақ! – дегенде, Мағауия, Көкбайлар күлiсiп қойды. Ысқақ айтатын ертегi хиқаялардың iшiнде осы отырған жұрттың бәрiнiң құлағына әбден қанықты болған сөздiң бiрiн айтқан едi Шұбар. Үлкен дөңгелек үстелдiң айналасына қоралай, жиылған қонақтар iшiп-жей отырып, әр алуан көңiлдi, желiктi әңгiмелерге кетiп отырысты. Бiрiн-бiрi әзiлдей, iле сөйлеген күлкi де бар. Ысқақ бiр кезде Абайдың осындай жас мәжiлiстi тәуiр көретiнiн еске алып: – Абай ағам осы жолы қалаға бекер келмей қалды-ау! – деп едi. – Жоқ, үйiнде отырса отырсын. Осы биыл кiтап оқумен өлең жазуға бет берген жылы боп тұр! – дедi Қысатай. Шұбар қиястана сөйлеп, Мағауияға қарап: – Әй, бiлмеймiн, сол шынарың өсе берсе, өзiмiз ығында қап, өлең жазуға батылымыз бармай қалатын болмасақ, – деген едi. Мұнысы бiрталай жастың, жаңа жазған өлеңдерiн Абай сынына беруге қорғанып тартынып жүретiнiн бiлдiргендей. Оның арғы түкпiрiнде Шұбар көңiлiнде жатқан қызғаныш та жоқ емес-тi. Шұбар соңғы сайлауда болыстықтан түсiп қалған. Iштей дәрежеқұмар, менменшiл болғандықтан бұл жiгiт Абайдың күнде өсiп келе жатқан ақын-атағын да қызғанатын. Осы күнде Абайдың iнi достарының арасына кiрiп әрi ақын, әрi әншi атанбаққа барын салып жүр. Бұның жаңағы сөзiне Мағауия күлдi де: – Ендеше тәуiр өлең шыққанша, көрсетпей тұра тұрамыз да! – дедi. Шұбар мұң шаққандай болды. – Тәуiр, жаманын қайдан бiлейiн, әйтеуiр биыл жаңа өлшеу, жаңа уәзiн iзденiп, бiр өлең жазып апарып көрсетiп ем: "бұл өлең бұлай жазылмайды. Осы өлшеумен мен жазамын" деп, сол жаңалығымды алып та қойды-ау, өзi! – деп қыжалдана күлдi. Ендi бiр азда ауыз үйдiң есiгi ашылып, қолына қамшы ұстаған, бет-аузын қырау басқан, табанының қары шақыр-шұқыр еткен, аяздаған бiр жолаушы кiрiп келедi екен. Ол кiре бере: – Ассалаумағалейкүм! – деп, мәжiлiске даурыға сәлем бердi. Отырған жұрт бұның сәлемiн тосырқай, жақтырмай, ақырын алды. "Кiм екен?" десiп, үңiле қарасты. Жолаушыны алдымен таныған Ысқақ болды. Ол жадырай күлiп жiберiп: "Е, Мұхаметжанбысың!" дегенде, үйдегiнiң бәрiнiң шырайы шапшаң өзгердi. Абай аулынан кеткен бетiнен қалаға бүгiн жетiп, Мұхаметжан жаңа кеп, ат тұмсығын тiреген жерi осы. Ол ел-жұрттың амандығын жапырлай сұрап жатқан жиынға жауап бере тұрып, саптамасын тастады. Белiн шешiп, сыртқы киiмiн шешiп болып, шоқша сақалы мен қысқалау мұртына қатқан мұзды арылтып, бiраз тоқталып тұрды. Ендi отырғандар әр жерден қағылып, "былай шық, былай шық!" дескенге келiп едi. Мұхаметжан саспастан сүртiнiп, ықшамданып алып, төр жаққа қарады. – Дәл бүгiн осы Мұқа мен Көкбайдың тап ортасынан отыруға рұхсат па, қауым! – дедi. Мұқа төмен қағыла бердi. Мұхаметжан келiп қасына отырғанда, Көкбайдың ойына бiр сезiк кiрiп қалды. Әнде де, ақындықта да осы, отырған жастардың ешқайсысына жол бермеймiн дейтiн кеуде Мұхаметжанда анық бар екенi күмәнсыз. Бүгiн өзiнде бiр қыжал бар сияқты. Мұхаметжан жайланып болмастан, Көкбай соқтыға сөйледi. – Сақал-мұртына мұз қатып, шақыр-шұқыр басып келген кiм десем, ауыл екен ғой! Мұхаметжан: – Ауыл жаман болса, медресенi тастап, құдайдың үйiнен қашып, өзiң неғып ауылға барып жүрсiң? Бұрын Көкбайдың молдалық оқуын оқығанын еске алып, жұртты күлдiре кеп, Мұхаметжан: – Үндеме, береке сол ауылда, неғыласың! – дедi. – Қай берекенi айтасың? – деген Көкбайға: – Қай берекенi айтсаң да тауып беруге мен кепiл болайын. Тек шайымды iшкiзшi, жаным! – деп паңдана қарады. Осыдан соң Мұхаметжан үндеген жоқ, шайға кiрiстi. Өзгелер iшiп, жеп болған. Кейiн-кейiн шегiнiп, бұрынғыша әңгiме, әзiлдерiне ауысты. Шұбардың тiлегi бойынша ендi жұрт ән-күйге ауды. Бұл кездердiң бәрiнде Мұхаметжан ашығып, тоңазып келген бетiнде үн қатпай, қызы-қартаны жеп, шайды мейлiнше көсiлiп, терлей iшiп отыр едi. Жұрттың өлеңiн де, әнiн де тiптi тыңдамаған тәрiздi. "Өзегiмдi жылытып алайын" деп қойып, Қысатай ұсынған коньяктан да бiр-екi рюмка iшiп алған. Әредiкте бiр ретте Ысқақ бұған: "Абай аулына соқтың ба, денi сау ма екен?" деп сұрағанда, құр ғана: "соқтым, сау, сәлем айтты" деп қана шегiнiп шықты. Дастарқан жиылды. Осы кезде боздай шыққан, басым үндi Мұқа "Топай-көкке "сермеп отыр едi. Кейiн жұрттың тiлеуi бойынша тағы да басқа бiр-екi әндi айтып шықты. Соңғысы – бiр қоңыр ескi ән. Сөзi де "аулым көшiп барады көк қауланға" екен. Осы әнi бiте бергенде, Мұхаметжан жұрттың сұрағанын күтпестен, тамағын кенеп ап, Мұқаның домбырасына қол созды. Анау да әнiн бiтiрiп, – Осынша ақын жиылып ап, "жабағы арық, тай семiз көп сауғанға" деп отырармысың әлi күнге! Тыңдасаң өлеңнiң өлеңiн тыңда. Сөз олай емес, былай! – дедi де, бөгелместен ән соза жөнелдi. Бұл кеткен Татьянаның нәзiк назы: "Амал-жоқ-қайттым-бiлдiрмей". Жұрт қалт етпей, тына қап тыңдады. Мұхаметжан әнiнiң бұларға мәлiм бiр ерекшелiгi – ешбiр сөзi шала болмай, анық естiлетiн, алғашқы бiр ауызды естiгенде, тыңдаушылар " бәйiт пе, орыс әнi ме?" деп, ненi тыңдап отырғанын айыра алмады. Аздан соң бұл әннiң өзгеше бiр қоңыр мұңы бар, шер толқытып шығарған, салмақты, терең ән екенi байқалды. Осымен қатар, әсiресе жұртты ұйыта бастаған – өлеңi мен тiлi едi. Барлық жас ақындар мұңды ғашық лебiзiн ұққан сияқты болады. Бiрақ сонымен қатар, "осылай болса керек едi ғой" деумен бiрге, өзiмiз естiп көрмеген сыр мен шер екен-ау деп, құлай тыңдайды. Екi-үш ауыздан соң Мұхаметжанның аузына барлық елдiң көзi қадалып қапты. Таң-тамаша қалдырған ғажап саз. Және соншалық нәзiк бұралып ырғалған таза сезiмiмен сондайлық бiр ыстық жүрек тiл қатып, үн салғандай. Көзiнiң жасын iркiп тұрып айтқан, көз алдыңда дiрiлдеп, тыныс алып тұрған шыншыл көңiл. Мұхаметжанның қызара нұрланған жүзiн көрiп, жаңағыдай әсем жырына елтiп отырып, ақкөңiл Ысқақ бiр әредiкте тiл қатып қалды. – Ой, көмейiңнен айналайын! – дейдi. Әншейiнде күлерлiк те жай. Бiрақ мынау халде ешкiм де тыныштықты бұзған жоқ. Әншi iркiлмей отырып, барлық "Татьяна-хатын" ақырына шейiн жырлап шықты да, күрсiнiп ап, маңдайының терiн сүрте бастады. Үй iшi сiлтiдей тынып қапты. Көкбай да, Шұбар да үн қатпайды. Бұлар сұрлана томсарғандай боп, Мұхаметжанның түсiне де қарамайды. Оның бетiнен ыққан тәрiздi. Көкбай Мұхаметжанның келiсiнен-ақ осындай бiрдеме шығарын сезгендей болатын. Iшiнен: "астам сөйлеп келiп едi, тегiн емес екен" деп, мынау өлең мен әннiң жөн-жосығын да сұрауға батпады. Өзге ақын-әншiлер де осы сияқты халде отыр. Жұрттың үндемеген жым-жырттық күйiн Мағауия ғана бұзды. Ол Мұхаметжанға әлi сүйсiне қараған жүзбен: – Ал, Мұқа, ендi бұл әннiң, бұл өлеңнiң жөн-жосығын айтпайсыз ба? – дедi. Шұбар мен Көкбай Мұхаметжанға ендi қарасты. Бiрақ, екеуi де қатты күдiктен қараған тәрiздi. Мұхаметжан бөгелген жоқ. Кiшкене-молда жазған хатты Көкбайға берiп жатып: – Бұл Пушкиннiң сөзi емес пе, жiгiттер! Соны жақында қазақшаға аударып және мынадай ән шығарып, "осымен айтыңдар" деген Абай ағам. Бәрiңе жiберген, менен жiберген сәлемдемесi осы! – дедi. Шұбар ендi ғана жадырап, күлiп жiбердi. – Уh! Жаным жаңа кiрдi ғой, Мұхаметжан "өзiм шығардым" деп сала ма деп зәрем жоқ едi! – дедi. Көкбай да сүйсiне күлдi: – Бәсе, мынандай жыр шығарған, Мұхаметжан-ау, сен болсаң сенiмен не деп тайталасар едiм? Жолды берiп, ендi өлеңдi жалғыз сен айт, мен қойдым дегеннен басқа нем қалар едi? Түу, бағымды алып қоя жаздағандай боп шұқшиып ең, рахмет саған, рахмет, Мұхаметжан, – дедi. Осы кезде Мұхаметжан сыртта қалған атын есiне алып, тысқа шығып кеттi. Күнi бойы терлеп кеп, ендi далада аязда тоңазып, дiрiлдеп тұрған атын жылы қораға өз көзiмен кiргiздiрiп, жайластырып болып, Мұхаметжан қайта үйге кiрген уақытта қараса, үйдiң iшiндегi жай бiртүрлi жат боп, өзгерiп қапты. Ендi үлкен үстелдiң ортасына пеш қырында тұрған лампаны әкеп қойысыпты. Бастығы Ысқақ боп, бес-алты кiсi қағаз, қарындаш алып, үстелге жабысып қапты. Шетiнен көшiрiп жатқаны – Кiшкене-молда жiберген "Татьяна-хаты". Мұхаметжан үндемей кiрiп, есiк алдында бiраз тұрып, мырс еттi. – Е, мынаның бәрi менiң бұйрығымды көшiрiп жатқан песiрiм бопты ғой. Бәрекелде, Пушкин, тiптi әруағыңнан айналайын! – дедi. Ақындардың құр күлгенi болмаса, бұл сөзге жауап қайырар мұршасы да жоқ. Олар тегiс көшiрiп болған соң, кеш бойында бiреу домбырамен, бiреу үнмен ылғи "Татьяна-хатын" айтуда болды. Тек үйрене алмағандар Мұхаметжанға бастатып, өздерi екiден-үштен қосылып отырып айтты. Сонымен түн ортасы ауғанша, барлығының ден қойғаны – Мұхаметжан әкелген жаңалық сый едi. Көп-көп мезгiл өтiп, жатарманға тақағанда, бұл үйдiң iшiнде домбыра тартып, ән сала бiлетiн адамның барлығы да Татьяна әнiн, мұңын жаттап алды. Осы кештен екi күн өткен соң, қаладағы бiр Уақтың қыз ұзататын тойына Мұқаны шақырысқан едi. Сондағы қыз-келiншек, күйеу-жолдастар, қайын-жұрт, жас-кәрiнiң ортасында " Татьяна-хаты " Пушкин үшiн өзгеше жаңа бiр қауым ортасында тұңғыш рет топ алдына шықты. Атақты әншiнiң үнiмен орыс ақыны сазын шерттi. Бұнда да барлық мәжiлiстi шын сезiм, шыншыл наз ұйыта мүлгiттi. Мұқа соңғы сөздерiн ырғап, қайырып болғанда, әннiң басынан-ақ құлай тыңдап отырған бiр қарт сөз қатты: – Қарағым, көп жаса, бойды балқытып-ақ ән айттың. Ал ендi осыны айтқан кiм? Соны бiр шешiп берсеңшi! – деп едi. Әншi жiгiт: – Орыстың баяғыда өткен ақыны Пушкин деген кiсi болған екен соның сөзi. Қазақшаға аударған Абай – дедi. Осы күндерде қалада, өзi кездескен мәжiлiсте Ысқақ та, Мұхаметжанның өзi де үнемi "Татьяна-әнiн" айтумен болып едi. Қаладан қайтар алдында Мағаш Михайловқа соңғы рет кiрдi. Абайға досы жазған хатты алып отырып, бұндағы жас арасында қызығы басылмаған, жаңа әннiң де жайын айтып едi. Абайдың Пушкиндi аударғанын, әсiресе Татьяна хатын аударғанын естiгенде Михайлов Мағашқа ентелеп, жақындай түстi. Бұл хабарға қызығып сұрастыра бастады. – Қалай? Ибрагим Кунанбаевич "Татьянаны" қазақ тiлiнде сөйлеткен бе? Қандай боп шыққан? Маған қазақша болса да айтып шығыңыз. Асықпаңыз! – дедi. Мағаштың жүруге ыңғайланып қолына ұстап отырған тымағы мен қамшысын Михайлов қос қолымен алды да, үстел үстiне қойды. – Кәнi, Мағаш, айтыңыз, маған айтып берiңiз! Абай аударған сөздердi менiң бiлгiм келедi! – дедi. Мағаш Михайловқа тағы бiр жаңалық айтты. – Сөз ғана емес, әнi де бар. Бiз "Татьяна-әнi" деп, қазiр осы барлық Семей шаhарына күнде-күнде айтып, жайып жүрмiз! – Әнi! Музыкасы ма? – Оны кiм шығарған? Оны да әкем шығарған. – Айтыңыз ендеше, әнiмен айтыңыз. Мағаш осыдан соң, "Татьяна-хатын" Михайловтың жүзiне тура қарап отырып, түгел айтып шықты. Михайлов бұл кездерде қазақтың тiлiн көп түсiнетiн боп қалған-ды. Өзi жарытылысында ән-күйге де аса бейiм адам болатын. Балалық тәрбиесiнде музыка сабағын бiрнеше жыл оқығаны да бар-ды. Мағаш әнi соңғы кезiне жеткенде, ол ыңылдап отырып, бiрге қостап, қосыла айтып шықты. Абай әнiн о да жадында тез тұтып қалды. Айтумен қатар, әннiң уәзiнiмен өлең жолдың өлшеулерiн де санай отырып, жiгiт әнiн бiтiрген кезде, ол орнынан атып тұрды. Мағашты екi иығынан қысып, аз сiлкiте түсiп:" рахмет, көп рахмет!" дедi де сол арада тез сөйлеп кеттi. – Ибрагим Кунанбаевичке сәлем айтыңыз, мен оны құттықтаймын! Бұнысы жақсы, аса жақсы. Пушкиндi оның халқы бiлмек керек. Бiлмек түгiл, сүймек керек! – деп, қызына сөйлеп алды. Соның артынан ән үстiнде өзi байқаған бiр жайын айтты. – Бiрақ менiң ойымша, аударғанда Пушкиннiң кей жерiн дәл аудармаған екен. Әсiресе барлық жолдардың өлшеулерi Пушкинмен үнемi бiрдей шықпаған. Сiз айтқан әнге қарағанда, солай байқалды. Тек мен мұны кемшiлiк демеймiн. Қазақшаны шала аңғардым. Түгел ұққам жоқ. Сондықтан өлеңнiң бар жақсылығын бiлiп алмай, кемшiлiгiн айтып сынау, әдiлетсiздiк болар едi. Өзiңiзше, өз бiлуiңiзше, қазақша өлеңi жақсы ма, қалай? Пушкин осы Татьяна-хатына" қарағанда, сiзше, өнерлi ақын ба? – дедi. Соңғы сұрауына айрықша мағына берiп айтты. "Татьяна-хатын" қазақша оқығаннан берi Пушкин турасындағы Мағаштың ойы тiптi бөлек, аса қадiрлеген ой едi. – О, Евгений Петрович, Пушкин әр өлеңiнде осы "Татьяна-хатындай" болса, бiз қазақ баласы ондайлық қуатты көрген емеспiз. Пушкиннiң бiз бiлген ортада теңдесi жоқ па деп ойлаймын. "Татьяна-хаты" бiзге әкем аударып берген көркiнде Пушкиндi соншалық қасиетпен, сәулетпен танытты! – дедi. Михайлов бұл сөзден аударманың анық ақын аудармасы екенiн аңғарып, Абайға тағы да алғысқа толы, қалтқысыз достыққа толы сәлемдерiн жолдап жатты. 3 Бүгiн Ақшоқыдағы ауылда қалың думан бар, ауыл әбiгерде. Кешкi шайдан соң Абай отырған үлкен бөлмеге, қонақтардан басқа, барлық ауыл адамдары да бiрi артынан бiрi кеп, лық толған едi. Бөлмеге сыймағандарды Әйгерiм, Ербол, Баймағамбет және Абайдың жас iнiсi Кәкiтай төртеуi меймандос жүзбен түкпiр үйге орналастырды. Ауыз үйге жайғасқан жастар да бар. Абайдың тату, сыйлас көршiлерi – шал Байторы, қартаң, Бүркiтбай, Байқадам сияқтылар қастарына кемпiрлерiн ертiп кеп, Абайдың өз жанына отырысқан. Даусы жiңiшке болса да, аса қатты шығатын Кәкiтай Әйгерiмге көмектесiп үш үйдегi жиынның бәрiне өзi шай жасатып бергiзген. Қай үйге барса да, ашық жарқын жүзiмен жиынды ырзалап, үлкеннiң бәрiне әдептi iнi болады. Жеңге құрбыларға әзiлқой, ақкөйлек, ашық қайын боп, Абай мәжiлiсiн бұл ауылдың барлық жанына еркiн, қызық мәжiлiс еткiсi келедi. Кәкiтай – Абайдың Ысқақ деген iнiсiнiң баласы. Жасы Мағауиямен құрдас. Ол екеуi достық пен туысқандығы, құрбылығы қосылып, жан жүзiнде ең бiр тәттi, ыстық жақындар болатын. Кәкiтай Мағауиядан қысы-жазы айрылыспайды. Соңғы екi жыл бойында ұдайы Абай аулында, соның өз тәрбиесiнде жүретiн. Кең, ашық жүздi шошақтау келген сұлу, өткiр көздi Кәкiтайдың мұрны шолақтау болса да, бетiнде бала-бозбалалық, уыз жастық бар. Жұқалау, қып-қызыл ерiндерi мiнсiз, кiнәсыз, тазалықпен тыныс алады. Қандай сұлу қызға бiтсе де, мiндi дегiзерлiк емес. Оның осындай айнадай ашық таза мөлдiр жүзбен шiңкiлдеп, қатты сөйлейтiн және бар шынымен үнемi ашық сөйлейтiн мiнездерiн Абай ерекше сүйедi. Өз балаларынан, тек Мағаш пен Әбiш болмаса, Кәкiтайды сонағұрлым артық көредi. Оның әке-шешелерiне жiбермейдi. – Ысқақ пен Тектiден, Мәнiкеден не тәлiм алушең? Сенiң ата-анаң осында – өзiм боламын. Менiң бауырымда, қасымда өс, – дейдi. Аса мейiрленiп, Кәкiтайды көңiлдендiрiп отырады. Қалаға барып оқи алмаса да, соңғы екi жыл бойында. Кәкiтай Абайдың қасында отырып, орысша тiл үйренуге, жеңiл кiтаптар оқуға бар ынтасын салып жүр. Жазды күнi елге келген Әбiштен сол жаз бойы оқып қалған едi. Қалада, школда болған Мағауияның бiлгенiнен де көп пайдаланатын. Өзi Абайдың қасынан екi елi айрылмайды. Ат үстi жүрiсте, жай отырған мәжiлiсте, ас үстiнде, қысқасы, Абайдың қалт еткен бос кезiнде орыс тiлi жөнiнен, оқыған кiтаптар мәндерiнен үнемi сұранып, талмастан тiмтiнiп, түртiнумен болатын. Сол Кәкiтай бүгiнгi Абай аулының қонақтарына да үлкен қызу, қызық желiк бiтiргендей. Қонақтардың жастары Абайдан кiшi болғанмен, қазiр Абай алдында Кәкiтайдың еркiндiгiн, ерке иелiгiн көрiп, сезiп отырып, өздерi де бүгiн Абайға бiр үйдiң iшiндей, жанаса, жақындай түскен сияқты. Бұл қонақтар бөтен емес. Абайдың iнi, достары, ақын, әншi, жас қауымы болатын. Олар барлық тобымен бiрнеше ай Семейде жүрiп, жаңа қайтып келген. Бүгiн күн батар алдында Абай аулына көп шана, көп салт атпен асығып, сағынысып жеткен. Мұқа, Мағауия, Ырсай, Қысатай, Мұхаметжандар болатын. Жастар келiп, шайға отырмастан бұрын-ақ Абай мен Әйгерiмнен, Ерболдан бүгiнгi кештi өздерiнше кең сауықпен өткiзуге рұхсат өтiнген. Топ атынан бұл жайды бiлдiрген Ысқақ. – Абай аға, бiздiң осы тобымыз биылғы қыста Семей қаласында шетiмiзден әншi ақын боп атақ алып қайтпадық па!Атақты әншi мына Мұқа былай тұрсын. Қалада қыз ұзатылса, келiн түссе, сүндет тойы болса, ар жақ, бер жақтың барлық үйлерi осы бiздiң бiрде-бiрiмiздi қолға түсiрiп, өз мәжiлiстерiнiң шырайын ашуға сонша құштар болды! Тiптi қанымыз жерге тиген жоқ. Қалаңыздың алақанынан түскемiз жоқ деуге болады. Соның көптен-көп себебi – сiздiң әндерiңiз, әнмен айтқызған өлеңдерiңiз болды. Әсiресе, мына Мұхаметжан апарған "Татьяна-әнiне" тал бойы ұйымаған жиын көрмедiк. Сүйтiп мiне, аулыңызға осы кеп отырған iнi-бауырларың ән-өнердiң үлкен бiр думаны боп, тың өнер тауып кеп отыр. Бүгiн сол тобымызбен алдыңыздан өтейiк. Бiздiң сауығымызды көрiңiз! – деген-дi. Абай Ысқақ сөздерiн күле отырып, сүйсiне тыңдады. – Бiреуiңнiң өзiң бiр үйдiң думаны болсаң, бүгiн қауымың боп келгенде, Ақшоқыға қан базарды көшiрiп келдiк десеңшi! Сал! Салыңдар әнiң мен сауығыңды! – дедi. Содан кейiнгi сөзiн шай бастала берген кезде, үй iшi достарына қаратып айтқан. – Әйгерiм, Кәкiтай, Ербол, Баймағамбет! Сен төртеуiң, ендеше, ауылдағы анау көршi-малшылар қорасындағы барлық үйлердiң шал-кемпiрлерiн, жас-желеңiн түгел жиып әкелiп, бұлардың ән-сауығын бiрге тыңдаңдар. Олардың көңiлi сергiп қалсын. Мына қонақтарың болса, Семейдiң қалың қала, мол жиындарында бәйгеге түсiп, төселiп келгендер, маңдайы ашылғандар көрiнедi. Алқыны зор емес пе! Бiздiң төртеу ғана боп тыңдағанымызды азсынар, мiсе тұтпас. Осылар олқысынып, ұртын шайнап алмасын, үйренген қауымын, халқын қастарына жиып берiңдер. Бар үйлерге жайғастырып отырғызып, оларды да жақсылап қонақ етiңдер! – деген. Ымырт жабылғаннан берi қарай, Кәкiтай, Баймағамбет екеуiнiң тыным алмай, сарп ұрып жүрiп, жұртты жиғандары, көңiлдене күткендерi сонан соң басталған-ды. Думан-сауық басталғанша Мағаш Абайға қаладағы көп жаңалықтарды айтып отырған. Бiр уақыт, әкесiнiң сұрауымен Михайлов жайына көштi. Өзiнiң Михайлов үйiнде бiрнеше рет болғанын айтты. Бұған да кiтаптар берiп, көмек еткенiн сөйледi. Сонымен бiрге ең соңғы кездесудi есiне алды. "Татьяна-әнiне "байланысты Михайлов мiнездерiн, Абайға айтқан жақсы сәлемдерiн жеткiздi. және де "Пушкин өлшеуi мен Абай уәзiнi дәл бiрдей емес пе?" деген күдiктi ойы болғанын да жеткiзiп берген едi. Абай Михайловтың танығыштығына таңырқап, сүйсiнiп сөйледi. – Михайловтың айтқаны рас, жiгiттер. Менiң тәржiмам Пушкин өлшеуiмен үнемi бiрдей түсiп отырған жоқ. Дәл тапқан. Одан басқа Татьянаның жүрек тiлiн қазақ тiлiмен айтқызуда, менiң өзiмше, өзiмдiк бiр себептермен, кейде дәл шығармағаным да бар! – дедi. "Өзiмдiк бiр себеппен" дегенiнде, өз қаны мен жанынан туған кейбiр шындықтар барын тұспалдаған. Бiрақ бұл жайды бұл отырыста осыдан әрi шешiлiп, таратып айтқысы келген жоқ. Михайловқа сүйсiнген ойына қайта оралды. – Япыр-ай, қаншалық қайран қаларлық сергектiк, сезгiштiк бар Михайловта! Қазақ тiлiн жете бiлмейдi, бiрақ сонда да менiң күдiктi жерлерiмдi дәл басып айтқан. Бұ ғылым адамның бойына сiңiп, бар жаратылысын ағартқан шақта, қандайлық қырағы қасиет бiтiредi. Қасымдағы қазақтан да алыста отырған Михайлов менiң барымды бiлiп, болжап отыр ғой! – дедi. Бұл кеш түн ортасына шейiн созылған ән мен өлең, әсем өнер жарысының қызу еркiн сауығы болды. Түнгi астан соң көршiлерден келген қонақтар жатар мезгiлiн ойлап, тарасқан едi. Ендi қала қонақтары мен Абайдың ең жақын айналасы ғана үлкен үйде кеңiрек тыныш жайғасып отырысты. Бұл кезге шейiн қонақтар мен ауыл адамдарының iшiнде ән айтпағандар аз-ақ. Ол тек Абай мен Әйгерiм ғана. Екеуiнен басқаның барлығы бiресе жеке айтқан Мұқа, Мұхаметжан болса, бiрде екеулеп айтқан Мағауия мен Кәкiтай болды. Кейде Ысқақ, Ербол, Баймағамбетке шейiн қосылып, тобымен, өзiнше хор болып та айтысқан. Ендiгi отырыста Абай мен Әйгерiмнiң қалауы бойынша жеке, шебер әншiлер ғана ескiлi-жаңа әндердi айтып отыр едi. Бiр кезекте Ысқақ пен Мұхаметжан Әйгерiмнiң өзi айтуын өтiндi. – Талайдан жеңешемнiң әнiн естiмей кеттiк қой! – Нелiктен айтпай кеттi! Бiр тыңдайтын шағымыз болмады ма, Абай аға! – дескен. Абай да Әйгерiмнiң нұрлана балқыған, ақ-қызылы шапақ атып көрiктенген жүзiне аса ынтыққандай қарап қалған екен. – Айтпай кеттi ғой Әйгерiм! Айтады деймiсiң! – дедi. Үнiнде өкiнiш тәрiздi, бiр қимас қиналу салқыны да бардай. Шынында, соңғы бiрнеше жыл бойында, Абай мен Әйгерiм арасы тек бiр сыйластық қана сақтасқандай. Көңiлдiң тоңы жiбiп, бұрынғысындай емiренiскен күйдi қайта таба алмаған. Сырт сүйiспендiкпен ғана, бiр орында тұрып қалғандай едi. Араларында алғашқы бақыт жылдарындай ұзақ сыр шешiп, шер айтатын сағаттар үзiлген. Ыстық толқын күндерi тоқталып, әлденеден тыйылып қалған болатын. Әйгерiм жаңағы Абай назын көрiп, сол бұрынғы күндердiң ерекше нәзiк сезiмталдығымен, жүрегi дүр сiлкiнгендей болды. Жалт бұрылып, Абайға қараған нәркес қара көздерiнде тұңғиықтанып тұрған көркем ажармен қатар, бiр сұрау да бар сияқты. Күйлi, нәзiк үнiмен, ән ырғағын ақырын айтқан сәндi саздай етiп, сөз қатты: – Мен бе едiм, Абай-ау! Айтқызбай кеткен өздерiңiз, өзiңiз емеспедiңiз, – деп, сыпайы ғана күлiп қойған. – Ендеше айтшы, Әйгерiм! Шертшi барыңды. Бiлгенiң, ұққаның бар ма, жаңа әнiңдi айтам! Бармедi сондайың? – деп, Абай өзге емес, ендi тек Әйгерiмнiң айтқанын күттi. Осы кезде Әйгерiм Ерболға сәл ғана қабақ қағып, белгi еткендей едi. Сыр мiнез дос домбыраны Мұқаның қолынан алып, Әйгерiмнiң қасына отырып, Татьяна әнiн тартып жөнелдi. Сол сәтте бұл мәжiлiсте Абай өзi де көптен естiмеген және естiмегенiне ендi өкiнерлiктей ететiн, жiңiшке күмiс толқын, нәзiк, сыңғыр үн кеттi. Абай тыңдай отырып, таңдана түседi. Бұл бiлмесе де, өзi " үйрен " деп айтпаса да, Әйгерiм Татьяна-әнiн және Татьяна-хатын тегiс жақсы бiледi екен. Ерболға жаңа белгi еткенi – Әйгерiмнiң соңғы кездегi сырын сол бiлетiн. Оған домбыра тартқызып, соның баяу үнiмен айтуынан Татьянаның әнiн де, барлық хатының ұзақ сөзiн де Әйгерiм өздiгiнен жаттап, бiлiп алған екен. Бұның әнi шыққанда, Татьяна сазын осы күнге шейiн айтып жүрген жiгiт әншiнiң бәрi "шын Татьяна осы! Ал гүл жанған ақ жүздi, өзгеше нұрлы Әйгерiм", деп, "дәл өзi" деп таныды. Таныды да, қыбыр етпей сiлтiдей тынды. Абай да алғаш әндi шығарған күнi Мұхаметжан айтқанда, бiр тамашалап тыңдаса, сонан соңғы анық бойы ерiп тыңдағаны осы. Ауылда, Абай қасында, әншi жастан ешкiм қалмағандықтан, Татьяна әнi тек домбырада болмаса, әзiрше көп айтылған жоқ-ты. Әйгерiм қазiргi сәтiнде Абай үшiн жаңа бiр тыныс, туыс тапқандай. Сонау жылдарда ерi Әйгерiмнен көз ала алмай, демi үзiле қыбыр етпей, ұйып тыңдайтын күйiн тапты. Қазiр Әйгерiм өзi де әндегi сөздi бiр дыбысын бұлжытпастан анық етiп, әрбiр азғантай нақысын да бар жанын салып, жеткiзе айтады. Ән емес, бұл сәтте ол, арманын, назды мұңын шертедi. Татьяна назы емес, өз жүрегiнiң қайнай шыққан ыстық жалын шынын айтады. Жан-иманын, жас мiнажатын, құпия дұғасындай етiп, жалғыз қадiрлесiне арнайды. Абайға айтады ... ...Өзге ешбір дүниеден Еркімен тимес бұл жүрек. Әуелде тағдыр иеден Қожам сенсің, не керек. ...Әуелде кірдің түсіме, Ортақтасып өміріме. Толғау салып ішіме, Сол күнде-ақ жақтың көңіліме... Құдайдан болғай деп емі, Құдайыны мол бердім. Көрген жерде-ақ мен сені, «Осы екен ғой, сол!» дедім... Тағы да толқынып, назды, мұңды жар шерi ширатылады. Қазiр Әйгерiм жүзi аппақ бопты, қызыл арай жоғалғандай. Шын шабытты ақын, ыстық толқынына берiлiптi. Даусына, сөзiне бар жаны да өзiнiң шыншыл тынысымен тұтас ерiп қосылғандай. Айтқан сайын нәзiктенiп, нұрлы сырын аша түскендей. Жиынды ұмытып, бiр Абаймен наздана, кiнәласқандай. "Жазығым бар ма едi? Болса, кешпесiң жол ма! Өзiме өзiң ғана болып, барыңменен келмесең жол ма! Тапшы қайта бұрынғы жарқын, ыстық күнiңдi. Тапшы өзiмдi!" дегендей. ...Жатқан сайын ұйқыға, Дұға оқушы ем шошынып. Ұнатып мені халқыңа Жүруші едің қосылып... Шеше көңілімнің жұмбағын, Әлде бәрі алданыш, Жас жүрек жайып саусағын, Талпынған шығар айға алыс. Осыдан соңғы жолдардың жiбек талдай нәзiк ширатылған сөзi мен ырғағы Әйгерiмнiң бар қуатын, ендiгi шыдамын, ықтиярдан тыс әлсiретiп, үздiктiрiп апара жатқандай. ...Не болса да, өзімді Тапсырдым сізге налынып. Толтырып жасқа көзімді, Есірке деймін жалынып...– деп келдi де, Әйгерiм тоқтап болмастан өксiп жылап жiбердi, тына қалды. Үй iшi де жым-жырт. Абай құп-қу боп, екi көзi шарасынан шығып үлкейiп, бар денесi тоңази дiрiлдегендей, қабақ шытып қалды. Қатарында отырған Әйгерiмдi қатты қысып құшақтай алып, жасты көзiнен ұзақ сүйiп алды. – Әйгерiм! Асылым! Әнiңмен, жасыңмен қайта таптың ба! Татьянаның әнi, наз-мұңы сенiң де жүрегiңнiң шыны боп шықты-ау көңiлiңнен! – деген едi. Екеуiнiң айналасындағы жас достар қауымы да бұлардың күйiн соншалық жақсы ұғынды. – Қайран Татьяна, қазақ қызынан да мұңласыңды таптың ба! Талай шыншыл жасқа тiл бiтiрерсiң-ау! – деген едi Ысқақ. Өзге жұрт үн қатқан жоқ. Бiрақ " анық рас, шын солай " дескендей, ым қаққандай болысты. Жастар Абай мен Әйгерiмдi ендi қайта сөйлете алған жоқ. Ол екеуiнiң жүрегi қазiр сөздi қажет етер еместей. Үнсiз халдерiне шыншыл көңiлдерi қазiр-ақ сырласып отырғандай. Қайта оянған қатты ғашықтық ендi көлденең бiр сөздi де, көлденең бiрде-бiр көздi де керек етер еместей. Осыны анық аңғарған Мұқа мын Ысқақтар ақырын тұрысып, тараса бердi. Аз уақытта Абай мен Әйгерiм екеуi ғана қалғанда, бiрiне-бiрi соншалық ыстық жалынмен құшақ жайып, ұзақ сүйiсiп қалған едi. Бiрталай жыл ұғыса алмай, тығылып қалған iштегi түйiндерiн ән таратты. Шабытты, тең ақынша табыстырды. Бұл өмiрде ендi қайтып қажымастай, айнымас, азбас махаббат табыстырды. Татьянаның мұңды сазы мен шерлi назы қайта қуантып, өшкендерiн жандыра табыстырды. Осылайша 1887 жылдың қысында, орыстың данасы Пушкин өзiнiң сүйiктi Татьянасын қолынан жетектеп кеп, кең қазақ сахарасына ең алғаш рет қадам басты. Өзi тыңдаушысын ұйытқан қадiрлi ақын болды. Татьянасы қазақ жасының жүрек сезiмiне бұрын қазақ сөзiмен айтылып көрмеген көркем, шебер тiл бiтiрiп, жандай жақын туысы бола келiп едi. ЭПИЛОГ Ақшоқыда туған өлең, өлең мен ән, сан салалы жырлар көшiрiлiп жатталып, әуендеп толқып, тарап жатты. Алуан сырлы жаңа сөз Арқаның қоңыр желiндей жай жылжып, бiрақ кең жайылып тарады. Бұл атырап, бұл сахара бұрын естiмеген сарын естi. Ғасырлар бойы жұмбақтай үнсiз сұрақпен мелшиiп, мүлгiп тұрған далаға жел қанатымен жырдай жауап естi. Игi желдей. Жыл жетерiн бiлдiретiн көктем желiндей естi. Ол – тарихтың жаңа бiр төлiнiң үнi. Арттағы қыстан тумай, алдағы жаз үшiн, жаздың жаңа өсiм-өнiмi үшiн, гүл атар тiрлiгi үшiн туған төлдiң үн-лебiзi. Оның жыры – жаңа дүние көксеушi, жаңа өрiстi iздеушi жыр. Барлық сергек ой, сезiмтал жүректер үшiн, тынымсыз ойлар үшiн, алысар жiгер үшiн туған жырлар едi ол. Ақшоқыда туған өлең, өлең мен ән жатталып, көшiрiлiп, әуендеп толқып Ералыға жеттi. Абай қалаға апарып оқытқан жатақтың жетiм балалары Хасен мен Садуақас кеш сайын өздерi көшiрiп алған өлеңдердi оқиды. Құдық басында, кешкi ауыл сыртында, от басында әр кезде Абай сөздерiн бұларға оқытып отырып тыңдайтын Дәркембай бастаған көп кәрi-жас бар. Абайдың аға досы Дәркембай насыбайын иiскеп, шiмiркене түсiп, хат оқыған жасқа жабыла тақап, ұзақ тыңдайды ...Қалың елім, қазағым, қайран жұртым, Ұстарасыз аузына түсті мұртың...– деп, ел мұңдары боп кеткен Абайды көз алдына елестетедi. Оның айтқанына сенедi Дәркембай. Ақын мұңына қарт көңiлiнiң мұңын қосып бас изейдi. Дәндiбай, Еренай боп, бiр кезек "Күздi" оқытады. Бiр емес, қайта оқытады– Қара қидан орта қап ұрыспай берсе, О да қылған кедейге үлкен сыйы...– дегенде, барлық кәрiлер құшырлана күледi. Бұны бекер едi деп ешбiр Тәкежан, Майбасар, Оразбайлар да айта алмас. Осы қарттар үй iштерiмен бай ауылдардың шетiнде талай кешiрген күйлер, күндер ғой. Сондайлық өз күйлерiне дөп тиетiн өлеңдердi бұл жиын әсiресе көп оқытады. Оқытқанды мiсе қылмай.кейде "мақамдап айт", "әндетiп оқы" деп, жастарға әнге қосқызып айтқызады. Бiр кезек бар жастар қосылып, жырлап та кетедi. Қоңыр кеште көп жастың үнiмен толқыған шындық жыры тыңдаушы қарттарды қатты таңырқатады. Сүйсiнген үндер шығады... – Сөзi қандай! – Неткен сөз! – Алпыс екi тамырды шымырлатқан сөз. – Айтарсың. Осылай айтарсың. Қазақ баласы айтпағанды сен айтарсың, Абай! Асылым! Шөлiмдегi жалғыз алтын терегiм. Шөлден шүлен боп туған сергегiм! – дейдi Дәркембай. Көп үнсiз тыңдаушының сүйсiнген жалынын атады. Ақшоқыда туған өлең, өлең мен ән көшiрiлiп, жатталып Мұхаметжан әуенiмен Ұлжан аулына жеткен едi. Кеше кеш бойы Оспан отауында Мұхаметжан Абай сөздерiн әрi оқып, әрi жырлап берген. Ауылдың жас-желеңi, көп көршiсi Еркежан мен Оспан отауын iштен кернеп, тыстан да жапырлай басып, анталап тыңдаған. Ұлжан Абайды көптен, қыстан берi көрмеген. Ана көңiлi сағынышты едi. Таңертең Мұхаметжанды өз алдына шақыртып, Абай сөздерiн көп оқытты. Кiрген мен шыққанға, ат үстi жолаушының келгенiне де қараған, мойын бұрған Ұлжан жоқ. Сөз түзелді, тыңдаушы, сен де түзел, Келейін сендерге де енді аяңдап..– дептi баласы. Анасына да ескерткенi де! Бұрынғы кейбiр надан ақынды. Сатымсақ сөздi, мәнсап мәздi шенептi баласы Ел бүлігі Тобықты, Көп пысыққа молықты!..– дептi бiр кезек. Ұлжанның Абай сөздерiне әрi таңырқап ырза болып, әрi тереңдеп ойланып ұйып қалған қалпын Оспанның қатты күлкiсi бұзды. Шешесiнен төмен отырған Оспан да кешеден бергi әдетi бойынша үндемей, қыбыр етпей тыңдап едi. Әлi күнге "жақсы, жаман" деп бiр ауыз сөз қатқан жоқ-ты. Қазiр сол үнсiз Оспан шұғыл құбылып, қатты өзгердi. Қарқылдап күлiп, құшырлана мәз болады. Анадай жерде қиыс отырып, қымыз iшiп жатқан Тәкежандарға қарап, иек қағып, соларды мазақтап күлiп отыр. – Әнi... Ана отыр! Ойбай-ау, тап мыналар ғой сол айтқаны! Ел бүлігі Тобықты, Көп пысыққа молықты!..– дей түсiп тағы күледi. Тәкежанның қасында Оразбай мен Жиренше бар-ды. Солардың өлеңдi де қазiргi Оспанды да жақтырмаған қабағын тани түсiп, бұл ендi әсiресе мәз болды. Қазiр айқын мазақ ете күледi. Жиреншеге баяғы тентек, сотқар бала Оспан, бүгiн қайта балалық қаз-қалпымен келiп күлiп отырғандай көрiндi. – Немене, Оспан, балаша ыржақтап, саған не болды!? – дедi. Оспан оның сөзiн елеген жоқ, екiлене түсiп, қатты дауыстап: – Осы үшеуiңнен бүлiк атқамiнердi ендiгi Тобықтыдан iздесе табар ма кiсi, деген. Төбелерiңнен түйiп түскен жоқ па Абай, құдайшылығыңды айтшы өзiң, ей, Жиренше! – деп, әзiлдей бердi. Оспанға Абай өлеңiнiң анық сыры ендi танылған. Ұлжан Оспанды қостап ақырын мырс берiп күлдi де, қайтадан ойланып қалды. Көп өлең оқып берген Мұхаметжанды ендi бiраз тоқтатып отырып, барлық үйдегiлерге анық естiртiп, салмақты бiр сөз қатты. – Туғанынан... Тiптi титтейiнен Абайым бiр төбе, өзге қалған өрен-жаран бәрi бiр төбе едi. Аналық бүйiрiмдi тоқ етiп жатқан бiр алтын жамбымдай көрушем. Өзiмен бiрге туған аналық тiлегiм, үмiтiм екен. Бүгiн сол тiлек пен үмiтiм мынадай бәйтерегiм бопты. Ендi мен өлсем де арманым жоқ ана екемiн-ау! Шүкiрлiк еттiм, тәңiрi. Зор тәңрiм! – дедi. Үй iшi жым-жырт боп тыңдаған екен. Аналық шын мiнажат, дұға естiгендей едi. Бiрақ аз аялдан соң Тәкежан жаңағы Оспанға ыза болған қалпына қайта келдi. Шешесiнiң сөзiн де жақтырмапты. – Әй, апа-ай! – деп, Ұлжанға бұрылды да: – Әйтеуiр бар бейлiңдi бергенiң сол болған соң айтасың ғой. Болмаса сенiң балаңнан басқа да талай тектi, тiлдi қазақ боп едi ғой. Солар айтпап па едi: "құдайға шүкiр, тұқымымыздан бақсы мен ақын шыққан жоқ" деп. Сен балаң бақсы-құшнаш болды деп несiне мәз болдың!? – дедi. Жиренше кейдегi сайқал әдетiнше, үнсiз сылқылдап күлiп, Оразбайдың санын шымшып, Ұлжанды бағып қарап қапты. Ұлжан Тәкежанның сөзiнен жиренiп кеттi. – Е-е, ұялас итпiн деп отырсың ғой. Ұяластың да бiрi құмай болғанда, бiрi сендей бөрi ала болады екен-ау, хұдауәнда! Десең, де! Бiрақ сенi Абайдың бiр сынық қара тырнағына алам ба екем мен! – дедi. Түсi ашулы екен. Ажымы қалың, кең жүзi аппақ боп, екi көзi жасқа толыңқырап, қанталай қызара түсiп, Тәкежанды қатты атып қарады. Тәкежан тымағы мен қамшысын бiр қолына шапшаң қымтып алды да: – Жүр! Жүрiңдер түге! – деп, Жиренше мен Оразбайды өзiмен қоса тұрғызды. – Алжыған шешенiң айтарын естiп болдық қой! Жүр! – деп адымдап шығып кеттi. Ақшоқыда туған ән жатталып, сол күндердiң бiр кешiнде ұйқысыз жатқан Құнанбайдың құлағына жеттi. Бiр ызың ән түн iшiнен үзiлмей соғады. Төсекте көп аунап, тыныштығы қашқан кәрi сол бiр ызың сарыннан құтыла алмайды. Қайта-қайта бiр сөз келедi. Ол күзетшi жас жiгiт Кәрiбжан айтқан ән. Сөзi де Құнанбай құлағына ерiксiз қақтығады. Кәрiбжан жаңада ұққан, бiрақ шала ұғынған ән – "тәңiр қосқан жар едiң сен..." болатын. Күзетшi жас жiгiт осы өлеңнiң алғашқы бiр-ақ аузын айтады. Қызыққан сөздерiн қайталай бередi. Құнанбай құлағына жат сөз, алыстан әсiресе өзгерiп, бұзылып ұғылады. "Тәңiр соққан", "тәңiр соққан" боп басталатын сияқты. Өлең сарыны мен шала-шарпы сөзiнен құтыла алмаған Құнанбай бiр кезде даурығып Нұрғанымды оятты. – Қалмақ! О, Қалмақ! – дейдi. Тоқалын ол Қалмақ деп айтайтын. Осы анау күзетшi "тәңiр соққан", "тәңiр соққан, дей ме, не дейдi? Кiмдi қарғап, сiлеп жүр сол зар жақтанып? Бiлшi! – дедi. Нұрғаным күзетшi әнiн бiлушi едi. – "Тәңiр қосқан жар едiң сен", – дейдi ол. Абай шығарған ән деп, жұрт айтып жүрген жоқ па! – дедi. Құнанбай аh ұра күрсiндi де, iргеге қарай аунап түстi: – Айтпасын! Зарламасын! Тый барып! Мазамды алды! – деп, үнi өштi... ...Тәңірі қосқан жар едің сен, Жар ете алмай кетіп ең... Нұрғаным Татьяна зарын түгел естiп, алғаш ұққан шағында қатты мұңмен кеткен. Бұл сөзде оның өзiнiң де шерi жүр. Есiне Базаралы кеп едi. Ән басталғаннан, а дегеннен сол сағынышты, өкiнiштi дос есiне түсiп, iштен тынып, тұнжырап қалған-ды. Күзетшiнi қасына шақырып ап, Нұрғаным оған:" айтпа, тоқтал" деген жоқ. – Әнiңдi ана жақ шетке барып, алыстан айт! Бұл жаққа келгенде ақырын айтпасаң, кәрiнiң iшiн өртейдi. Ыстық өлең. Өлеңiң оттан да ыстық боп тұрған жоқ па! Жақпайды бұнда! – деп, сәл ғана күрсiндi де, үйге қайтты. Күзетшiге емес, өзiне өзi айтқан iштiң, жанның сөзi едi. Ақшоқыда туған өлең, өлең мен ән жатталып, әуенге қосылып, кең атырапқа тарап жатты. Даланың қоңыр желiндей, жай соққан самалындай лүпiп-толқып, Тобықты жайлауларын түгел шарпып өттi. Сырттағы Керейге, ойдағы Уаққа, Арқадағы Қаракесек, Қуандыққа да кеттi. Аягөз, Тарбағатай, Алтай Наймандарына да жетiп жатты. Сол кезде Машандағы Найман атты шал аулына да жеткен едi. Ойда жоқ бiр шақта ауылдың шеткi үйiне қалыңдық ойнап жүрген күйеулер кептi: жұпыны киiмдi екi жiгiт өздерiндей кедей үйiнен қыз айттырған күйеу екен. Сол күйеу Молдабек әншi болып шықты. Көршi шеткi үй Тоғжанды аса сыйлаушы едi. Ендi күйеу келген кiшкене сауығына момын көршi шақырған соң, Тоғжан әдейi келiп едi. Сонда ойда жоқта "Татьяна-хаты", "Онегин-жауабы", "Татьянаның-екiншi-сөзi" толқып кеттi. Оңаша тыныштықта, қоңыр кеште, бұрын естiлмеген нәзiк терең мұң қалқып тұр. Тоғжан жүрегi ән басталған жерден: "Абай!" деп, "бұны айтқан тек Абай!" деп, нық байлады. Өлеңнiң тегiн, мәнiн сұраған да жоқ. Тоғжан тақатынан айрылғандай болды. Көптен берi сезiнбеген бiр жалын жүзiн де, жүрегiн де лезде шарпып, жан әбiгерiне салды. "Өз сөзiм емес пе мынау!?", басқа өмiрге ырза болмасам да, көндiм" деп тұр. "Сүюден, сағынудан жаңылмасам да ендi екеумiзге қайта бақыт жоқ" деп тұр ғой. "Осы едi-ау!". Жасын жұтып отырып айтса да, ауру досына, арманды досына Тоғжан өзi айтқан сөз едi-ау. Ұмытылмапты. Өшiп, жоғалмапты сондағы шын жалын. Ендi әнге түсiп, мұңды шер мұншалық көрiктi сәнге ауысыпты. Ойда жоқта бұған жеткен жан сәлемi сабырын алмай қояр ма! Тоғжан ыстық жастық шағын тауып қобалжиды. Ұзақ кеш бойында бiр жанып, бiр тоңазыды. Үзiлместей үнсiз жастарын қат-қат тамшылатты. Iшiмен Татьяна әнiн соншалық нақыштап, көп қайырып, құпия қайырып айтып кеттi. Жаздың бiр тыныш кезiнде Қасқабұлақта, биiкше тастақ төбенiң басында, кешкi ауылдың тiрлiк тынысын тыңдап Абай отырды. Бұның оқшау аулы сыртқа шықпай, бауырда қалып, Ойқұдық, Ералыны жатақтармен көршi жайлаған. Қалың ел дырдуынан әдейi жырылып, қалыс қалған едi. Бүгiн таңертең сырт жайлаудан көп жолаушы жас қонақтар, ақын, әншi достар келген едi. Абайға солар жаңа қуаныш хабарлар жеткiзген. Абай сөзi халыққа жағып, кең жайылып кетiптi. Қарқаралы-қоянды жәрмеңкесiне жиналған төрт арыстың бар кәрi-жасы Абай атына қанық бопты. " Абай деген жақсы шығыпты". "Сөзi, өсиетi бөлек, бiлгiш шығыпты", "халыққа қамқор, мұңдыға дос, жуан-содырға қас жан дейдi", "Тобықтыда туса да, бiр Тобықты емес игi ел жақсысы, ел ұлы боп туыпты", "сөзiн тыңдаймыз. Өсиетiн ұғамыз" деседi екен жұрт. Мұқа, Мұхаметжан, Мағаш, Кәкiтайлар осы хабарларды Абайға қуанышпен әкелiп, аға ақын, дос ұстаз жанында масаттанады. Абайды өздерiне мақтан тұтып, мәз болысады. Абай мен Әйгерiм бұларды үнсiз ырзалықпен, ұзақ тыңдап болған едi. Ендi Абай сол топтан жалғыз бөлiнiп, өз ойымен оңаша шығыпты. Қазiр ол кешкi дүние көркiне сыр қосады. Шексiз жайқын боп Ералы, Ойқұдық, Қорық далалары созылады. Кең әлемнiң бұдырсыз жазық жүзi жадырап тыныс алғандай. Батар күннiң қиыс түскен шұғыласы даланы қызғылт жарқын нұрға бөлептi. Тегiс, шексiз рахат нұр. Шабытты ақын көңiлi қазiр көз алдында дала емес – теңiз, кең тыныш теңiз жүзiн көргендей. Сол теңiзге, өмiр тарих мол мұхитына бiр кеме жалғыз жалауын көтерiп, жол тартты. Алға басты, белгiсiз болса да ғажайып шұғылалы бiр жағаға, ұзақ сапарға басты ол кеме. Жалауында "Тартыс", "Үмiт" деген ұран бар. Халық үмiтiн үстiне арқалаған сол кеме "келешек" деген жағаға қарай тартты. Бұл "Абай-кемесi", кең жайқын әлемде сенiмдi, түзу жол сызып, маңып барады. Алға барады, ұзап барады. Биiктен қиян, алыс көкжиекке қадалып қараған Абай көзi, ой көзi, сол кеменi оң сапарға ұзатып, талмастан телмiре қарап қалыпты. Бар жазықтан үстiн биiк төбеде, шабыты мен өзi боп отырып қалған Абай қуанышты бiр мақтаныш сездi. Оның сол мақтанышқа хақы да бар едi. Осы күйi, бiр ғана сәт жалт еткен сәл қуаныш жүзi екен. Ендi сонымен iлес тағы бiр толқын ойлар кеп, көңiл жарына қатты соқты. Көшкен бұлттай, қарауытып ауып келген ауыр ойлар шындық кескiнiн танытады. Жаңағы жалтыраған күн шуақты қуаныш сәулесiн ендi күдiк пен дерттей, соңғы ойлар бұлттары бүркеп басып барады. Алда – өмiр, тартыс. Сол тартыста бұл жалғыз. Шынға келсе, жапа-жалғыз. Рас, оның бiр қуаты, бiр үмiтi бар екенi рас. Қуаты – ақындық, үмiтi – халық. Бiрақ бiрi оянбаған күш болса, бiрi танылмай, ұғылмай кетер ме! Жетер ме сабыр, жетер ме қайрат. Жалғыздықтан жасымас қайрат жетер ме! Өмiрдiң белiне шығыпты. Сол арттағы жолда жоғалтқаны көп пе, тапқаны көп пе? Рас, жоқалтқанының көбiне өкiнбейдi. Жақыннан әке, Құнанбай кеттi жат болып. Туыстан Тәкежан, Тәкежандар кеттi жауығып. Оразбайлар, Жиреншелер де бiрi артынан бiрi шұбалып кетiп жатыр. Үзiлсiн бұдан. Кетер кете берсiн. Әлi де кетер табылар. "Бiрақ халық қалса, халыққа жолымды, жанымды қосар қолымдағы жарық қалса, жеткенi!" деп, өзiне-өзi осы отырыста құпия бiр ант-серт айтқандай бекiнедi. Жаңағы мұхит қайда?! Абай кең далаға тағы қарап едi. Мұхит емес, күндегi құлазыған дала боп көрiндi. Ол әлсiз, жүдеу Ералы жазығы. Сол жазықта ендi шаң шығады. Будақ-будақ бүлiк шаң. Бұ не? Абайдың қасына дүсiрлетiп шауып отырып, асығыс жүрiстi бiр салт атты жеттi. Сырт жағынан келген аттыны Абай ендi ғана аңғарды. Жүргiншiнiң астындағы аты қан сорпа. Жатақтан, Ералы жатағынан, Дәркембайлар тапсыруымен асығып жеткен шапқыншы екен. Жас жiгiт Абай оқытып жүрген шәкiрт – Садуақас боп шықты. – Анау шаңды көршi, Абай аға! Сол жау! Жатақтың азғантай жылқысына тиген жау. Айдап, қуып әкетiп барады, әнi. Тағы тиiп әкетiп барады сойқандар! – деп, жiгiт жылап жiбергендей болды. Теңiз де, қиял да жоқ. Аз алданыш, қуаныш та сөне бердi. Тағы өмiр шындығы. Тағы тiрлiк тартысы Абай алдына еселi сыбаға тартты. жүктеу/скачать 422.94 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|