Абдиева Н. А. МӘтін және мәтінтүзу ұҒымдары
жүктеу/скачать 242.01 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Сықыр-сықыр, сықыр-сықыр
- Сықыр-сықыр...
- . Д ү рсiл
- Гүрілдеп
| Кей жағдайда дыбысқа еліктеу сөздер бір микромәтін бойында бірнеше рет қайталанып келеді.
Қимылдаса болды — аяғындағы құрым етігі сықыр-сықыр сарнап қоя береді. Сықыр-сықыр, сықыр-сықыр. Қойбағардың құлағына сол бір жексұрын үн майдай жага ма... қойқаң-қойқаң етіп, байыз тауып отыра алмағаны. Сықыр-сықыр... Қойбағар ырғала басып сыртқа шықты. Сықыр-сықыр... Қойбағар хан ордадан ұзап барады. Сықыр-сықыр» (Ә. Кекілбаев) Мұндағы сықыр-сықыр дыбыстық еліктеу сөзі мәтіндегі астарлы ойды білдіреді. Үзіндіде автордың айтайын деген негізгі ойын символдық мағынада жұмсалған сықыр-сықыр сөзі өзіне жасырып тұр. Сол арқылы мәтін семантикасына қызмет етеді. Төрт аяғына бірдей, шашасына салбырата күміс қоңырау байлаған екен; аттың тізгіні, жүгені тегіс күміс шынжыр, әшекей ме, тұмар ма неше түрлі салпыншақтан көрінбейді; ат секіргенде сылдыр-сылдыр, сыңғыр-сыңғыр етті. Мазақтап, күліп тұрғандай (М.Мағауин). Мәтін құрылымындағы дыбыс еліктеуіш сөздер мәтін семантикасына қызмет етеді. Олар микромәтіндегі негізгі ойға екпін түсіру мақсатында, мәтіндегі ойды дамыту үшін қолданылады. Сырттан топ ат дүбірі, дабыр-дүбір дауыстар естілді. Келер сәтте есік алдына бүйірі шыға ентіккен, жоны жұмыр, түгі күмістей жылтыраған, жайындай ту бие – батаға шалар бозқасқа көлденеңдеді (М. Мағауин). Мұндағы дабыр-дүбір - жанды табиғи нысандар шығаратын дыбыстарға еліктеуден болған. Абзацтың алғашқы сөйлемінде келген осы сөз кейінгі абзацтағы ойды дамытуға негіз болған. Әзірше жігіттердің көпшілігі сойыл, шоқпарларын қолтықтарына қысып, кейбірі ердің қасына көлденең салыпты. Ең айдынды, ең қызулы көрініс осы мүйнет болды да, тамашалаған ауылға соңғы көрініс те бол болды. Бақтығұл атқа мінісімен: «Әйда, тарт!» деп тебініп жіберіп, қозғалып кетті. Көп сәйгүліктің аяғы сатыр-сатыр басып, шымды жерді дүңк-дүңк еткізіп, үстеріндегі ер-тұрман, қару-сайман бір-біріне шылдыр-шылдыр, тықыр-тықыр соқтығып, ымырт қараңғылығын қуалап, тартып берді (М.Әуезов). Берілген мысалдағы сатыр-сатыр, дүңк-дүңк, шылдыр-шылдыр, тықыр-тықыр деген сөздер бірінен кейін бірі үстемелене жұмсалып, микромәтіндегі ойды дамыта, тереңдете түседі. Ит дауысы алыстап барып, қайта жақындап, абалады. Ажал да абалады. Дүрсiл ауылға қайтып келдi. Күбiр-күбiр адам дауысы естiлген тәрiздендi. Ақбiлектiң жүрегі зырқ ете mүcmi. Зырқ етпей қайтсiн, тықыр шықты. Жүрегiнiң дүрсiлi болғай eдi деп, қолын кeyдeciнe басып eдi. Апан көр сияқmанды. Өйткенi ажалдай түсі суық саудырған үш адам келiп қалды. (Ж. Аймауытов) Т /д дүрсілдейтін, дүңкілдейтін, тарс – тұрс ететін, тарсылдайтын, тақылдайтын, соғу, қағу әрекеттерінен туындайтын кешенді табиғи дыбыстар шығаратын нысандарды символдайтын сөздерде кездеседі. Бақтығұл не болса да қарсыласып өлуді тіледі. Сейіттің жан ұшырып ара түсуі әке жанын өртеп жібергендей болды. Жан-дәрмен қолына ұстап отырған қайың көсеуді жұлып ала, Сәлменнің қамшысын сол қолымен жұлқа тартып, атып тұрып, көз жұмғандай шапшаңдықпен Сәлменді қақ бастан үш-төрт рет тарс-тұрс періп, періп жіберді (М. Әуезов). Үзіндідегі тарс-тұрс сөзі микромәтіндегі негізгі ойды әсерлі етіп жеткізу үшін қолданылған. Сондай-ақ микромәтін бойында айтылған іс-әрекетке шапшаңдық, қаталдық мән береді. Қымызға қызып алған Сыбанның тәкаппар бір төресі қолына домбыра алып, тыңқылдатып отырып, бір ауыз өлең де айтып салды: Сәлем де, Ыбырайға, бөлем еді, Ас беріп Құнекемді елемеді. Ел жиып ағайыннан алғыс алса, Аз ғана шығасыдан өле ме еді? – Деп тоқтағанда, барлық топ қарқылдасып, мәзденіп, күлісіп алды. Бұл төре Абай сияқты, Қаракесек Бошанның жиені болатын. «Бөлем» дегенде, соны еске алып айтқаны. Өлеңнің аяғын ұйқастыра алмай, «өлер ме еді» деген сөзді әдейі «өле ме еді» деп айтқанын, өзінің ерен тапқырлығындай танытты. Сол бір олақ сөзді, әсіресе қатты даурығып айтып, елден бұрын өзі тарқылдап күлген- ді (М.Әуезов). Осы үзіндіде келген тарқылдау, қарқылдау деген сөздер микромәтіндегі ой жүйесіне өзіндік әсер етеді. Жиылған топтың сылқылдап немесе сылдырай күлмей, тарқылдап, қарқылдап күлуінің өзі, күлкінің қатқылдығын, дарақылықты сездіріп тұрғандай. Сонымен қатар бұл жерде автордың жақтырмаушылық көзқарасы да сезіледі. Көркем мәтінде тарқылдау – тырқылдау (күлу); қарқылдап күлу - күркілдеп күлу т.б. дыбысқа еліктеуден туған сөздер кездеседі. Ауслауттағы р вибранты, әдетте, дыбыс бейнелеуіш сөздерде діріл, тербелген (вибрацияға түскен) дыбыстарға еліктейді. Қарқылдау – қарқ - табиғаттағы жанды нәрсенің шығаратын дыбысына еліктеуден туғаны белгілі. “Күр” деген дыбыс еліктеуіш түбірге түрлі дыбыстар қосу арқылы еліктенген дыбыстың (шудың) бірнеше түрін немесе типін көрсетуге болады. Жем бітті. Тағы да адырға қарай тартты. Топ алдында екі көк шолақ қатар жортады. Біріне-бірі жол бермейді. Бірінің алдына бірі түссе, тірсектерінен тістеп, ырылдасып қалады. Азу тістерінің бірі сынған көкшолақ ызалы, долы. Гүрілдеп, сыздана берді (М.Әуезов). Мәселен, күр фоносемантикалық түбірге қосылған п, с, т дыбыстары бар сөздердің дыбыс еліктеуіш сипаты түрліше болады, әрқайсысының өзіндік дыбыс еліктеуіш айырма белгілері бар. Салыстырыңыз: күрп – күрп, сүт сауғанда, сүтті піскенде шығатын үн; күрпіл күрп - күрп еткен үн, дыбыс; күрпілде, мал сауғанда сүттің ыдысқа күрп – күрп етіп құйылуы; күрпілдек, күрп - күрп ете беретін (қар) – бұл қатардағы дыбыс бейнелеуіш сөздерде түбірге жалғанған п модификаторы; күрс, салмақты нәрсе құлағанда шығатын дыбыс; күрс – күрс, бірінен соң бірі құлағанда, қатты жөтелгенде шығатын дыбыс; күрсіл, қатты шығатын дыбыс, гүрсіл, тарсыл; күрсілде 1. күрс - күрс ету, тарсылдау, 2. тұмау тигенде қатты жөтелу; - бұл қатардағы дыбыс бейнелеуіш сөздерде түбірге жалғанған с модификаторы; күрт – күрт, қатты нәрсені шайнағанда, не бір зат сынғанда шығатын дауыс; күртілде, күрт - күрт еткен дыбыс шығу; күтірлеу – бұл қатардағы бейнелеуіш сөздерде түбірге жалғанған т модификаторы. Бос топырақты бұрқырата, кейде ши түбіне, кейде әлдеқандай қу бұтаға соғылып, секіре билеп келе жатқан имек сүңгілерге ілініп қалмауға тырысып, бар пәрменімен етпеттей артқа секірді. Төрт тағандап түспек еді. Қолы қайырылып, бр тізерлей, иығынан жығылды. Ауырғанын сезген жоқ. Қужауырынның ағынын баса алмай, шұрқырай ышқынғанын, артынан салдырай итермелеген тырмамен қоса, жардан асып, гүрс етіп жығылғанын ғана білді. Ағаш па, сүйек пе, темір ме әлденелердің күтірлеп сынғанын анық естіді (М.Мағауин). Мәселен, даңғырлау фоносемантикалық тұлғасын біз дыбыс еліктеуіш сөздердің екінші түріне жатқызамыз. Академик Ә. Қайдардың сөздігінде даң бір буынды түбір – негіздің мағынасы былай берілген: “подр. шуму, голосу, звону жестяных предметов, больших колоколов, ударных инструментов; даңғыр < дағ + ғыр громыхание (металического предмета)” Осы келтіріліп отырған фоносемантикалық сипаты бар сөздерге ортақ түбірді біз фонемотип немесе имитатив ретінде қарастырдық. Сонда ол түбір, фонемотип (имитатив) үш идеофонды даң(нг) – (д + а + нг) формасында өзінің дыбыс еліктеуіш қызметін атқарған. Дыбыс еліктеуіш түбір – имитатив болғандықтан, “бұл фонемотип қандай дыбысқа (немесе табиғи дыбыстар кешеніне) еліктейді?” деген сауал туындайды. Ол дыбыстардың (шудың) сипаты (жоғарыдан қараңыз) мынадай болып келеді: “ішкі қуыс заттың басқа нәрсеге соғылуынан шығатын қаңғыр – күңгір дыбыс”, “күмбірлеген, саңғырлаған дыбыс”; “даң – дүң” еткен “қаңғыр - күңгір” еткен дыбыс; “даңғыр - дүңгір” еткен, “салдыр – гүлдір” еткен; “даңғырлап қатты дауыс еткен” дыбыс; айғай – ұйғаға, у-шуға ұқсайтын дыбыс. Академик Ә. Қайдардың көрсетуінде бір буынды даң түбірі темір, жез бұйымдар, заттар шығаратын (ұрғанда) дыбысқа, шуға еліктеуден туындаған. жүктеу/скачать 242.01 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|