Абдраимова нуржан балтажановна ќытай мен Орталыќ Азия халыќтарыныѕ мјдени байланыстарыныѕ тарихы (VІІ-ХІІ єє.)
жүктеу/скачать 0.8 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Зерттеудіѕ деректік негізі
- Зерттеу дерек кґздерініѕ бірінші тобын
- Зерттеу дерек кґздерініѕ екінші тобын
- Зерттеу дерек кґздерініѕ їшінші тобын
- Зерттеу дерек кґздерініѕ тґртінші тобын
- Ќорєауєа ўсынылатын тўжырымдар.
- Диссертация жўмысыныѕ теориялыќ жјне јдістемелік негізі.
- Диссертация жўмысыныѕ єылыми жаѕалыєы.
- Диссертация жўмысыныѕ ќолданыстыќ маѕыздылыєы.
- Диссертациялыќ жўмыстыѕ сыннан ґтуі.
- Диссертация жўмысыныѕ ќўрылымы мен кґлемі.
- Зерттеу жўмыстыѕ таѕдау баєыты
- Диссертацияныѕ кіріспе бґлімінде
- Бірінші бґлімніѕ 1.1 бґлімшесінде
Диссертация жўмысыныѕ маќсаты. Диссертация жўмысыныѕ негізгі маќсаты Ќытай мен Орталыќ Азия халыќтарыныѕ мјдени байланыстарыныѕ тарихын (VII-XII єє.) жїйелі жјне кешенді тїрде зерттеу. Алдымызєа ќойєан маќсатќа сјйкес келесі мінденттерді шешуді басты назарєа алдыќ:
Зерттеудіѕ деректік негізі таќырыпќа сай бірќатар деректерді жїйелеу јдісімен жїзеге асырылды. Деректер Ќытай мен Орталыќ Азия халыќтарыныѕ мјдени байланыстарыныѕ даму тарихы їрдісімен ўштастыра отырып ќарастырылды. Пайдаланєан деректер тґмендегідей бірнеше топтарєа сараланды. Зерттеу дерек кґздерініѕ бірінші тобын ќытай жылнамаларындаєы тїріктерге ќатысты жазылєан дерек кґздерін пайдаландыќ. Ќытайда јр дјуірде жазылєан «二十五史» деп аталатын ресми жылнамалардаєы «Вей шу» (魏书), «Солтїстік Чинама» (北齐书), «Жоушу» (周书), «Солтїстік јулеттер тарихы» (隨书北史), «Кґне Таѕ кітабы» (旧唐书), «Жаѕа Таѕ тарихы» (新唐书), «Кґне бес јулет тарихы» (旧五代史), «Жаѕа бес јулет тарихы» (新五代史), «Сўѕ тарихындаєы» (宋书) кґне тїріктерге ќатысты тарихи деректер ќарастырылып, ќазаќ тіліне аударылды. Тїрік ќаєанатына дейін ґмір сїрген тїрік ўлыстары жґніндегі деректерді «Вей шу» (魏书), «Солтїстік Чинама» (北齐书), «Жоушу» (周书) кітабынан, Тїрік ќаєанаты шаѕыраќ кґтергеннен ќаєанат ќўлаєанєа дейінгі дјуірдегі Тїрік ќаєанаты жјне тїріктенген ўлыстар жґніндегі деректерді «Солтїстік јулеттер тарихы» (隨书北史), «Кґне Таѕ кітабы» (旧唐书), «Жаѕа Таѕ кітабы» (新唐书) деректерінен, Тїрік ќаєанаты ќўлаєаннан кейін тїрік тайпалардыѕ тарихын баяндаєан «Кґне бес јулет тарихы» (旧五代史), «Жаѕа бес јулет тарихы» (新五代史), «Сўѕ тарихы» (宋书) деректерін сўрыптап пайдаландыќ. Ќытайдыѕ орда тарихшылары Батыс ґѕір тарихына тоќталєанда, сол ґѕірдегі јрбір елдіѕ географиялыќ орналасу жаєдайын, ќала ќорєандарыныѕ наќтылы орнын, ол жерлерден ќытай патшалыќтарына дейінгі араќашыќтыѕ мґлшеріне дейін наќты баяндайды. Елдердіѕ тїтін саны, адам саны жјне јскер саны кґрсетіледі. Батыс ґѕірдегі елдердіѕ ќоєамдыќ ќўрылымдары, ел басќару жїйесі, ґндіріс тјсілдері мен тўрмыстыќ салттары, киім-кешектері, ас-таєамдары, діни наным-сенімдері, психологиялыќ ерекшеліктері, тіпті олардыѕ бір-бірімен жасаєан байланыстары да жан-жаќтылы ќарастырылып, кешенді тїрде жазылады. Ќытай жылнамаларыныѕ Батыс Ґѕір тарауларында Орталыќ Азия халыќтарыныѕ ортаєасырлыќ тарихы жґнінде маєлўматтар еѕ мол ќамтылєан бірден-бір тарихи дерек кґзі болып табылады. Біздіѕ зерттеу жўмысымызєа кґбірек пайдаланєанымыз «Суй шу» (隨书), «Кґне Таѕ кітабы» (旧唐书), «Жаѕа Таѕ кітабы» (新唐书), «Сўѕ тарихы» (宋书) деректері болды. Бўл деректер Ќытай мен Орталыќ Азия халыќтарыныѕ арасында јр тїрлі мјдени жјне саяси байланыстардын болєандыєын дјлелдейді. Кґне Таѕнаманыѕ (旧唐书) 144 бумасында «Тїріктер тарауы» жазылєан. Осы тарауда тїрік ќаєанаты жјне тїргештер туралы тыѕ деректер кездеседі. Ал Кґне Таѕнаманыѕ (旧唐书) 23 бумасында тарихшылар тїркілердіѕ јдет-єўрыптарын суреттей келе, тїркілерде тасаттыќ беру рјсімініѕ ґте маѕызды болєанын Суй јулеті тўсында тїркілердіѕ Тан-Шан тауына шыєып, тасаттыќ беруге императордан рўќсат сўраєаны туралы жазєан жолдауынан кґруге болады. Жаѕа Таѕнаманыѕ 194-ші бумасында тїргештердіѕ айбынды ќаєаны Сўлўќ ќаєанныѕ бытыраєан «Он оќ халќыныѕ» басын ќўрап, тїргеш ќаєанатыныѕ іргесін кґтеріп, Таѕ империясымен жаќсы ќарым-ќатынас орнатып, Таѕ патшасыныѕ мјртебелі «Дзиѕ хы гуѕжу» ханшасын ќалыѕдыќќа алєаны баяндалады. Сондай-аќ Сўлўќ ќаєанныѕ жеке басыныѕ жаќсы ќасиеттері, ел билеудегі ўшќыр аќылдылыєы, кґршеліс елдермен тату кґршілік саясат жїргізгені жјне Ўлы далада билікке таласты доєару їшін, Білге ќаєанныѕ ќызын јйелдікке алып, билігін заѕдастырєаны жазылады. Бўдан Сўлўќтыѕ јр ќилы жаєдайларєа даяр болєаны кґрінеді. Жаѕа Таѕнаманыѕ 215 орамында тїргеш ќаєанатыныѕ Ќытаймен жїргізген байланыстары жјне Сўлўќ ќаєан жїргізген јр-тїрлі јскери жорыќтар ќысќаша баяндалады. Сонымен ќатар, аталєан тарауда Таѕ јулетініѕ Сюанцзун императоры тўсында Сўлўќ ќаєанныѕ Таѕ ордасына жіберген елшісі мен Шыєыс Тїрік ќаєанатыныѕ елшісініѕ ќўрметіне берілген ќонаќасында орда кїтушілерініѕ екі тїрік мемлекетініѕ арасына дау-дамай туєызєаны јѕгімеленеді. Ал «Суй шу» (隨书) кітабыныѕ 4 тарауында ќытай императоры жиын ашып, Тїрік ќаєанатыныѕ, Куча, Шулы, Хотанныѕ елшіліктері Ќытайєа сыйлыќтар јкелгені баяндалады. Сондай-аќ, ќытай елшіліктерініѕ тїрік ќаєанына келгені жґнінде мјліметтерді «Суй шу» кітабыныѕ 84 тарауында да кездестіре аламыз. Ескі Таѕ кітабыныѕ (旧唐书) 221 тарауында Бўхара билеушісі Ќытай императорына елшілігін жіберіп, бай сыйлыќтар табыстаєаны жазылады. Император Ли Шиминь елшіге Орталыќ Азияныѕ саудагерлері мен саяхатшылары Ќытайєа келіп, сауда жасауына, саяхаттауларына ешќандай кедергі болмайтынына ујде бергені жазылєан. Жалпы ќытай тарихшылары тїріктерді єўндардыѕ ўрпаєы деп санайды. Ескі ќытай жылнамаларында мјселен «Сыма Цянніѕ тарихи жазбаларында» да мўны ауыќ-ауыќ ескертіп тўрады. Арєы ерте заманєы ќытай деректерінде єўндар «хулар» деп те аталады. Ќытай жылнамалары тїріктердіѕ ата-бабалары кім екендігін наќты айта алмаєанымен ґз жылнамаларында тїрік халќыныѕ бастау бўлаєы болып саналатын бес тїрлі мифтік аѕыздарды енгізу арќылы кґптеген тарихи мјселелерге жауап беруге мїмкіндіктер туды. Бўл аѕыздар, ќаєанатты ел болудан бўрынєы тїрік тайпаларыныѕ ґріс-ќоныстарын, ґзге елдермен арадаєы дипломатиялыќ, мјдени байланыстарын зерттеуде арќау болды. Зерттеу дерек кґздерініѕ екінші тобын Ли Бай, Гао Шыныѕ, Яѕ Дзюнніѕ, Ваѕ Чаѕлиѕніѕ, Ли Суоныѕ, Ван Вэйдіѕ ґлеѕдер жинаќтары мен сґздіктер ќўрайды. Сонымен ќатар, Гао Джыныѕ 《燕歌行》, 《走马川行》, Ваѕ Дзічуанніѕ «Шекара јндері», «大夫出师西征», Чыѕ Шыѕныѕ «热海行送崔侍御还京», «走马川行奉送封» «白雪歌送武判官归京», Ли Байдыѕ «战城南», «关山月», «思边», Чаѕ Дзиенніѕ «塞下曲» атты ґлеѕдері аударылып дисертацияны жазу барысында ќолданылды. Сонымен ќатар, сґздіктердіѕ диссертация жўмысын жазу барысында пайдасы кґп болды. Гао Минкай ќўрастырєан (高名凯)《汉语外来词词典》 атты сґздігінен тїркі тілінен ќытай тіліне енген сґздер ќарастырылды. Сонымен ќатар, ўйєыр тілініѕ ќалыптасу ерекшеліктерін ќарастырєан Джау Сиаѕжудыѕ (赵相如) «维吾尔语简志» атты еѕбегінде автор ќытай тілініѕ ўйєыр тіліне тигізген јсерін ќарастырады, ал Гыѕ Шиминніѕ (耿世民) «哈萨克语简志» атты еѕбегінде ќазаќ тілініѕ грамматикасы талданып, оєан ќытай тілініѕ тигізген јсері ќарастырылып, ќазаќ тілінде ќытай тілінніѕ јсерінен пайда болєан жаѕа сґздер талданады. Зерттеу дерек кґздерініѕ їшінші тобын мерзімді баспасґз беттерінде жарияланєан таќырыпќа байланысты ќўжаттар, мјліметтер, материалдар ќўрайды. Бўєан республикалыќ, шетелдік газеттер мен журналдардыѕ јр тїрлі жинаќтары жатады. Оєан «Егеменді Ќазаќстан», «Отан тарихы», «Парасат», «ЌазЎУ хабаршысы», «Экономические стратегии в Центральной Азии», «Алаш», «Нўр-Астана», «Жалын», «Ќазаќ тарихы» атты газет-журналдар жатады. Деректердіѕ осы тобы фактілі материалдарєа бай, олар Ќытай мен Орталыќ Азия халыќтарыныѕ тїрлі байланыстарын, Тїрік ќаєанатыныѕ жазба мўралары жґнінде, Орталыќ Азия елдері мен ќытай арасындаєы дипломатиялыќ ќарым-ќатынастар жґнінде, јлемдік тарихи їрдіс контексіндегі ќазаќ ґркениеті жайлы, кґшпелі халыќтардыѕ мјдени даму ерекшеліктері жґнінде, тїргеш ќаєанатынаѕ ќўрылуы сияќты таќырыптарды ќамтиды. Ќытайдыѕ кґрнекті єалымы Сын Цунмиенніѕ 《中山大学学报》газетінде жариялаєан маќаласында автор тїркі тілі сґздерініѕ ертеден-аќ ќытай тіліне енгенін дјлелдейді. Соныѕ ішінде автор 23 cґзді ќарастырєан. Бўл сґздердіѕ ішінде ќытайдыѕ атаќты поэмасына «Лисауєа» (离骚) енген сґздерді жеке ќарастырады. Сонымен ќатар, «西域研究», «上海社会科学院», «历史研究», «历史学月刊», «历史学辑刊», «中国史研究», «世界史研究» сияќты ќытай журналдарынан Ўлы жібек жолыныѕ Ќытай мен Орталыќ Азия халыќтарыныѕ мјдени дамуына јсерін, Ўлы жібек жолыныѕ ќалыптасуы мен дамуы, Ќытай мен Орталыќ Азия халыќтарыныѕ мјдени байланыстарыныѕ Ўлы Жібек жолыныѕ гїлденуіне тигізген јсері туралы жазылєан таќырыптар сараланды. Зерттеу дерек кґздерініѕ тґртінші тобын интернет тор жїйесінен алынєан ќытай жјне ќазаќ тіліндегі єылыми еѕбектер мен маќалалар, тарихи очерктер ќўрайды. Деректердіѕ бўл тобы Ќытайдыѕ VII-XII єасыр уаќыт аралыєындаєы тарихи кезеѕдерге талдау жасауєа кґмекші ќўрал болды. Сонымен ќатар, бўл еѕбектер Таѕ мен Сўѕ империяларыныѕ сыртќы саясатыныѕ баєыттарына, сыртќы байланыстарына, сауда-саттыќ келісімдеріне жјне Ўлы Жібек жолыныѕ ќытай мјдениетіне тигізген јсеріне талдау жїргізуге мїмкіндік берді. Ќорыта айтќанда, зерттеу жўмысымызды жазу барысында пайдаланєан тарихи деректер негізінен Ўлы Тїрік ќаєанаты, Тїргеш ќаєанаты, Ќарахан јулеті билік ќўрєан VII-XII єасырларды орда тарихшылары хатќа тїсірген орда хаттамалары мен јулеттік жылнамалары болєандыќтан, оны сол дјуірде тасќа басылєан Орхон-Енисай жазулары мјтінімен салыстыра отырып, тарихи оќиєаларєа байланысты Ќытай мен тїркі тайпаларыныѕ мјдени, саяси ќарым-ќатынастарын зерделеуге тырыстыќ. Жўмыста ќарастырылєан деректердіѕ барлыќ топтары єылыми жўмысты жан-жаќты зерттеуге, алєа ќойылєан маќсат пен міндеттерді ашуєа, сонымен бірге, ќорытынды тўжырымдардыѕ єылыми жјне объективті шынайылыєын ќамтамасыз етуге мїмкіндік береді. Ќорєауєа ўсынылатын тўжырымдар. Диссертациялыќ зерттеудіѕ ќорєауєа ўсынылатын негізгі тўжырымдары:
Диссертация жўмысыныѕ теориялыќ жјне јдістемелік негізі. Зерттеу жўмысыныныѕ теориялыќ негізін отандыќ жјне шетелдік єалымдардыѕ єылыми ќорытындылары ќўрайды. Диссертация жўмысын жазу барысында деректердіѕ негізгі кґзі ретінде ќытай деректері пайдаланылєандыќтан, оларды саралау, аудару јдістері ќолданылды. Аса ауќымды кеѕістік пен уаќыт аясында болып ґткен тарихи оќиєаларєа дўрыс баєа берудіѕ ќалыптасќан тјсілі - оларєа талдау, салыстыру, жинаќтау, жїйелеу јдістерін ќолдану арќылы єылыми ќорытынды жасалынды. Осыєан орай, јр тілде жазылєан ќытай, орыс, тїрік зерттеу еѕбектерін ќатарласа ќойып, ґзара салыстыру јдістемесі ќолданылды. Зерттеу жўмысында наќтылыќ, тарихтыќ, салыстырмалы талдау ќаєидаларын назарєа ала отырып, «Ќазаќстан Республикасындаєы тарихи санасын ќалыптастыру» тўжырымдамасына сјйкес, отандыќ тарих єылымында мемлекетіміздіѕ іргесі берік, шаѕыраєы биік болатын кґркейту идеясы басшылыќќа алынды. Диссертация жўмысыныѕ єылыми жаѕалыєы. Диссертациялыќ жўмыста Отандыќ єылымда алєаш рет VII-XII єасырларда Ќытай мен Орталыќ Азия халыќтарыныѕ мјдени байланыстарыныѕ тарихы жїйелі тїрде ќарастырылып, Ќытайдыѕ дерек кґздерін пайдалана отырып, мўќият зерделенді. Кеѕ кґлемдегі теориялыќ зерттеулер мен єылыми айналымєа отандыќ тарих єылымында орын алмаєан тыѕ дерек кґздерін пайдалану негізінде тґмендегідей нјтижелерге ќол жеткізілді:
Диссертация жўмысыныѕ ќолданыстыќ маѕыздылыєы. Зерттеу жўмысы халыќаралыќ ќатынастар тарихына арналєан еѕбектер ќатарын толыќтыра алады. Диссертацияныѕ негізгі ќорытындылары мен тўжырымдарын халыќаралыќ ќатынастар мамандары, саясаткерлер, тарихшылар, журналистер пайдалана алады. Сонымен ќатар, аталєан еѕбек Ќытай мен Орталыќ Азия халыќтарыныѕ мјдениеті мен мјдени байланыстарыныѕ даму тарихына ќызыєушылыќ танытќан јр ізденушініѕ кґмекші ќўралы бола алады. Диссертациялыќ жўмыстыѕ сыннан ґтуі. Диссертациялыќ жўмыс јл-Фараби атындаєы Ќазаќ ўлттыќ университеті Шыєыстану факультетініѕ ќытайтану кафедрасында дайындалды. Зерттеу жўмысы ізденушініѕ єылыми жарияланылымдарында, халыќаралыќ жјне республикалыќ конференцияларда, мемлекеттік аттестациялыќ эксперттік комиссия мјжілісінде, ЌазЎУ-ніѕ ќытайтану кафедрасында талќыланып, ќорєауєа ўсынылды. Диссертация жўмысыныѕ ќўрылымы мен кґлемі. Диссертация кіріспеден, бірнеше тармаќшалардан тўратын їш бґлімнен, ќорытындыдан жјне пайдаланылєан јдебиеттер тізімінен тўрады. НЕГІЗГІ БҐЛІМ Зерттеу жўмыстыѕ таѕдау баєыты зерттеу жўмысыныѕ осы кїнге дейін жеке зерттеу нысаны болып ќарастырылмаєандыќтан, жаѕа кґзќарас тўрєысынан зерттеу ќажеттігі туындады. Осыєан орай жїйелеу, салыстыру, аударма јдістерін пайдалана отырып, кешенді зерттеу жўмысын жїргіздік. Диссертацияныѕ кіріспе бґлімінде таќырыптыѕ ґзектілігі, зерттеу жўмысыныѕ нысаны мен пјні, таќырыптыѕ зерттелу деѕгейі аныќталып, жўмыстыѕ маќсаты мен міндеттері, деректік жјне теориялыќ-методологиялыќ тјсілдері мен єылыми жаѕалыќтары кґрсетілген. Бірінші бґлім «VII-XII єасырлардаєы Ќытай мен Орталыќ Азияныѕ халыќаралыќ жаєдайы жјне мјдени байланыстарыныѕ даму сипаты» деп аталады. Бўл бґлімде Ќытай мен Орталыќ Азия халыќтарыныѕ VII-XII єасырдаєы халыќаралыќ жаєдайы, тарихи сахнасы жјне мјдени байланыстарыныѕ дамуы сипатталады. Ўлы Жібек жолы Орталыќ Азия территориясы арќылы ґткендіктен, ол Таѕ империясыныѕ ерекше ќызыєушылыќ танытќан маѕызды стратегиялыќ аймаќќа айналады. Сондыќтан Ќытай їшін кґрші Орталыќ Азия халыќтарымен байланыс орнату ґте маѕызды болды. Ўлы Жібек жолына баќылау жїргізу Ќытай мен Орталыќ Азия халыќтарыныѕ арасындаєы тартысты кїшейте тїседі. Сол себептен де Таѕ империясыныѕ Тїрік ќаєанатыныѕ ішкі істеріне араласуы ќаєанаттыѕ ґміріне елеулі ґзгерістер алып келеді. Бірінші бґлімніѕ 1.1 бґлімшесінде VII-XII єасырлардаєы Ќытай мен Орталыќ Азияныѕ тарихи сахнасы мен мјдени байланыстарыныѕ жїргізілуі баяндалады. VII-XII єасырларда Орталыќ Азия даласында ґзара билікке талас соєыстары жїріп жатты. Ґзініѕ ќўрамына кґптеген кґшпелі тайпаларды біріктірген Тїрік ќаєанаты, батысында Манчжуриямен шектес жерлерден басталып, Орта Азияныѕ Шыєысына дейін созылєан орасан зор жерлерді алып жатты. Тїрік ќаєанаты едјуір кїшейіп, Орталыќ Азияда саяси їстемдікке ие болады. Олар Манжуриядаєы ќидандарды, Енисей ќырєыздарын жјне солтїстік ќытай мемлекеттерін ґзіне баєындырып, Ўлы Жібек жолыныѕ ќожайындарына айналады. Сондыќтан да Ќытай їшін Тїрік ќаєанатымен мјдени байланыстар орнату ґте маѕызды болды. Кґрші халыќтардыѕ бір-бірімен тыєыз байланыста болуы табиєи ќажеттіліктен туындаєан еді, себебі біріншіден, кґрші халыќтар ќаламаса да географиялыќ орналасу жаєдайына байланысты бір-бірімен байланыста ґмір сїреді, ал екіншіден экономикалыќ ќажеттіліктерді ќамтамасыз ету їшін, мјселен кґшпелі халыќтардыѕ мал шаруашылыєы олардыѕ кїнделікті ќажеттіліктерін толыќ ґтей алмауы, жер ґѕдеп, кїн кґріп отырєан кґрші отырыќшы Ќытайдан ќажетті дјнді-даќылдарды, шаруашылыќќа ќажетті заттарды алуы ќажеттілігі туындап, ал жер ґѕдеушілерге аса ќажетті тауар ет, мал, жїн, тері болєандыќтан, оларды кґшпелі халыќтардан айырбастап алу ґте пайдалы еді. Сґйтіп, кґшпелі халыќтар мен Ќытайдыѕ їздіксіз ќарым-ќатынаста болуына экономикалыќ мїдделер де себепші болєаны аныќталады. Бўл екі мјдениет арасындаєы тартысты туындатты. Мўндай ќаќтыєысар єасырлар бойы созылып, ќытай тарихында, ќытай мјдениетініѕ даму барысында кґшпелі халыќтардыѕ алєан орны їлкен екенін кґрсетеді. Сондай-аќ географиялыќ ортаныѕ кїрделілігі бўл тартыстыѕ ўзаќ болуына кепіл болды, себебі ќытайлыќтар даланы ґзіне баєындырєысы келсе де онда толыќ тўраќтана алмай, їйреншікті ґміріне ўќсамаєандыќтан, тіршілігін жалєастыра алмай кері ќайтатын. Тек ґзін тынымсыз кґршілерінен «ќалай ќорєасам екен?», - деп ойлануєа мјжбїр болатын. Ал кґшпелі халыќтар болса, ќытай жазыєына їйрене алмай, кеѕ далаєа ќайта оралатын, дегенмен де екі мјдениет їздіксіз ќарым-ќатынаста дами отырып, єажайып туындыларын ґмірге јкеліп отырєан. Сол себептен де еѕ алєашќы ќарым-ќатынастарды ќарапайым тауар айырбас ќажеттілігінен туындады деп тїсіндіруге болады. Ќытай мен Орталыќ Азия халыќтарыныѕ ґзара мјдени байланыстары Ўлы Жібек жолыныѕ гїлденуіне јсер етеді. Себебі VII-ші єасырдыѕ басында Ќытайда саяси кїші мыќты Таѕ империясы билікке келген кезде, Орталыќ Азия даласын біріктірген Ўлы Тїрік ќаєанаты VI-шы єасырдыѕ екінші ширегінде тарихи сахнаєа шыєып їлгерген еді. Осылайша екі мјдени ошаќтыѕ араласуы нјтижесінде бір-біріне тигізген ыќпалы мен јсері зор болды. Ортаєасырда Ќытай мен Орталыќ Азия халыќтарыныѕ мыќты мемлекеттер ќўрып, саяси тўраќты болєан шаќта олардыѕ мјдени ќарым-ќатынастары да жиі болатын. Себебі халыќтыѕ экономикалыќ жаєдайы жаќсарєан кезде єана олар сыртќы мјдени байланыстарын їдете тїседі. Сол себептен де Тїрік ќаєанатыныѕ елшіліктері император сарайына баруын жиілете тїскен еді. Таѕ императорларыныѕ да ґзініѕ кґшпелі кґршілерге ќатысты ґзіндік стратегиясы болып, ґз маќсат-мїдделерін басќыншылыќ соєыс арќылы емес, ќытай дипломатиясы мен саясатыныѕ јр тїрлі айла-тјсілдерін пайдалану арќылы жїзеге асырып отырды. Сол себептен де Таѕ императорлары тїркілердіѕ сауда елшіліктерін ќабылдап, сауда жасауларына мїмкіншілік туєызады. Алєашќы Таѕ императорлары Гао Цзу мен Тайцзунныѕ икемді саясатыныѕ нјтижесінде империя кїшейіп, сыртќы байланыстарын батыл орнатуєа мїмкіндікке ие болєан еді. Ќытай дипломатиясыныѕ кґрші тайпаларымен кїресудіѕ еѕ тиімді тјсілі «и и чжи и» принципі бойынша бір-біріне айдап салу еді. Бўл тјсілдер ќытай дипломатиясы їшін ґте пайдалы јрі тиімді болды, сол себептен де ол туралы мјліметтер ќытайдыѕ жазба деректерінде кґп кездеседі. Ќытай императорлары Орталыќ Азия халыќтарымен кейде сауда жїргізу арќылы кейде ќўдаластыќ ќарым-ќатынастар арќылы, кейде шапќыншылыќ жорыќтар жасап, їнемі байланыста болды. 647 жылы ќытайлардыѕ Шыєыс Тїркістанєа жорыєы сјтті аяќталды. 657 ўйєыр атты јскерініѕ кґмегімен ќытайлыќтар Батыс Тїрік ќаєанатыныѕ ќўлауына ќол жеткізді. Таѕ империясыныѕ басќыншылыќ іс-јрекеттерін Орталыќ Азияда Аньси жјне Бэйтин протектораттарын ќўруынан да кґре аламыз. Ќытайдыѕ оларды ќўрудаєы негізгі маќсаты - иелік еткен территорияларда дер кезінде халыќ наразылыєын жаныштау їшін ќўрылєан еді. Аньси протектораты 640 жылы, Бэйтиндегі протекторат 702 жылы ќўрылып, Таѕ империясымен жауласып жатќан Ќашєарияныѕ ќала мемлекеттеріне кґмекке келген Батыс Тїрік ќаєанатыныѕ јскеріне дер кезінде тойтарыс беріп тўрды. Осылайша Аньси жјне Бэйтин протектораттары Ќытайдыѕ Орталыќ Азия мемлекеттерін билеп-тґстеу їшін ќўрылєан саяси, јскери орталыќќа айналады. Мўнда Ќытайдан ќалыѕ јскер жіберіледі. Бэйтинде ќўрылєан протекторатта Батыс ґѕірдіѕ барлыќ ќашќындары жиналады. Олар Таѕ империясыныѕ кґмегімен Тїрік ќаєанатында їстемдігін ќалпына келтіргісі келген ќашќындар еді. Тарихи деректерге ќараєанда, Хусэло ќаєанныѕ ґзінен 60000-70000 адам ќашып келген. Сонымен ќатар, мўнда сатќындыќпен айыпталып, ќашып келген Ашина Сян деген ќаєанныѕ туысќандары да болды. Ол еліне оралєан кезде оныѕ балаларыныѕ аттары Ши Хуайдао мен Ши Сян деп таза ќытайлыќ аттар болып ґзгерген еді. Мўныѕ ґзі ќытай мјдениетініѕ Орталыќ Азия халыќтарыныѕ мјдениетіне тигізген јсерін аѕєартады. Сонымен ќатар, екі елдіѕ бір-бірімен толассыз ќарым-ќатынасыныѕ болєанын біз, бір-біріне кґрсеткен јскери кґмектен де кґре аламыз. Батыс Тїрік ќаєанатыныѕ ќол астына ќараєан теле тайпалары ќарсылыќ кґрсетіп, бґлініп кеткен кезде, бўл мјселені шешу їшін, Батыс Тїрік ќаєанатыныѕ билеушілері Суй патшалыєымен одаќтасып, теле тайпаларын ґздеріне баєындырады. Ќытай патшалыєыныѕ бўл жаќсылыєы ўмытылмай, 618 ж Батыс Тїрік ќаєанатыныѕ Тўтўќ яєбу ќаєаны Таѕ патшалыєына елші жіберіп, сыйлыќтар жібергені жґнінде мјліметтер кездеседі. Ќытай жылнамаларын зерттей отырып, јсіресе тїрік ќаєандарыныѕ Ќытайєа жіберген елшіліктерініѕ кґп болєанын кґре аламыз. Халыќтыѕ мўќтаждыєын ќанаєаттандыру їшін, ќаєандар ќытай императорларынан сауда-сатыќ жасауєа рўќсат сўрайтын. Біраќ ќытай императорлары їшін шекарада жїргізілген сауда-саттыќ «варварларєа» деген баќылау жїргізудіѕ ыѕєайлы тјсілі болды. Кїшпен тартып алу маќсаты ќытай императорларыныѕ да, тїрік ќаєандарыныѕ да кґкейінде тўрєан маќсат еді. Біраќ бўл маќсат-мїдделерден ќытайдыѕ ќарапайым егіншілері мен тїркі шабандары зардап шегетін. Тїрік ќаєандарыныѕ ішкі алауыздыќты басу їшін, жаулаушылыќ соєыстарды жїргізуі тїрік ќоєамындаєы ќарама-ќайшылыќтар мен ќаќтыєыстарды біршама тўншыќтырды. Ќытай јскерлері де ќарап тўрмай, 639 – 640 жылдары Гаочанды, 644 жылы Ќарашарды жјне Кучаны басып алады. Ќытай империясына тјуелділігін Ќашєар жјне Жаркент билеушілері мойындап, император сарайына елшіліктерін жібереді. Уч-элигтіѕ баласы Саќал кезінде дала аристократиясыныѕ наразылыєы кїшейген кезде, ќытай јскерлері дереу бўл наразы топќа кґмек кґрсетеді. Саќал кґтерілісшілерге ауыр соќќы беріп, Кучадаєы ќытай јскерін талќандайды. Сґйтіп, ќытай дипломатиясыныѕ тїркі каєандарын бір-біріне айдап салу, бір-біріне деген ќызєанышты ґршіту сияќтыайла-тјсілдері ґз нјтижесін береді. Дала тыныштыќтан айрылады. Батыс Тїрік ќаєанатыныѕ орнына ќўрылєан Тїргеш ќаєанатын ќаєан жанўясынан шыќќан Сўлўќ баскарады. Арабтардыѕ ислам дінін тарату маќсатындаєы бастаєан ќасиетті соєысы тїргештердіѕ тўсына дјл келеді. Елдіѕ јлеуметтік-саяси жаєдайы ауыр жаєдайда болуына ќарамастан, тїргештер соєдылармен бірлесіп, батыста арабтармен соєыс ќимылдарын жїргізсе, оѕтїстіктікте Таѕ империясыныѕ јскерлерімен жауласты. Саяси жаєдайды тізгінде ўстау їшін, ірі саясаткер Сўлўќ Таѕ империясымен икемді дипломатиялыќ саясатын ўстанады. 717 жылы оныѕ Таѕ императорымен достыќ ќарым-ќатынастарды орнату маќсатында Таѕ империясыныѕ астанасы Чанъанєа жасаєан елшілік сапары сјтті аяќталады. Мўнда Сўлўќ ґзініѕ елшілік ќабілетін жарќырата кґрсетіп, ґзі їшін ґте ќауіпті жау Ќытай императорыныѕ ханшайымына ќўда тїсіп, олардыѕ саяси назарын ґзінен аударып, арабтарєа ќарсы соєыс ќимылдарын жалєастыра береді, осылайша јскери кїшін біржаќќа жўмылдыруєа тырысады. Арабтармен болєан соєыстардан тїргеш армиясы ќатты јлсірейді, дјл осы кезде Жетісу мен Алтайдан ќарлўќтар кґшіп келеді, олардыѕ соќќысы тїргештерді бас кґтертпейді. Осылайша Ўлы далада їнемі ќаќтыєыстар жїргізіліп отырып, ќарлўќтардыѕ билігін Ќарахан јулеті тартып алады. Таѕ јулетінен кейін Ќытайда билік ќўрєан Сўѕ дјуірінде, бўл јулет билеушілері Орталыќ Азия халыќтарына їстемдік орнату маќсатынан аулаќ болып, тек сауда-елшіліктері мен дипломатиялыќ елшіліктерді жіберумен шектеледі. Ќытай жылнамаларында тїркі тайпаларынан келген елшіліктер туралы кґптеген мјліметтер саќталєан. VІІ-ХІІ єасырларда Ќытай мен Орталыќ Азия халыќтарыныѕ саяси жаєдайы осылай шырмалып, ґте кїрделі жаєдайда болды. Себебі, сауда-саттыќ пен мјдени ќарым-ќатынастардыѕ ар жаєында саяси маќсат пен мїдде тўрды. Ўлы Жібек жолына їстемдік ету маќсаты халыќтарєа маза бермей, атќа отыруєа ќамшы болды. Біраќ осы ќарама-ќайшылыќтарєа ќарамастан, мјдениеттердіѕ ґзара байытылуы, жаѕаруы мен толыќтырылу процесі жїзеге асты. VІІ-ХІІ єасырлардаєы мјдени ќарым-ќатынастар јлем мјдениетініѕ дамуына зор їлесін ќосты.
жүктеу/скачать 0.8 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|