Қадірлі талапкер!

ДЫБЫС ҮНДЕСТІГІ

1. ілгерінді ықпал

2. кейінді ықпал

3. тоғыспалы ықпал

• 
  Ілгерінді ықпал – қатар тұрған екі дыбыстың біріншісінің өзінен кейінгі дыбысқа ықпал етіп, өзіне ұқсатуы. (1 2)
  
• 
  Ілгерінді ықпалдың кездесетін орындары:
  

2) Екі сөз арасында: ақ балық (ақ палық)

3) Күрделі сөздерде:

а) біріккен сөз: көзқарас (көзғарас)

ә) тіркескен сөз: ала кел (ала гел)

б) қос сөз: құрбы-құрдас (құрбы-ғұрдас)

• 
  Ілгерінді ықпалдың жазылуда ескерілетін орындары:
  
  1. 
     Сөздің соңғы дыбысы дауысты немесе үнді я ұяң дауыссыздар болса, жалғанатын қосымшаның алғашқы дыбысы үнді немесе ұяң дауыссыздан басталады.
     

Терезе - лер Терезе - ге Терезе- ден

Қаз - дар Қаз - ға Қаз – бен

Мал - сыз Кір-сіз Кім - сің

Кел - сін Құлын - шақ Тіл - ші

1. 
   Сөздің соңғы дыбысы қатаң дауыссыз дыбыс болса, оған жалғанатын дауыссыздан басталатын қосымшаның бірінші дыбысы қатаң дауыссыз дыбыс болады.
   

   Кітап - тар Кітап - қа

   Орақ - тар Орақ - қа

• 
  Ілгерінді ықпалдың жазылуда ескерілмейтін орындары:
  
  1. 
     (ш+с=шш)
     

Жазылуы	Айтылуы
Қаш-са Аш-са Іш-сін	Қашша Ашша Ішшін

2. 
   (п+б=пп)
   

Жазылуы	Айтылуы
Жүсіп-бек Кеңес-бек Қанат-бек	Жүсіппек Кеңеспек Қанатпек

3. 
   (п+б=пп)
   

Жазылуы	Айтылуы
Алып бер Тоқ бала	Алып пер Тоқ пала

4. 
   Біріккен сөздің бірінші сыңары немесе сөз тіркесінің бірінші сыңары дауысты дыбыс немесе үнді не ұяң дауыссызға бітіп, екінші сыңары қатаң к, қ дауыссыздарынан басталғанда, бұл екі дыбыс ұяң г, ғ болып естіледі. Жазылуда бұл ескерілмейді.
   

Жазылуы	Айтылуы
Жиен - құл Көз-қарас Қара-көз Боз-көйлек Күз келді Ала кел	Жиенғұл Көзғарас Қарагөз Бозгөйлек Күз гелді Ала гел

• 
  Кейінді ықпал – қатар тұрған екі дыбыстың соңғысының өзінің алдынғы дыбысқа ықпал етіп, өзіне ұқсатуы (1 2).
  
• 
  Кейінді ықпалдың кездесетін орындары:
  

2. Екі сөз арасында: ақ лақ (ағ лақ)

3. Күрделі сөздерде:

а) біріккен сөз: Есенгелді (Есеңгелді)

ә) тіркескен сөз: он бес (ом бес)

б) қос сөз: астан-кестен (астаң-кестен)

• 
  Кейінді ықпалдың жазылуда ескерілетін орындары:
  
  1. 
     (қ, к, п + дауысты = ғ, г, б )
     

2. 
   (п + -ып, -іп = уып, уіп)
   

шап + ып = шауып

кеп + іп = кеуіп

сеп +іп = сеуіп

жап + ып = жауып

• 
  Кейінді ықпалдың жазылуда ескерілмейтін орындары:
  
  1. 
     (н+ғ,г = ңғ, ңг), (н+қ,к = ңқ, ңк)
     

Жазылуы	Айтылуы
Жан + ғали сен + гім жан қайғы	Жаңғали сеңгім жаң қайғы

2. 
   (с+ш = шш), (з+с = сс), (з+ш = шш)
   

Жазылуы	Айтылуы
Ас + шы Көз + сіз Жаз+шы	Ашшы Көссіз Жашшы

3. 
   (з+ж=жж)
   

Жазылуы	Айтылуы
Бозжан Жүз жыл Боз жорға	Божжан Жүж жыл Бож жорға

4. 
   (н + /б,в,п/ = мб, мв, мп)
   

Жазылуы	Айтылуы
Жан + пейіс Тұрған + бек Есен + бай Он бес	Жампейіс Тұрғамбек Есембай Ом бес

5. 
   Біріккен сөз, тіркескен сөз және сөз тіркесінің бірінші сөзі қ, к, п дауыссыз дыбыстарына бітіп, екінші сөз дауысты не ұяң, үнді дауыссыз дыбыстарынан басталса, бірінші сөздің соңындағы қ, к, п дыбыстарының орнына, ғ, г, б дыбыстары естіледі. Жазылуда бұл ескерілмейді.
   

   Жазылуы	Айтылуы
   Көк жиек Шолақ еді Шөп әкелді Көк ала	Көг жиек Шолағ еді Шөб әкелді Көг ала

6. 
   Біріккен сөз, тіркескен сөз және сөз тіркесінің бірінші сөзі мен екінші сөзінің аралығында екі дауысты қатар келгенде, біріншісі түсіріліп айтылады, жазылуда бұл ескерілмейді.
   

Жазылуы	Айтылуы
Торы ала ат Сарыарқа Қара ешкі Келе алмайды	Торалат Сарарқа Қарешкі Келалмайды

1. 
   (с+ж=шш) Біріккен сөз, тіркескен сөз және сөз тіркесінің бірінші сөзі с дыбысына аяқталып, екінші сөзі ж дыбысынан басталса, айтылуда с мен ж дыбыстарының орнына шш дыбыстары естіледі. Жазылуда бұл ескерілмейді.
   

   Жазылуы	Айтылуы
   Досжан Жанқожа Тас жол	Дошшан Жаңғожа Ташшол

2. 
   (н + /к,қ/ = ңғ, ңг)
   

Жазылуы	Айтылуы
Есен келді Жиенқұл	Есеңгелді Жиеңғұл

1. 
   Қазақ тілінде сөздердің жазылу заңдылығы мен айтылу заңдылығы бар.
   

2. 
   Қазақ тілінде сөздер көбіне қалай жазылса солай оқылады. Кейде сөздердің жазылуы мен айтылуында өзгешелік болады. Мынадай жағдайларда сөздердің жазылуы мен айтылуында өзгешелік болады:
   

• 
  дыбыс үндестігі, яғни қатар келген екі дыбыстың бір-біріне әсер етуі;
  
• 
  еріндік дауыстылардың (ұ, ү, о, ө) өзінен кейін келген езулік дауыстыларға (ы, і, е) әсер етуі;
  

3. 
   Орфографиялық заңдылық төмендегі принциптерге негізделеді:
   

• 
  Фонетикалық принцип:
  

• 
  Дәстүрлі принцип:
  

• 
  Морфологиялық принцип:
  

Айтылуы	Жазылуы
Шегара Жер-гөк Қоян-ғолтық	Шекара Жер-көк Қоян-қолтық

Лексика (грек."сөздік қор") мынадай тақырыптарды зерттейді:

• 
  Лексиканың мынадай салалары бар: