Сөз тіркесіне ұқсағанмен, сөз тіркесі

1. 
   Хабарлы сөйлем (ойды хабарлап жеткізеді) Соңында нүкте . тұрады.
   

2. 
   Сұраулы сөйлем (сұраулы мағынада айтылады) Соңында сұрау белгісі ? тұрады.
   

3. 
   Бұйрықты сөйлем (бұйыру мағынасында айтылады) Соңында нүкте немесе леп белгісі ! тұрады.
   

4. 
   Лепті сөйлем (адамның эмоциясына байланысты айтылады) Соңында леп белгісі ! тұрады.
   

1) Бастауышы айтылмаған жағдайда баяндауышқа сұрақ қою арқылы табуға болады: Ертең мұнда кел. (Сен ертең мұнда кел)

2) Кейбір құрмалас сөйлемде екі жай сөйлемнің бастауышы ортақ болады. Ондай сөйлемді жалпылама жақты сөйлем дейді. Мысалы, Аз сөйле, көп тыңда. (Сен аз сөйле, көп тыңда.)

Жақсыз сөйлемнің жасалу жолдары

Жақсыз сөйлемнің баяндауышы күрделі болып келеді және мынадай жолдармен жаслады:

1. 
   Қалау рай арқылы: Менің оқығым келеді.
   
2. 
   Барыс септігіндегі тұйық етістіктің бол, жара, тура кел деген көмекші етістіктермен тіркесуі арқылы: Ауылға баруға тура келді.
   
3. 
   Атау және барыс септіктеріндегі тұйық етістіктің керек, жөн, мүмкін деген бейтарап сөздермен тіркесуі арқылы: Менің сабақ оқуым керек.
   
4. 
   -ып, -іп, -п тұлғалы көсемшенің болымсыз түрдегі бол етістігімен тіркесуі арқылы: Оның не айтып отырғанын түсініп болмайды.
   
5. 
   Құрамында бастауышы бар тұрақты тіркестер арқылы: Оның үрейден төбе шашы тік тұрды.
   
6. 
   Ілік септігіндегі тұйық етістіктің керегі жоқ, қажеті жоқ, қажеті не деген бейтарап сөздермен тіркесуі арқылы: Оны айтудың қажеті жоқ.
   

• 
  Сөйлем мүшелері – сөйлем құрауға қатысқан толық мағыналы, белгілі бір сұраққа жауап беретін және сөйлемдегі басқа сөздермен байланысып тұратын сөздер.
  
• 
  Сөйлем мүшелері құрамына (құрылысына) қарай 3 топқа бөлінеді: дара мүше, күрделі мүше және үйірлі мүше.
  

1. 
   Дара мүше – толық мағыналы бір сөзден болған мүше. (Дала қараңғы. сөйлемінде бастауыш та, баяндауыш та бір сөзден тұр.)
   
2. 
   Күрделі мүше – күрделі сөзден, тұрақты тіркестен және шылаулы тіркестен болған мүше. (Мұғалім келе жатыр. сөйлемінде баяндауыш күрделі сөзден болып, күрделі баяндауыш болып тұр.)
   
3. 
   Үйірлі мүше – бірнеше сөзден құралып, бастауыштық-баяндауыштық қатынастан тұратын, бір сөйлем мүшесінің қызметін атқаратын сөздер тобы. (Жаны сау адам – бақытты адам. сөйлемінде анықтауыш үйірлі мүшеден болып тұр, себебі бастауышқа (жаны), баяндауышқа (сау) ажыратылады, бір сұраққа (қандай) жауап беріп тұр.)
   

• 
  Сөйлем мүшелері атқаратын қызметіне қарай 2 топқа бөлінеді: тұрлаулы мүше және тұрлаусыз мүше.
  

1. 
   Тұрлаулы мүше – сөйлем құрауға негіз болатын мүше. Оның 2 түрі бар: бастауыш пен баяндауыш.
   
2. 
   Тұрлаусыз мүше – өздігінен сөйлем құрай алмайтын, тек сөйлемдегі ойды толықтырып тұратын мүше. Оның 3 түрі бар: анықтауыш, толықтауыш және пысықтауыш.
   

• 
  Сұрақтары: кім? не? кімдер? нелер? кімі? несі?
  
• 
  Бастауыш төмендегідей сөз таптарынан жасалды:
  

  Сөз табы	Мысалы
  зат есім	Күн жылынды. Досым келді.
  есімдік	Бұл-үлкен үй. Өзің кел. Ешкім жоқ.
  сын есім	Ақылды ісіне сенеді. Сыпайы сырын сақтар.
  сан есім	Үшеуі сыртқа шықты. Төрт екіге бөлінеді.
  етістік	Іздеген жетер мұратына. Оқу инемен құдық қазғандай.

• 
  Бастауыш құрылысына қарай 3-ке бөлінеді:
  

1. 
   Дара бастауыш – бір сөзден тұратын бастауыш. Мысалы: Біз алғашқыда өз көзімізге өзіміз сенбедік. Жігіттер аттарын жетектеп, бұлақ басына жақындай берді.
   
2. 
   Күрделі бастауыш – кемінде екі сөзден тұратын бастауыш. Мысалы: Кеншілер сарайы адамға лық толы. Ырыс алды - ынтымақ.
   
3. 
   Үйірлі бастауыш – үйірлі сөздерден тұратын бастауыш. Мысалы: Уайымы көптер тез қартаяды.
   

Баяндауыш – бастауыштың жай-күйін, оқиғаның қай шақта болғанын білдіріп, сөйлемді тиянақтап тұратын тұрлаулы мүше.

• 
  Қай сөз табынан болса, сол сөз табының сұрақтарына жауап береді.
  
• 
  Баяндауыштың төмендегідей сөз таптарынан жасалды:
  

  етістік	Күн жылынды. Досым келді.
  зат есім	Бұл-үлкен үй. Оның алғаны - кітап.
  сын есім	Дала тап-таза. Күн ыстық.
  сан есім	Екі жерде екі - төрт. Оның жасырғаны- бес.
  есімдік	Менің айтарым осы. Біздің ауыл әне.

• 
  
  
• 
  Баяндауыш құрылысына қарай 3-ке бөлінеді:
  

1. 
   Дара баяндауыш – бір сөзден тұратын баяндауыш. Мысалы: Олар алыс жерден келді.
   
2. 
   Күрделі баяндауыш – кемінде екі сөзден тұратын баяндауыш. Мысалы: Ауыл мәдениеті өсіп келеді. Мен бұл аттан күдерімді үзіп тұрмын.
   
3. 
   Үйірлі баяндауыш – үйірлі сөздерден тұратын баяндауыш. Мысалы: Оның ең үлкен кемшілігі – сабақ оқымау.
   

• 
  Сұрақтары: қандай? қай? кімнің? ненің? неше? нешінші? қанша? қайдағы? қашанғы?
  
• 
  Анықтауыштың төмендегідей сөз таптарынан жасалады:
  

  сын есім	Зерделі қыздың зерек ойы қиядағы жұмбақты іліп әкетті. Олар шалғай ауылдарды аралады.
  есімдік	Кейбір аңдар ертемен азықтануға шығады.
  зат есім	Өзен бойында қора-қора қой жайылып жүр.
  сан есім	Оныншы сыныпта бұл тақырыптарды өткен едік.
  есімше	Айтқан сөзің дәл келсе, саған сыйлығым бар.

• 
  Анықтауыш құрылысына қарай 3-ке бөлінеді:
  

1. 
   Дара анықтауыш – бір сөзден тұратын анықтауыш. Мысалы: Ұлыған қасқырды көріп зәре-құтымыз қалмады. Сары жапырақтар жерге түсіп жатыр.
   
2. 
   Күрделі анықтауыш – кемінде екі сөзден тұратын анықтауыш. Мысалы: Қара торы ат бірінші келді. Олардың қыл өтпестей татулығы елге үлгі-өнеге болып отыр
   
3. 
   Үйірлі анықтауыш – үйірлі сөздерден тұратын анықтауыш. Мысалы: Ақылы бар жігіт өмірден опық жемейді.
   

• 
  Сұрақтары: кімге? неге? кімді? нені? кімде? неде? кімнен? неден? кіммен? немен? (атау мен ілік септіктерінен басқа септіктердің сұрақтарына жауап береді.)
  
• 
  Толықтауыш төмендегідей сөз таптарынан жасалады:
  

• 
  Толықтауыш құрылысына қарай 3-ке бөлінеді:
  

1. 
   Дара толықтауыш – бір сөзден тұратын толықтауыш. Мысалы: Жіңішке жолмен бір қос ат келеді. Оны ешкімге көрсетпе.
   
2. 
   Күрделі толықтауыш – кемінде екі сөзден тұратын толықтауыш. Мысалы: Олар аттардың қара торысын таңдап алды. Қорыққанда Отанын сататын су жүректерден қорқу керек.
   
3. 
   Үйірлі толықтауыш – үйірлі сөздерден тұратын толықтауыш. Мысалы: Досы көппен сыйлас, досы жоқпен сырлас.
   

• 
  Толықтауыш мағынасына қарай 2-ге бөлінеді:
  

1. 
   Тура толықтауыш – табыс септік тұлғасындағы толықтауыш. Мысалы: Суды шым тоқтатар, сөзді шын тоқтатар. Оны ешкімге көрсетпе. Мен кітап оқыдым.
   
2. 
   Жанама толықтауыш – барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктері тұлғасындағы және туралы, жөнінде, жайында шылауларымен тіркесіп келген сөздер тұлғасындағы толықтауыш. Мысалы: Екі қарт кісімен амандастым. Оның ұзақтан келе жатқандарға көзі түсті. Сабақта жарыс туралы сөйлестік.
   

• 
  Сұрақтары: қайда? қайдан? қалай қарай? қашан? қашаннан бері? қалай? қалайша? қайтіп? неліктен? не үшін? неге? не мақсатпен? қаншалықты?
  
• 
  Пысықтауыш төмендегідей сөз таптарынан жасалады:
  

• 
  Пысықтауыш құрылысына қарай 3-ке бөлінеді:
  

1. 
   Дара пысықтауыш – бір сөзден тұратын пысықтауыш. Мысалы: Лавада жұмыс қызу жүріп жатыр. Ол сұраққа ойланбастан жауап берді.
   
2. 
   Күрделі пысықтауыш – кемінде екі сөзден тұратын пысықтауыш. Мысалы: Мерей жымың-жымың етіп сахнаға шықты.
   
3. 
   Үйірлі толықтауыш – үйірлі сөздерден тұратын толықтауыш. Мысалы: Уақытым барда сабаққа дайындалсам деймін.
   

• 
  Пысықтауыш мағынасына қарай 5-ке бөлінеді:
  

• 
  Мынадай жағдайларда бірыңғай мүшелердің арасына үтір қойылады:
  

  Бірыңғай мүшелер өзара жалғаулықсыз байланысса	Аспан айқын, анық.
  Жалғаулық шылаулар бірыңғай мүшелердің арасында қайталанып келсе	Рахима-әрі әнші, әрі биші.
  Бірыңғай мүшелер бірақ деген қарсылықты жалғаулық арқылы байланысса	Ол орта бойлы, бірақ толықша келген сұр жігіт еді.

• 
  Мынадай жағдайларда бірыңғай мүшелердің арасына үтір қойылмайды:
  

1. 
   Жалпылауыш сөз бірыңғай мүшеден бұрын тұрса, одан кейін қос нүкте қойылады. (Жалп. сөз: бірың. мүше.)
   
2. 
   Жалпылауыш сөз бірыңғай мүшеден кейін келсе, оның алдынан сызықша қойылады. (Бірың. мүше – жалп. мүше)
   
3. 
   Бірыңғай мүшенің алдында жалпылауыш сөз тұрып, соңында сөйлемнің басқа мүшелері келсе, бірыңғай мүшеден бұрын қос нүкте, олардан кейін сызықша қойылады. (Жалп. сөз: бірың. мүше – басқа сөздер)
   

• 
  Айқындауыш мүшенің 2 түрі бар: оңашаланған айқындауыш және қосарлы айқындауыш.
  

• 
  Оқшау сөздің 3 түрі бар: қаратпа сөз, қыстырма сөз және одағай сөз. Олардың ерекшеліктері төмендегідей:
  

• 
  Оқшау сөз сөйлемнің басында келсе, одан кейін үтір қойылады.
  
• 
  Оқшау сөз сөйлемнің соңында келсе, оның алдынан үтір қойылады.
  
• 
  Оқшау сөз сөйлемнің ортасында келсе, оның екі жағынан үтір қойылады.
  
• 
  Қыстырма-түсінік сөз, түсінік сөйлем жақшаға алынады: Жақаң (менің әкем) ол кезде жас еді.
  

1. 
   Төл сөз – жазушының (сөйлеушінің) сөзіндегі біреудің өзгертілмей берілген сөзі.
   
2. 
   Автор сөзі – төл сөздің айналасында берілген жазушының (сөйлеушінің) өз сөздері.
   
3. 
   Төлеу сөз – жазушының (сөйлеушінің) сөзіндегі біреудің өзгертіліп берілген сөзі.
   

1. 
   Төл сөзді төлеу сөзге айналдырудың ең негізгі және өте жиі қолданылатыны – төл сөзде сөйлемнің тиянақты баяндауышы болып тұрған сөзге табыс жалғауын жалғау арқылы оны (төл сөзді) автор сөзімен байланыстыру тәсілі. Алдымен, төл сөздің баяндауышы болып тұрған етістік қай шақта, қай райда айтылуына қарай етістіктің есімше түріне айналады да, содан кейін барып табыс септігін қабылдайды. Мысалы: «Мен судан қорқамын», - деді Омар. Омар өзінің судан қорқатынын айтты. Кейде табыс септік жалғауы есімшеге -дық, -дік жұрнағы мен тәуелдік жалғауы арқылы жалғанады. Мысалы: «Мен судан қорқамын», - деді Омар. Омар өзінің судан қорқатындығын айтты.
   
2. 
   Төл сөздің баяндауышы өткен шақ немесе нақ осы шақ білдіретін етістік формасында айтылса, төлеу сөзге айналғанда, ол есімшенің -қан, -ған, кен, -ген жұрнақтарының табыс септігінде тәуелденуі арқылы беріледі. Мысалы: «Автобус күтіп тұрмын», - деді Омар. Омар автобус күтіп тұрғанын айтты.
   
3. 
   Егер төл сөз етістіктің келер шақ немесе ауыспалы осы шақ формасында айтылса, төлеу сөзге айналғанда, есімшенің -атын, -етін, -йтын, -йтін жұрнақтарының табыс септігінде тәуелденуі арқылы беріледі. Мысалы: «Ол ертең келеді», - деді Омар. Омар оның ертең келетінін айтты.
   
4. 
   Егер төл сөздің баяндауышы етістіктің бұйрық рай формасында айтылса, төлеу сөзде ол тұйық етістіктің табыс септігінде тәуелденуі арқылы беріледі. Мысалы: «Сен ертерек кел», - деді Омар. Омар оған ертерек келуін айтты.
   
5. 
   Баяндауышы есім сөзден я есім сөздің араласуынан, я болмаса атау тұлғалы тұйық етістіктен болса, төлеу сөзге айналғанда, олар екенін көмекші етістігімен тіркесіп беріледі. «Кітап - білім бұлағы», - деді Омар. Омар кітаптың білім бұлағы екенін айтты.
   
6. 
   Төл сөздегі де етістігі төлеу сөзде айт, сұра, ойла, талап ет, бұйыр, ескерт деген сияқты айту, ойлау мәнді етістіктердің біріне ауысады: Әкесі: "Үйге кел", - деді. Әкесі оған үйге келуін айтты.
   
7. 
   Төл сөз сұраулы сөйлем болып, оның құрамында сұрау есімдігі болса, төлеу сөзде өзгермейді: Сен қайда тұрасың? – деді Асан. Асан одан қайда тұратынын сұрады.
   
8. 
   Төл сөз сұраулы сөйлем болып, оның құрамында сұраулық шылау (ма, ме) болса, ол төлеу сөзде болымды-болымсыз түрде не антоним болып қосарланып айтылады: Үйге кіруге бола ма? – деп сұрады Дәулет. Дәулет үйге кіруге болатынын, болмайтынын сұрады.
   
9. 
   Төл сөз лепті сөйлем болып, оның құрамында одағай болса, төлеу сөзге айналдырғанда, одағайдың мағынасы ғана айтылады. Мысалы,
   

Әттеген-ай, саған көмек беруім керек еді! – деді біреу. Біреу өзінің оған көмек бермегенін өкінішпен айтты.

10. 
    Төл сөздегі жіктеу есімдіктері төлеу сөзде былай өзгереді:
    

Төл сөз	төлеу сөз
мен	өзінің
сен	оның / одан
сіз	оның / одан
ол	оның / одан
Саған / сізге	оған
сенімен / сізбен	онымен

• 
  Төл сөз тырнақшаға алынғанда, тыныс белгілері былай болады:
  

  Төл сөз автор сөзінен бұрын келеді.	«Төл сөз», –автор сөзі	«Балалармен ақылдасып көрейік», – деді Ақылбай.
  Төл сөз автор сөзінен кейін келеді.	Автор сөзі: «Төл сөз».	Балтабай былай деді: «Балалармен ақылдасып көрейік»
  Төл сөз автор сөзінің ортасында келеді.	Автор сөзі: «Төл сөз», –автор сөзі.	Балтабай: «Балалармен ақылдасып көрейік», – деді.
  Төл сөзді автор сөзі ортадан жарып келеді.	«Төл сөз, –автор сөзі, – төл сөз».	«Балалармен, – деді Балтабай, – ақылдасып көрейік».

• 
  Төл сөз тырнақшаға алынбағанда, тыныс белгілері былай болады:
  

  Төл сөз автор сөзінен бұрын келеді.	–Төл сөз, –автор сөзі	– Ол сенің інің бе? – деп сұрады Сағи.
  Төл с өз автор сөзінен кейін келеді.	Автор сөзі: – Төл сөз.	Сағи былай деп сұрады: – Ол сенің інің бе?
  Төл сөз автор сөзінің ортасында келеді.	Автор сөзі: –Төл сөз, –автор сөзі.	Сағи: – Ол сенің інің бе? –деп сұрады.
  Төл сөзді автор сөзі ортадан жарып келеді.	–Төл сөз, –автор сөзі, – төл сөз.	– Ол, – деді Сағи, – сенің інің бе?

• 
  Төл сөз сұраулы, лепті және көтеріңкі интонациямен айтылған бұйрықты сөйлем болғанда, тыныс белгілері былай болады:
  

• 
  Диалогта әр адамның сөзі жаңа жолдан және сызықшамен басталады. Мысалы:
  

• 
  Қарағым, сен кімнің баласысың?
  
• 
  Асанбайдың.
  
• 
  Әкең қазір қайда?
  
• 
  Қой бағып кеткен.
  

• 
  Диалогта төл сөз бен автор сөзі араласып келе береді. Мысалы:
  

• 
  Қарағым, сен кімнің баласысың? – деп сұрады. Бала:
  
• 
  Асанбайдың, – деп қысқа жауап қайырды.
  

• 
  Әкең қазір қайда? – деді. Бала да бұл кім болды екен дегендей:
  
• 
  Қой бағып кеткен, – деп тесіле қарады.