VI О возможности комплектования Казахского вуза учащимися

Кратко о возможности комплектования нашего универсигега сгудентами из лиц, окончивших нашу среднюю школу, рисуегся таким образом. Сущесгвуюшая школьная сеть по данным Наркомпроса Казахстана охватывает казахское население только до 17% детей школьного возрасга, а прочее население до 40%.

Неграмотность среди казахского населения - 95%, а среди прочего -72%. Для обслуживания этих школ педагогическим персоналом имеется: педагогических техникумов - 14, ішститутов народного образования - 3, педвуз - 1.Общее количество учащихся в педагогических учебных заведениях 2432 человека, из них казахов — 1572.

Вообще в школах повышенного типа обучается 30 224 человека, из коих казахов - 7907 (в цифру 30 224 входят учащиеся в вузах и рабфаках).

Приведенные цифровые данные выявляют полную возможность обеспечить учреждаемый вуз Казахстана в отношении комплектования учащихся -студентов.

В связи с вопросом об укомплектовании учащимися Казахского вуза любопытно привести некоторые справки из исгории университетов в России, что может быть и небезынтересно и для нас

«В учрежденный впервые в России в 1724 году Петром I университет при Академии наук были приглашены из-за границы 17 профессоров и так как русских студентов для слушания этих 17-ти профессоров не было наготове, то вместе с ними из Германии были выписаны 8 студентов»¹.

По прошествии 17-ти лет, в 1741 году, на 12 профессоров оказалось всего 12 студентоа

Первый выпуск был произведен через 28 лет только в 1752 году и окончило 9 человек. В 1766 году из 18-ти студентов половина «вышла в отставку, объявляя, что они, не имея склонности более обучаться наукам, просят их из университета исключить».

В учрежденном в 1754 году по инициативе Шувалова и Ломоносова Московском университете дело развивалось не лучше.

«Многие кафедры»² — как гшшут о нем, — «оставались незамещеннышг. на юридическом факультете читал одш профессор Дильтей, на медицинском -один Кершстенс... число студентов - иногда было по одному студенту на факультет; лекции посещались неисправно, едва 30-40 дней в году».

Вот в каких условиях учреждались первые университеты в России и каков был темп их развития. Толъко слепые или злостые противники продвижения национальной культуры вперед могут не мыслить того, что учреждение университета в Казахстане, путь его развития, темп роста при Советской власги и в сответствии с современной исторической эпохой будет совершенно иным, и не далек будет тот день когда Казахский университет дейсгвительно сделается центральным нервом культурной жизни, показателем духовной мощи трудящихся казахов и сганет могучлм рычагом строительсгва социализма в нашей стране.

Условия развития народов нашей республики, происходящего под эгидой Советской власти, устанавливающей систему планового регулирования взаимоотношений различных факторов развигия, обуславливающих прсгрессивный рост культуры и установления высшей формы общественных взаимоотношений, как гоюрил Ленин - минуя капитализм досгичь социализма, - иные, чем в обыкновенный так называемый естественный период развития общества.

Трудящиеся под руководством коммунистической партии исторически призваны творить чудеса. Одним из таких чудес, определяющих целую полосу подъема общественного благососгояния, после оргаштации Казахского государства Советов, явится учреждение национального университета, как революционное овладевание мировой пролетарской кулътурой, недостижимой для большинства казахской нации в обыкновенных, внесоветских условиях.

Вот так и только так может быть проложена дорога к культурному развитию общества при советской системе организации государственной власти, чего, конечно, не могут понять люди, невыбравшиеся до сих пор из своей прежней узко-мещанской скорлупы.

В условиях Советской власти осуществление организации Казгосуниверситета является исторически необходимым.

Поистине, организация Казахского государственного университета, как исторический факт, вправе претендовать на 3-е место в этапе развития жизни трудящихся Казахстана. После первого периода - организации совегской государсгвенной власти, как консолидации национальной казахской государственности, второго - государственного обьединения национальной территории казахов (воссоединение всех казахов после Средне-Азиатского национального размежевания), - организация университета, как создание величайшего очага культуры, должна быть отмечена историей, как осуществление трегьего и последнего го мероприятий по сложению моментов государства казахской нации, несуществовавшего до революции.

Вот, мне кажется, что следует сказать об организации университета в КССР.

В связи с изложенным небезынтересно остановиться на вопросе о стоимости университета.

Разработанные в стенах Казпедвуза план организации и подробные сметы дают возможность сказать по этому поводу следующее:

Осуществление полной организации университета в составе упомянутых трех факультетов может быть рассчитано на 5 лет.

При этом потребуются расходы ежегодно:
Таблица
Особо обстоит вопрос с расходами педфака. Педфак Казгосуниверситета преобразовываегся ш сущесгвующего педвуза, осущесгвление организационного плана которого было рассчитано на 4 года. В текущем учебном году функционирует 2 курса (в составе первого и второго курсов) педвуза.

Стоимость организации 3-х курсов педфака выражается в следующем:

Исчисление стоимости оборудования (кабинеты, лаборатории, институты) первых 2-х курсов педагогического факулътета и 1-го курса медицинского и сельскохозяйсгвенного факультетов показывает, что потребуются расходы для:

приведенные цифровые данные в зиачительной сгепени облегчают понимание вопроса, связанного со стоимостью университета. Из этого видно, что организационные расходы больше всего падают на долю педфака. Так получается благодаря тому, что, при условии полного оборудования педфака лабораторные нужды остальных факультетов (медфака, сельхозфака) в значительной степени покрываются наличным оборудованием педфака. При этих условиях стоимость организации первого курса медфака с 235 827 р. уменьшается до 16 055 р. 75 к., а того же курса сельхозфака с 228 262 — до 49 095 р. В таком же приблизительно соответствии будет и стоимость остальных курсов открываемых факультетов.

Отсюда становится ясным, что весь вопрос заключается в дальнейшем развертывании Казпедвуза. Надо полагать, что Казпедвуз, как учреждение вполне доказавшее свою жизненность проделанной за год работой, призван к оформлению как вуз, до конца. Раз так, то нельзя теперь останавливаться, а следует озаботиться дальнейшим развертыванием его в университет.

По сравнению с стоящей перед Казахским университетом задачей, все затраты, сделанные для организации университета, ничтожны. Да и расходы эги фактически не такие большие для того, чтобы отказаться целой стране, как КССР, ог осуществления задачи, являющейся одной из важнейших отраслей культурного сгроигельства страны.

К десятилетию Октябрьской революции существование и развитие национального вуза, преследующего задачу приобщения казахского народа к мировой кулътуре, является немаловажным подарком для трудящихся Казахстана.

В день величайшего праздника всех угнетенных - десятилетия существования Советской власти, - казахская нация в балансе своей истории будет читать об этом достижении, достижении на важнейшем фронте национального строительства. «Педвуз - знаменательное завоевание, достигнутое волею Великого Октября, в ближайшем будущем должен быть преобразован в Казахский унішерситет». Таков будет в этот исторический день общественный возглас!

Жолдастар! Бүл тарихи декреттің мүшелі күні халық арасындағы сауатсыздықты жою мәселесінің біраз жағдайымен танысуымыз керек. Революциядан бүрын Ресейдегі халықтың 33%-і хат танымайтын. Осының себебінен үкіметгі қолына алғаннан кейін пролетариаттьщ алдьша ірі міндет қойылды. Ол міндет: халықты жаппай сауатты қылу жөне онымен қоймай халықты жоғарғы мәдениетті елге айналдыру еді.

Ленин: «Сауатсыз адам саясаттан тысқары қалады» — дейді. Ендеше, ондай саясаттан тысқары болатын сауатсыз адам социализм қүрылысына лайықты іске толық тетік боларлық болып, мағлүматы бар адамдай болып қатынаса алмайды. Лешш осы декретті шығарарда осы жағдайды еске алған, ол декретге былай делінген:

«Республикамыздағы халықтың барлығын бірдей еліміздің саяси өміріне түсініп, қатьшасуьша мүмкіндік беру мақсатымен халық комиссарлар советі қаулы қылады:

1. Республикамыздағы 8 бен 50 жасгың арасындағы оқи, жаза білмейтін халықтың барлығы да өз тілінде, тілесе орыс тілінде оқып, хат тануға міндетті», — дейді.

Осы декрет шыққаннан бергі дөуірде сауатсыздықты жою майданында үлы табысқа жетіп отырмыз. Егер бүрын сауатсыз халық 33% болса, қазір 1934 жылдың өзінде-ақ сауатты халық 92% болды; ал қазір бірнеше республика, өлкелер түтасымен сауатты елге айналып отьф. Мәселен Чуваш, Кабардин-Балқар республикалары, Мәскеу облысы түгел сауатты елге айналды.

Ал, бүл мәселе жөнінде Қазақстанның күйі қандай еді? 1897 жылғы санақ бойынша осы күнгі Қазақстан топырағындағы жалпы халықтың хат танитыны 7,8% қана болған. Ал, революция алдында қазақтың ішінде хат танитыны 1-2% қана болатын. Онда да сауатты деп қазақша қалам түртіп, жаза білмейтін молдаларды, жазуы былай түрсын, қазакдіа сөзді дүрыс білмейтін тілмаштарды ғана санайтын.

1920 жылғы санақ бойынша, Қазақстанда сауаты бар жанның саны 19,4% болған, демек, 1897 жылмен 1920 жылдың арасында, яғни 23 жылдың ішінде халықтың сауаттылътғы 6,6-ақ процент көтерілген. Ал биылғы жылы біз сауатты халқымызды 61% деп санап отырмыз. Қазақстан автономиялы совет республикасы болғаннан бергі 15 жылдың беделінде сауатты халықтың саны 46% өсіп отыр. Содан бергі жерде бүкіл Советтер Союзындағы сауатты халықтың саны 59% өсті.

Сауатсыздық жою туралы егер бүгінгі күйімізді өткен уақытпен салысгыратын болсақ, табысымыз үшан-теңіа Әрине, айналдырган 15 жылдың ішінде халықтың сауатын мүндай өсіру пролетариат диктатурасының ғана қолынан келетін іс

Бәріңізге де белгілі, Америка мөдениетті мемлекет болып есептеледі. Соның өзінде соңғы 60 жылдың ішінде халықтьщ сауаты 15-ақ процент артқан. Ал бізде айналдырған 15 жылдың ішінде - 59% көтеріліп отыр.

Алайда, адам өмрінің тарихында халық мәдениетті бүл сықылды болып көтерілгенін қүлак естімегенмен, біз үшін бүл әлі де болса, әлде қайда жеткіліксіз. Өйткені совет дәуіріндегі халық мәдениетін қандай дәрежеге болса да көтеруге болады, сондықтан бүрьш мөдениет жүзінде кенже қалған елді алдыңғы қатарға шығару үшін совет үкіметінің қодданып отырған түрлі шаралары бар.

Сауаттылардың санының өсуі ретінде Қазақстан Советтер Союзының басқа республикаларынан кейін қалып отыр. Егер бүкіл Советгер Союзында сауатты халықтың саны 59% артса, біздің Қазақстандағы халықтың сауаттысының саны 46% қана болып артып отыр, яғни басқа қатар халыққа қарағанда біз 13% кем қалып отырмыз. Әрине, сауаты бар жанның санының өсу мөлшері мүншалық кенжелеп қалып отыруы тегіндікпен болып отырған нәрсе емес. Бүл бүрын ескі басшылықтың кезінде болған, іс жүзіндегі көп кемшіліктермен байланысты: ол кемшіліктер ескі басшылық түсындағы перегиптен болған еді. Осы перегиптің кесірінен шаруашылық та, мәдениет ісі де жүдеді. Осылардьщ хат білмеушілікті жою жүмысына да кесірі тиді. Соның салдарынан Қазақстан халқының сауатты жанының өсу қарқыны Советтер Союзының басқа елдерінен шабандап, артта қалуда.

Бірақ, солай болса да, біз биыл жаппай сауатты болған жеке өндіріс орындары мен колхоздарды былай қоя түрып, жеке облыстарымыздың халқын түгел сауаттандыру мәселесін әңгіме қыларлық дәрежеге жетіп отырмыз. Қазір барлық жүмысшылары, колхозшылары толық хат таныған колхоздар, өндіріс орындары аз емес. Қала берді, жалан, хат танытып ғана қоймай, үлкендерге одан да жоғары білім беретін мектептер де күн санап артып, қанатын жайып келеді. Мәселен, Алматы қаласындағы сауатын ашып, хат танып шыққан үлкендерге жоғары білім беру үшін ашылған мектепте план бойынша 600 адам оқытуымыз керек болса, онда оқып жүргендердің саны 1200-ге жетіп отыр. Халқымыздың көпшілігі сауатсыздық пен шала сауатсыздықты жойып болып, енді білімін одан да гөрі жоғарылатпақшы. Олар білімімізді жогарылататын мектептер ашьш беріщздер деп хат жазып, біздің алдымызға осы сықылды міндетгерді қойып отыр.

Бізде жалғыз декрет жасындағылар ғана емес, яғни 16 мен 50 жастың арасьшдағылар ғана емес, одан жасы асқандардың да оқып, хат танып жүргендері аз емес. Мәселен, Алматы облысы Қастек ауданының «Үлгілі» колхдаьшың мүшесі Қарымсақ келіні 53 жасында оқу оқып, жап-жақсы сауаттанып шықты. Сөйтіп 40 сом сыйлық алды, Диқанбай үлы дейтін 56 жасгағы кісі (Огалин атындағы колхоз) жап-жақсы сауатгы болып, сыйлыққа қой алды. Бүл сықылдылар көп үшырайды. Мүның бәрі де халықтың оқып, білім алуға ынтасының, тілегінің күн санап артып келе жаткандығын көрсетеда.

Биылғы жылы бірсьгаыра аудан, облыстардың халқын жаппай сауаттандырамыз деген міндетті алға қойьга отырмыз. Мөселен, осьшдай міндеттерді алдына қойып отырғандар: Шығыс Казақстан, Алматы жвне Батыс Қазақстан облыстары.

Сөйтіп, сауатсыздықты жою туралы Ленин декретінің 16 жылдығына Қазақстан үлкен олжамен жетіп отыр. Ол үстімізде 1936 жылы бірнеше аудан, облысгарды жаппай сауатгандыру мәселесін шешіп отырғандығымыз. Совеггер Союзьшда хат танымаушылықты жоюдың сонғы срогі - екінші бес жылдықтың, 1937 жылдың аяғы. Бү сроктің ішінде халқы тегіс сауаттанбаған облыс, республика қалмауы тиіс. Олай болса, республика көлемінде сауатсыздықты жойып, халқымызды жаппай сауаттандыру мәселесін кешелдетпей, жүмысқа қызу кірісуіміз керек.

Екінші бес жылдықтың үлы міндеттерінің бірі - ғылыми еңбегі мен қол ісі еңбегінің арасындағы қайшылықтырды жою. Сталин жолдас стахановшылардың союздік бірінші совещаниесында: «Ғылыми еңбегі мен қол ісі еңбегінің арасьшдағы қайшылығын - жүмысшы табының медени-

техника білім дәрежесін инженер-техника еңбегі қызметкерлершің бйгім дәрежесіне дейін көтеріп, жеткізгенде гана кетіруге болады», - дейді.

Олай болса, сауатсыздықты жою жүмысы Қазақстан жағдайында ірі, күрделі мөселенің бірі. Өйткені кімнің де болса білім дөрежесін инженер, техниктердің білім дөрежесіне жеткізу үшін алдымен олардың сауатсыздығын жою керек. Сталин жолдас айтқандай, алдымызда түрған үлы міндеггің бірі - нақ осы.

Партияның XVII съезінде екінші бесжылдықтың басты саяси міндеті жөнінде мынадай қаулы алған: «Екінші бесжылдықтың Совептер Союзындағы халықтардың сауатсыздығын ғана жою емес, еңбекке жарайтьш үлкендердің шала сауаттылығьш да жойып, жетіжылдық мектеп көлемівде жалпы міндетті политехникалық оқуы да жүргізілсін; бүл алдымен деревняда жүргізілсін, өйткені қалаларда бүл міндет бірінші бесжылдықтың езінде-ақ негізінде шешілген».

Демек, екінші бесжылдықтың алдьшда түрған міңдег — жалаң сауатсыздықгьі жою ғана емес, жетіжылдық мектеп көлемінде жалпы міндетті окуды да үйымдастыру болып отыр.

Ендеше, сауатсыздықты жою жөнінде Қазақстанның алдьгада түрған міндеттер өте зор. Алдымен хат танымаушылықты жоймай, жеті жылдық міндетті оқуға көше қою мүмкін емес екендігі кімге де болса белгілі.

Қазақстан өзінің 15 жылдық мерекесіне сауатсыздықты жою жөнінде үлы табыстармен келді деп жоғарыда айтып кеттік. Бүл жүмысқа көптеген қаржы жүмсалған. Мектепте оқыған сауатсыз халық та көп.

Біздегі бар мағлүматгардың біріне карағанда сауатсыздықты жою мектебінде 4 400 адам оқыған, екінші бір мағлүматта 3 500 адам оқыған. Бүл цифлардың қайсысын алсақ та, аз цифр емес. Егерде 3 500 халық барлығы тегіс сауатсыздығын жойып, хат танып шыққан болса, республикамызда хат таньмайтын кісі қалмас еді Республикамыз 100% хат таныған республикалар қатарьша қосылар еді.

Сощы уақытга қайта есеп жүргізіледі. Бүл есепке қарағанда, бізде алі де болса сауатсыз халық көп екендігі көрінді. Шамамен айтқанда, олар 40%-тей болады. Осы хат танымайтын, әлі күнге дейін сауатсыздығын жоймаған халықтын, өлі де болса көп болуының негізгі себебін жоғарыда айтып та кеттік, ол ескі басшылықтың түсьшда болған перегиптердің кесірі еді, соның салдарьшан сауатсыздықты түгел жоямыз деген срокта орындалмай, бүзылып отырды; мөселеқ Қазақсган Орталық Апсару Комигегің 1930 жьиы 24 декабрьдегі декреті бойынша, қала халқының сауатсыздығы 1932 жылдың 1 октябріне дейін, ауыл халқьшың сауатсыздығы 1933 жылдың 1 январына дейін түгел жойылып бітуі керек еді. Бірақ күні бүгін 1 048 400 адам сауатсыз болып шығып отыр.

Сауаттылық жағынан қай облысымыз қандай күйде екен, енді соған келейік. Соңғы уақытга жүргізілген санақ мәліметіне қарағанда, әр облыстың аудан санын алып, олардың 16 мен 50 жастың арасындағы сауатсыздары 50%-тен асатын аудандарын бөлгеңце, мынадай Кэркаралы округінде 7 ауданнан 1 аудан; Шығыс Қазақсган облысында 27 ауданнан 2 аудан; Батыс Қазақсган облысында 18 ауданнан 7 аудан; Алматы облысында 25 ауданнан 8 аудан; Ақтөбе облысында 22 ауданнан 5 аудан; Қарағанды облысында 32 ауданнан 1 аудан; Түстік Қазақстан облысында 25 ауданнан 23 аудан. Бүлардын, 16 мен 50 жастың арасындағы хат танымайтын халқы 50% жөне содан жоғары.

Жолдастар! Қазақстанның жаңа басшы келген күннен бастап қолған алған негізгі мәселесінің бірі - мәдениет мәселесі, оның ішінде ірі мәселенін, бірі — сауатсыздықты жою жүмысы. Керек десе, бүл мәселе — сауатсыздықты жою мөселесі. Өлкелік партия комитетінің III пленумында қойылып, онда Өлкелік партия комитетінің хатшысы Нүрпейісов жолдас айрықша баяндама жасады. Жаңа басшылықтың сауатсыздықты жою жүмысына айрықша көңіл бөліп, жедел басшылық етіп отырғандығы осыдан да белгілі. Пленумның қабылдаган сауатсыздықты жою планы бойынша, біз биылғы жылы 350 мың адамды оқытып шығаруымыз керек еді. 1935 жылдың бірінші декабрінде ол планның орындалуы мынадай: Алматы қаласы - 33%, Алматы облысы - 49%, Түстік Қазақстан облысы - 30%, Батыс Қазақстан облысы - 36%, Ақтөбе облысы - 37%, Қаркдралы округі - 65%, Балқаш қүрылысы - 46%.

350 мың адамның сауатын ашу планын - облысқа бөлумен қатар, Өлкелік партия комитеті мен Халық комиссарлар Советі кейбір аудандарда жаппай сауаттандыру жүмысын үйымдастыру планын да белгілеген. Ол план бойынша, 1935 жылы Алматы, Қарағанды, Риддер қалалары, Шымкент қорғасьш зауыты, Алматы облысының Еңбекшіқазақ, Іле аудандары, Балқаш қүрылысы - осылардын, халықтары жаппай сауаттанып шығу керек еді. Бірақ бүлардың ешқайсысы өзіне берілген планды орындап шыға алмады. Мәселен, Алматы қаласы - 33%, Қарағанды - 22%, Риддер - 22%, Еңбекшіқазақ ауданы - 63%, Іле ауданы - 85%, Балқаш қүрылысы - 45% қана орындады. Дегенмен Қазақстан партия мен үкіметтің 1935 жылға белгілеген сауатсыздықты жою планын орындауда басқа өлке, облыстардан ете кейін қалды деуте болмайды.

Мәселен, 1935 жылғы халықтың сауатсыздығын жою планын Куйбышев өлкесі - 47%, Саратов өлкесі - 39%, Горький өлкесі - 24%, Татар республикасы 16% қана орындады, біз 41% орындап отырмыз. Бірақ бүған қарап қанағаттануға болмайды. Өйткені басқа өлке, республикалардың сауатты халқының проценті одан бүрын да бізден жоғары еді; ал біздің сауатты халқымыздың проценті оларға қарағанда әлдеқайда төмен болатын. Біздің қойып отырған мақсатымыз — халқы 100 % хат таныған, алдыңғы қатардағы республикалармен теңдесу. Сондықтан пландарын бізден де темен орындаған республика, өлкелерге қарап өзімізді өзіміз жүбатуға болмайды.

Кеше «Известия» газетінде «Киев қаласындағы әскер жасындағы жастардың ішінде 18 адам сауатсыз болып шықты» деген хабар басылды; бүл үшін оқу бөлімдері тиісті жазасын тартыпты. Осымен қатар, сөз кезегі келгенде айта кету керек, Қазақстан орталыгы Алматы қаласының әткен жылмен салыстырғанда биыл үлкен табысы бар. Өткен жыл өскер жасьшдағы жастардың ішінде сауатсыздары 281 адам еді, биыл шақырылған жастардың ішінде хат танымаған ешбір адам болмады. Енді халықтың жеке категорияларының сауатсыздығын жою планына келейік. Алдымен тоқтап кететін, ол - профсоюз мүшелерінің арасьшдағы сауатсыздықты жою жүмысы. Бізде профсоюз үйымының қызмет істейтін 616 мың мүшесі бар; осының 117 мыңы сауатсыздар мен шала сауаттылар. Осы күнге дейін болғаны 26,9-ақ мын, адамның сауатьш аштық.

Профсоюз үйымдары сауатсыздықты жою жүмысын кешеуілдетіп отыр. Республикамыздың сауатсыздықты жою планын сан жағы былай түрсын, сапа жағьгаан да орындалмай қалып отыруының негізгі бір себебі осы. Неге десещз, Өлкелік партия комигегінің директиві бойынша, ең аддымен профсоюз мүшелері, жүмысшылардың, совет, колхоз активтерінің сауатсыздығын жоюымыз керек еді. Ол деген жерден шыкдай отыр. Профсоюз мүшелерінін, сауатсыздығьш жою жүмысьта 2,189 мың сом жүмсалуы керек еді, осының қаншасы жүмсалғаны да мәлімсіз.

Бірсыпыра аудандарда бүл жүмысқа арналған қаржы жүмсалмай да қалып огьф. Мәселен, Өлкелік партия комитетінің қаулысы бойынша жаппай сауатсыз болатын Еңбекшіказак, ауданы сауатсыздық жою жүмысьгаа арналған қаржыньщ 10-ақ процентін жүмсаған, Ақтөбе облысының Торғай ауданында жүмсалатын 7 мың сомның бір тиыны да жүмсалмай қалған. Осының салдарынан сауатсыздарды оқытатын мүғалімдер еңбекақысын ала алмай отыр. Мөселен, сол Торғай ауданында сауатсыздарды оқытып жүрген 41 оқытушы еңбекақысын алмаған. Мүндай уақиғалар басқа аудандарда да жоқ емес, бар. Осы Алматы қаласының өзінде де кейбір өндіріс орындары мен селсоветтер сауатсыздық жою жүмысын ақсатып отыр, мәселен, Горно-Октябрь селсоветі 1393 адамның сауатын ашуы керек еді, содан 12-ақ адамды оқытып шығарды. Қазақстан селсоветі 88 сауатсыз адамнан бірде-бірінің сауатын аша алмады. Горстрой, Қазпромстрой жаңадан сауатсыздар мектебін ашып, жаңа кісілерді оқытып шығаруы былай түрсын, бүрынғы бар мектептің жүмысьш дүрыс үйымдастыра алмай таратып алып отыр. Су канализация тресі, Наркомисіміздің политехникум қүрылысы сауатсыздық жою мектебіне оқитын үй бермеген.

Бүларға қарап барлық өндіріс орындарында сауатсыздық жою жүмысы осындай екен деуге болмайды. Кейбір өндіріс орындарының бүл женде табыстары жоқ емес. Жүмыскерлері жаппай сауатгы болып отырған өндіріс орындары бар, мәселен, аяқ киім пабригі, темекі пабригі, тері зауыты, биокомбинат. Алматы қаласынан басқа аудандарда да жаппай сауатты болған колхоздарымыз бен МТС-тарымыз бар. Олар - Мирзоян ауданывдағы «Билікөл» совхозы облысьгаың Қаскелең МТС-ы:

Ксхгковдар

Алматы облысының Кәсгек ауданындағы Огалин атындағы кодхозы.

« » Октябрь ауданыңдағы Мирзоян атындағы колхсвы.

« » Каскелең ауданындағы Ораз атындағы колхозы.

« » Каскелең ауданындағы Буденный атьшдағы колховы.

« » Іле ауданыңцағы Фрунзе атындағы калхозы.

Шығыс облысьшың Көкпекті ауданындағы «Победа» колхсзы.

Сауатсыздықты жою жөнінде бірсыпыра әндіріс орындары, колхоз, аудандарымыздың кейін калуының няізгі себебі не? Еңці соган біраз тоқгап кегелік.

Өлкелік партия комитетінің Ш пленумында Қазақстанда сауатсыздықты жою жүмысы туралы жасаған баяндамасында Нүрпейісов жолдас:

«Бірталай аудандырымыздағы сауатсыздық жою жүмысының барысын тексергенде, оқушылардың аса түрақсыздығы, оқуға нашар қатынасатындығы байқалды. Бүнын, себебі — сауатсыз халықтың арасында ешбір көпшілік және үйымдастыру жүмыстарының жүргізілмеуі. Бүл жүмысты үйымдастырушылар - сауатсыздық жсю мектебі ашылып, окуы басталғандығы жарияланса, сонсоң сауатсыздардың өздері келіп оқи береді, сабақтан қалмайды, ол жүмысқа басқа жәрдемнің керегі жоқ деп ойлайды. Қазақстандағы сауатсыздық жою жүмысының кейін қалуына негізгі себеп осындай маңызы зор мәдени мақсатқа төрешілдік көзбен қарагандық болады. Сауатсыздық жою жүмысына жауапкер жалғыз оқу бөлімдері ғана емес, бүған профсоюз үйымдары, комсомол, совет орьшдары да жауапты еді. Бірақ олардың ең жақсы қатынасты дегендерінің өзі таяқты сырттан салып, қүр салдарына түсіп келеді», - деген еді.

Осы айтылғандардан күні бүгінге дейін арыла алмай келе жатқан үйымдар өлі де болса жоқ емес. Міне, республикамызда 1935 жылғы сауатсыздықты жою планының орындалмай қалуының негізгі себебі осы, жолдастар!

Нүрпейісов жолдастың жоғарғы келтірілген сөзінде сауатсыздықты жою жүмысына профсоюз бен комсомол үйымдары өндіріс орындары мен колхоздарға, советтерге қолгабыс тигізіп, сауатсыздықты жою жүмысын күшейтуге белсене қатысу керек екенін айтып отыр. Бүл екі үйымның сауатсыздықты жою жүмысына қанша қызу қатынасып келе жатқандығын осы үйымдардың өз мүшелерінің арасындағы сауатсыздардың саньша қарап шамалауға да болады. Күні бүгін профсоюз бен комсомолдар үйымдары мүшелерінің арасында хат танымаушылар аз емес.

Біздің есебімізше, 1937 жылға сауатсыздардың 200 мың шамалы кісісі қалуы керек. Бүл сауаты ашылмай қалғандардың ішінде осы екі үйымның мүшелерінен де адам аз емес. Сауатсыздықты жою жүмысында бүл екі үйымның міндет екендігі көпшілікке түсінікті. Сондықтан мен оған тоқталып та түрмаймын.

Халық Комиссарлар советі мен Өлкелік партия комитетінің 1935 жыл 15 январьда шығарған қаулысыңдағы сауатсыздықты жою жөніндегі планның орындалмау себебін айта келіп: «Сауатсыздықты жою жүмысына партия, кеңес, басқа қогам үйымдары жеткілікті басшылық етіп, бақылап отьфмады. Бүл жүмысты тек оқу комиссариатының мойьша артып, өздері сыртта қалып отырды», - дейді.

Өлкелік партия комитеті мен Халық комиссарлар советінің 1935 жылы 21 ноябрьде шығарған қаулысында:

«Өлкелік партия комитеггі мен Халық комиссарлар советі республикамыздағы сауатсыздық жою жүмысының ісі қанағаттанбайтын, нашар халде қалып отырғандығы - облыс партия комитеті, облыс атқару комитеті, аудан паргкомы, аудан аткару комитетінің елі де болса сауатсыздықга жою жүмысьш шындап қолға алмай, бүл жүмысгы жалаң оқу, ағарту орындарының ғана мойнына арта тасгап келгендігшен деп біледі», — дейді. Биылғы жылы сауатсыздық жою планьшың ойдағыдай болып орындалмау себебі, міне, осыдан.

Мүның орьшдалмауының тағы бір себебі, осы жүмысгы басқарып жүрген ағарту кілзметкерлері — біздер нашар істедік; оның үсгіне жершгікті партия, совег орындарының басшылары бүл сияқты маңызды жүмыска дүрыс көңіл бөлмей, бізге жеткілікті жәрдем көрсетпеді, қолғабыс көрсегу, жәрдем ету былай түрсық сауатсыздықтық жою жүмысына көре түра бөгет жасағандары да бодды.

Мүньг дәлелдеу үшін мен кішкене ғана бір мысал келтірейтін. Биыл жаппай сауатты болуға тиіс аудандардың біреуінің аудан партия комитеті секретарының қатыны осы уақытқа дейін хат танымайтын көрінеді. Күндіз-түні өзімен бірге жүрген жолдасына хат таныта алмаған кісі - күллі бір ауданның сауатсыздық жою жүмысына қалай басшылық ете алмақшы. Әрине, мүңцай басшылар сауатсыздық жою жүмысына көмек берудің орньша кедергі жасайды.

Жолдастар! Осылардың барлығы келесі жылғы сауатсыздық жою планьш толық орындау үшін бүл жүмысты қайта қүрып, оқу жүмысын жақсы, көңілдегідей етіп үйымдастыруға жүмыла кірісуімізді тілейді. Жүмысты осы халінде қалдырып тып-тыныш отыра алмаймыз. Алдыменен қолға алатын мәселенің бірі — ол түрақты бюджет жасау мәселесі, осыған кірісуіміз керек. Жер-жерде жүмыстың ақсауьша себепші болып жүрген істің бірі де - осы бюджет мөселесі. Өйткені екінің бірі сауатсыздықты жою жүмысына арналған каржыны басқа бір нәрсеге жүмсап қоюды борышындай міндеті деп біледі. Ендігі жерде сауатсыздықты жою жүмысына арналған қаржы сол жүмысгың өзіне ғана жүмсалуы керек.

Өлкелік партия комитеті мен Қазақстан Халық комиссарлар советінің қаулысында сауатсыздық™ жою жүмысына басшылық болмағандығын көрсеткеңдігш айтып кепі Олай болса, негізгі міндеггің бірі - сауатсыздықты жою жүмысына басшылықты күшейту. Әрбір мектепгің жүмысгарын қадағалап, ол жүмыска жауапкершілікті күшетуіміз керек. Колхоз баскармасы, партия мен совет орьшдары бүл жүмыскд сенімді кісіні жауапты қыльш қою керек; мектеп жүмысьша жауапкершілікті кдндай күшейткен болсак, сауатсыздықты жою жүмысьша да жауапкершілікті соңцай жоғарғы дәрежеге көтеруіміз керек.

Сауатсыздықты жою жүмысын қайта қүрудың керектігіне себеп болып отырған тағы бір нәрсе - 1936 жылғы сауатсыздықты жою планы өткен жылдыкінен анагүрлым көп. Өткен жылғы план 350 мың кісі болса, біз биыл 600 мың адамның сауатын ашуымыз керек. 1937 жылдың аяғында жаппай сауатты болған елдің қатарына қосылу үшін бүл планды қалайда орындап шығуға міндетгіміз. Биыл Қазақстан Советтер Союздағы алдыңғы қатарлы республикалардың бірі болып отыр. Бүл - өте ірі маңызды уақиға. Бүл жалғыз Қазақстан емес, бүкіл Советтер Союзының айтулы олжасы болып саналады. Қазақстан сияқты бүрынғы артта қалған елдің Советтер Союзыңдағы республикалардың алдыщы тобына қосылып агьфуы мақтанарлық жүмыс Егер біз халықтың хат танымаушылығьш түгел жоймасақ, келешектегі өсуімізге кедергі жасайтын болып табылады. Қайткен уақытта да жатпай-түрмай екінші бес жылдықтың аяғына дейін түгел сауатты ел болудың қамын көздеп, сол срокке бірде-бір сауатсыз адамды қалдырмауымыз керек. Бізде осы күні 600 мындай сауатсыз бар. Егер біз екішпі бесжылдықтың аяғына дейін осы кемшілігімізбен барсақ - мөдениет қүрылысы жөнінде артта қалғанымыз; онда екінші бесжылдықтың саяси маңызды бір міндеті — ғылыми еңбегі мен қол ісі еңбегінің арасьшдағы қайшылығьш жою мөселесін шеше алмаған боламыз.

Жолдастар! Мәдениет қайраткерлерінің I съезінде Мирзоян жолдас: «1936 жылы Қазақстан халқының, өсіресе қазақ еңбекші бүқарасының ең болмағанда 75-90 проценті оқып, жаза білітін болса, кітап пен газеттен пайдалана білетін болса, онда техника мен ғылымның қиясьша қольшың жеткені болар еді», - деген. Бүл сөзівде Мирзоян жолдас сауатсыздық пен шала сауатсыздықты жою жөнінде 1936 жылы біздің планды керегінше алып отырғанымызды айтады. Егер біз 1936 жылға арналған планымыз бен мойынға алған міндетімізді орындай алмасақ, онда Мирзоян жолдастың мәдениет қайраткерлерінің съезінде ағарту қызметкерлеріне, кдла берді жалпы Қазақстанға берген директивін орьщдамағанымыз.

Планның орындалмау себебіне қайта келейін. Өйткені аяққа түсау болған кедергілерді кетіру келешекте жүмыстың көңілдегідей болып, қойған міндетіміздің орындалуына жол ашады. Бүл кедергінін, басты бірі — оқу бөлім орындарының жүмысты нашар істеп келе жатқандығы; осы жүмыстың басында отырып, соның үшін жалақы алып отырған кісілеріміздің шалағайлығы. Бүл сықылды ірі маңызды жүмысты бағаламай, басшылық етпей, немқүрайды қарап, саматөкке салып жібергендігі. Сонымен қатар, бүл жүмыскд аудан, бірсыпыра облыс басшыларының көңіл бөлмей келгендігі. Кейбір басшы қызметкерлеріміз ауданның ауыл шаруашылығына, өнерлі көсібіне зер салады да, мөдениет мәселесін көзге ілмейді. Мөдениет мәселесі аудан басшыларының міндетіне жататын жүмыс деп есептемейді. Өлкелік партия комитетінің Ш пленумы сауатсыздық жою мәселесін айрықша қарап, ол жайында үлкен қаулы шығарғанын, ол каулыда партия, совег орындарының міндеттерін анық көрсеткендігін жоғарыда айтып та кетгік.

Нүрпейісов жолдас сол пленумда: «Кей жерлерде, кейбір қызметкерлер арасьшда колхозшылардың саяси білімі, мөдениеті колхозымыз шаруашылық жағынан күшейген сайын өзінен-өзі есе береді деп беталды бола қалатын пікірлері бар. Бүл - мүлде адасқандык, Өзінен-өзі ешнәрсе жоқ екендігі әркімге де мәлім. Колхоздарымыздың шаруашылық үйымдастыру жағьшан нығайып күшеюі халықтың саяси білімінің, мәдениетінің өсуіне байланысты. Халықтың саяси бітгімі, мәдениеті төмен болса, колхгадың шаруашылық, үйымдастыру жағьшан өсіп, нығаюьша үлкен бөгет болады. Мүны түсіну керек», - деген.

Халық шаруашылығының белгілі бір участкесін басқарып отырған кісі келешекте де сондай қызметгі басқарып отырғысы келетін болса, жоғарыда көрсетілген адасқандық пікірден арылып, мәдениет ісіне де басшылық етуі керек. Қазақставда мәдениет ісі халық шаруашылығының баска учаскелерінен гөрі кейінде қалған. Совдықтан басқалардан да гөрі осы жүмысқа көбірек көңіл бөліп, күнделікті басшылық етіп отыру керек. Мүны ербір аудан, облыс басшы қызметкерлері ескеру тиіс. Онсыз мәдениет ісін, оньщ ішінде сауатсыздық жою жүмысьш дүрыс жолға қоюға болмайды. Ондай басшылар қазіргі стахановшылардың қолға үстап отырған үраны — техниканы меңгеру

болса, ол үшін алдымен халықтың сауатын ашып алу керек екенін түсінулері керек. Сауатсыз кісі күрделі техниканың тетігін қалай үйреніп, оны қалай басқара алмақ?

Сауатсыздықты жою планьшың орьшдалуы бір жағьгаан сол сауатсыздар мен шала сауаттылардың өздеріне байланысты. Әңгіменің негізгі түйіні солардың сабаққа ынтасы мен қатысуына тіреледі. Менің ойымша, біреу сырттан бөгет жасамаса, оқымаймьш дейтін советтің ешбір саналы азаматы болмаса керек. Социализмді қүрушылардың ішінде мәдениетті болудың қадірін білмейтін, маңызын түсінбейтін ешкім жоқ.

Тағы бір көңіл бөлетін мәселе - сауатсыздықты жою жүмысының жақсы жүріп, нәтижелі болуы сол мектептерде оқытып жүрген мәдениет әскері — ағартушылар қызметкеріне байланысты.

«Социалды Қазақстан» газетінің бүгінгі санында осы жүмыста аянбай еңбек етіп, қайрат көрсеткен, планын артығымен орындаған мәдениет өскерлерінің, ағарту қызметшілерінің атын атаған, бүкіл Қазақстанға жариялаған. Олардың әрқайсысы план бойынша 40 адамның сауатын ашу орнына 100 адамның сауатын ашқан. 1936 жылдың үлы планын толық орындауда мөдени әскері, ағарту қызметшілерінің міндеті өте зор. Сондықтан бүлар тартынып түрмай, шын ынтасымен істеулері керек.

Сауатсыздықты жою жүмысы, республикамызды жаппай сауатты республикаға айналдыру ісі - жалғыз қаржыға байланысты емес. Бүл жүмыстың бір тетігі халықтың ынтасына, осы жүмысқа белсене қатысуына байланысты. Егер де көпшілік осы жүмысқа өзі қатысып, өз қолына алмаса, қанша қаражат жүмсасақ та, жүмыстан біздің күтетін нөтижеміз шықпақшы емес. Партия мен үкімет біздің республикамызды, қалың бүқарамызды жоғары бағалады; сондай республиканың қажырлы қалың бүқарасы 1936 жылдың сауатсыздық жою жөніндегі үлкен планын орындауға да бел буып, қайрат етеді деп сенем.

Жолдастар! Бүгін кейбір кісілер, кейбір аудандардың басшылары, тіпті өлкелік жерлердегі басшылар да екі сөзінің бірінде: «Біз артта қалғанбыз, мөдениетсізбіз», — деп, мәдениетсіздікті қолжаулық қылып «мақтанушы» еді. Ал республикамыздын жаңа басшылығы оның істеген күрделі жүмысының бәрінде де «мәдениетсіздік», «артта қалғандық» пен «мақтану» емес, сол мәдениетсіздікті кетіруге күрес ашып, мәдениет жүмысын жоғарғы сатыға көтеріп, сол «артта қалған мәдениетсіз» республиканы Совет Союзының алдыңғы қатардағы мвдениет республикаларымен босағасын тең қылып, мақтау алу дәрежеге жеткізді.

Кеше республикамыздың басшылары Мирзоян мен Исаев жолдастар үлкен наград алды. Бүлар наград алуға лайықты. Мирзоян жолдастың көрсеткен қайраттары болды. Бүлардың наград алғанын қалың бүқарамыз қатты қуанышпен қарсы алды. Осының әзі Қазақстанды артта қалдырып келген салдауырлардын, көбіиң түп-тамырымен жойылғанын, Казақсган алдынғы қатарлы республикалар мен өлкелердің қатарьша қосылғандығын көрсетеді.

Мәдениет майданының кешеуілдеп келе жатқан мәселесінің бірі -осы халықтың сауатсыздығын жою жүмысы. Бүл жөндегі табыстарымыз өлі де болса көңілді данағаттандыра алмайды. Басшыларымыз наград

алды, алдыңғы қатарлы республикалармен тендестік, енді жүмыстың бәрі өзінен-өзі бітеді деп қол қусырып қарап отырмай, бүрынғыдан да көрі жүмыскэ жүмыла, белсене кірісіп, шаруашылығымызды да, мөдениетімізді де, оның ішінде сауатсыздықты жою жүмысын да ең жоғаргы сатыға шығаруымыз керек. Осыған бөріміз бірдей ат салысуымыз керек.

Мирзоян жолдас мәдениет кдйраткерлерінің бірінші съезівде осы майданда ісгеп жүргеи барлық қызметшілерді, Қазақстанның мөдениет жүзіңде кешелдеуін жою жөнінде аянбай іс істейтін барлық іскерлерді жүмысқа шақырыгп

«Біздің осында жиналғандағы мақсатымыз, - алдыңғы екі жылдың ішінде артта бар жүмыста кенже қалушылықты түп-тамырымен жойдық, жақын уақыт ішінде біз енді алдынуы қатардағы мәдениетті социалды республика болдық, шаруашылық, мәдениет жағынан қатар жатқан республика, қала берді, барлық союздың пролетариаттарымен қол үстасып, қанаттасып бірге келеміз, бірақ бізде кешеуілдеп келе жатқан учаске бар; ол біздіқ келешек өсуімізге бөгет болуы мүмкін; соның кесірінен артта қалып қоюымыз ықтимал, ол - сауатсыздықты жою, төрт көзіміз түгел отырып айту», - деген болатын.

Олай болса, ендігі біздің негізгі міндетіміздің бірі сауатсыздықты жою жөніндегі кешеуілдеп қалуды жоюымыз керек, оны жоя аламыз да, өйткені біз мүнан да үлкен қиындықтарды жеңіп келеміз. Бүған партияда бар, партияда жоқ бальшевиктеріміздщ, Қазақстанға Мирзоян жолдас келгеннен бері үш жылдың ішінде істеген істері куә. Мирзоян жолдастың істеген қайратының арқасында кенже қалған Қазақстан алдыңғы қатарға шықты. Қазақстан 1936 жылы мәдениет қүрылысы жөнінен де алдынгы қатардан орын алады деп сенем.

Жасасын Қазақстанның қүлаш жайып, өршіп келе жатқан социалды мөдениет революциясы!

Жасасын мәдениет қайраткерлері!

Жасасын Қазақстан Өлкелік партия комитеті және оның басшысы Мирзоян жолдас!

(К/ызу қол шапалщтау. Залда отыргандар тугел орнынан түрегелді).

* * *

Жургенов Т.К.