Академиялық жазу
жүктеу/скачать 69.65 Kb.
|
|
Академиялық жазу ДӘРІС №1 Дәріс тақырыбы:Академиялық жазу туралы түсінік. Академиялық жазу мен академиялық емес жазу арасындағы айырмашылықтар мен ерекшеліктер. Дәрісте қарастырылатын сұрақтар: 1. Академиялық жазу туралы түсінік 2. Академиялық емес жазу дегеніміз не? 3. Академиялық жазу мен академиялық емес жазу арасындағы айырмашылық. 4. Академиялық жазу және оның ерекшеліктері Әлемдік білім беру кеңістігіне енудің шарты ұлттық оқу бағдарламаларының әрқашан өзгерісте болуға бейімделуі болып келеді. Тәжірибе көрсеткендей, қазіргі заманғы бірінші курс студенттері зерттеу саласында әлдеқандай тәжірибеге ие, атап айтқанда, ғылыми жобалар жасау, ғылыми мақалалар жазу, әр түрлі деңгейдегі конференцияларға қатысу. Білімізде және шет елдерде белсенді жұмыс істейтін білім берудің көп сатылы жүйесі – бакалавриат, магистратура, докторантура студенттен университеттегі алғашқы күнінен бастап өзінің білім алу траекториясын құру үшін зерттеу дағдыларын сөзсіз меңгеруді талап етеді. Сол себепті, «Академиялық жазу және ғылыми зерттеулер негіздері» пәнінің мақсаты – студенттердің аналитикалық мәтіндік қызметпен байланысты кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру және коммуникативтік құзіреттілігін кеңейту; студенттердің лингвистикалық және прагматикалық дағдыларын қалыптастыру, тілдің экспрессивті бірліктерін талдай білу және коммуникацияның мақсаттары мен шарттарына байланысты қажетті бірлікті таңдауды жүзеге асыру. Академиялық жанрлардың ерекшеліктерімен таныстыру (аннотациялар, рефераттар, аналитикалық шолу, сондай-ақ (конференцияның) негізгі мақсаттарын айқындау; кәсіби тақырыптар бойынша мәтіндерді талдауға үйрету. Академиялық жазу дегеніміз не? Академиялық жазу - бұл ғылыми аудиторияға арналған формальды және бейтарап жазу әдісі. Ол көп жағдайда зерттеулерге, нақты дәлелдерге, білімді зерттеушілер мен ғалымдардың пікірлеріне тәуелді. Ғылыми эсселер, зерттеу жұмыстары, диссертациялар және т.б. академиялық жазудың бірнеше мысалдары болып табылады. Жазбалардың осы түрлерінің барлығында кіріспе, тезис, талқыланған тақырыптарға шолу, сондай-ақ жақсы тұжырым жасалған қатаң құрылым мен макет бар. Академиялық жазудың негізгі мақсаты - аудиторияға бейтарап ақпарат ұсыну және жазушының пікірін дәлелді деректермен растау. Сонымен қатар, академиялық жазу белгілі бір салаға тән лексиканы қамтиды. Дәлелдемелер мен сілтемелер тізімі немесе академиялық жазбадағы тағы бір маңызды ерекшелік. Сонымен қатар, академиялық жазудағы рең әрқашан объективті және формалды болуы керек. Академиялық емес жазу дегеніміз не? Академиялық емес жазу - бұл академиялық аудиторияға арналмаған жазу. Олар қарапайым аудиторияға немесе қалың бұқараға арналған. Жазудың бұл түрі жеке, импрессионистік, эмоционалды немесе субъективті болуы мүмкін. Академиялық емес жазбаша тіл бейресми немесе кездейсоқ болып табылады. Академиялық емес жазудың кейбір түрлерінде тіпті жаргон болуы мүмкін. Газет мақалалары, естеліктер, журнал мақалалары, жеке немесе іскери хаттар, романдар, веб-сайттар, мәтіндік хабарламалар және т.б. академиялық емес жазудың кейбір мысалдары болып табылады. Бұл жазбалардың мазмұны академиялық жазудан айырмашылығы, көбінесе белгілі бір салаға бағытталған жалпы тақырып болып табылады. Сонымен қатар, академиялық емес шығарманың негізгі мақсаты - оқырмандарды ақпараттандыру, көңіл көтеру немесе сендіру. Көптеген академиялық емес еңбектерге, сілтемелер немесе дереккөздер енбейді. Сондай-ақ, олар академиялық жазу сияқты жақсы зерттелген емес. Сонымен қатар, академиялық емес жазу академиялық жазу сияқты қатаң құрылымға ие болмайды. Ол көбінесе еркін жүреді және жазушының стилі мен тұлғасын бейнелейді. Академиялық жазу мен академиялық емес жазу арасындағы айырмашылық неде? Академиялық жазу - бұл ғылыми немесе академиялық аудиторияға арналған ресми және бейтарап жазу стилі, ал академиялық емес жазу - көпшілікке бағытталған бейресми және көбінесе субъективті жазу стилі. Академиялық жазу мен академиялық емес жазу арасындағы айырмашылық олардың аудиториясы, мақсаты, тілі, форматы және тондары сияқты әртүрлі факторларға байланысты. Академиялық жазу академияға бағытталған, ал академиялық емес жазу көпшілікке бағытталған. Сонымен қатар, академиялық жазудың негізгі мақсаты - оқырмандарды объективті емес және нақты дәлелдермен ақпараттандыру. Алайда академиялық жазудың мақсаты аудиторияны хабардар ету, көңіл көтеру немесе сендіру болуы мүмкін. Бұл академиялық жазу мен академиялық емес жазу арасындағы үлкен айырмашылық. Академиялық жазу мен академиялық емес жазудың тағы бір айырмашылығы - олардың стилі. Академиялық жазу жеке және импрессионистік, эмоционалды немесе субъективті емес, ал академиялық емес жазба формальды және жеке тұлға болып табылады. Біз мұны академиялық жазу мен академиялық емес жазудың негізгі айырмашылығы деп қарастыруға болады. Оның үстіне, біреуі ресми тілде сөйлейді және сөйлесуден аулақ болады, ал соңғысы бейресми және кездейсоқ тілді қолданады. Дәлелдемелер мен дереккөздер академиялық жазу мен академиялық емес жазбалар арасындағы үлкен айырмашылық болып табылады. Академиялық жазу дәйексөздер мен сілтемелерден тұрады, ал академиялық емес жазбаларда әдетте сілтемелер мен сілтемелер жоқ. Академиялық жазудың кейбір мысалдарына ғылыми-зерттеу жұмыстары, диссертациялар, ғылыми мақалалар, газет-журнал мақалалары, естеліктер, хаттар, цифрлық ақпарат құралдары және басқалары жатады. ДӘРІС №2 Дәріс тақырыбы: Ғылыми стиль. Академиялық мәтіннің тілі. Дәрісте қарастырылатын сұрақтар: 1. Ғылыми стиль түсінігі. 2. Ғылыми стильдің негізгі сипаттамалары. 3. Әр түрлі сөйлеу құрылымдарын қолдану ерекшеліктері. 4. Ғылыми стильдің лексикалық белгілері. 5. Ғылыми стильдің синтаксистік белгілері. 6. Ғылыми стильдің мазмұндық белгілері. 7. Терминдердің қолданылуы. 8. Ғылыми стильдің грамматикалық ерекшеліктері. 9. Академиялық мәтін және оның ерекшелігі. Стиль – латынша stylos (қазақша – жазу құралы) деген сөз. Латын тілінде кейіннен стиль сөзі «жазу мәнері» деген мағынада қолданылатын болған . Стиль деп белгілі бір тілдегі лексикалық, грамматикалық және фонетикалық тәсілдердің қолданылу принциптерін айтамыз. Стиль терминінің мазмұны терең, қолданылу аясы кең. Бұл сөзді көркем өнер саласында, архитектурада, әдебиетте, лингвистикада қолданады. Лингвистикаға байланысты «стиль деп тілдегі лексикалық, грамматикалық, фонетикалық тәсілдердің дұрыс қолданылу принциптерін айтамыз». Сөйлемдегі сөздердің лексикалық және грамматикалық мағыналарының, сөздердің сөйлемде орналасу тәртібінің, тіпті сөздегі дыбыстардың өзара үйлесімділігінің де белгілі бір стильдік мәні бар. Жалпы стиль түрлері: ауызекі сөйлеу, ресми , публицистикалық және көркем әдебиет стилі болып бөлінеді. Ғылыми стиль қоғамдық қызметтің ғылыми саласына қызмет етеді. Ол ғылыми ақпаратты дайындалған және қызығушылық танытқан аудиторияға жеткізуге арналған (бұл оны басқа функционалды стильдермен салыстырған кезде айқын болады: сөйлеу, ресми , публицистикалық немесе көркем әдебиет стилі). Бұл ғылыми мәтінді ұсынудың ауызша да, жазбаша да формаларына қатысты. Ғылыми стильге ғылымның әр саласына қатысты жазылған ғылыми еңбектер кіреді. Белгілі бір ғылыми еңбектің зерттеу нысаны болған зат немесе құбылыс ғылыми негізделіп, сипаттауды, дәлелдеуді қажет етеді. Ал негіздеу ғылыми сипаттау, ойлау арқылы жүзеге асады. Дұрыс ойлап, пікірдің дұрыстығын дәлелдеу, әрине, логикаға (қисын) тікелей байланысты. Логикалық жүйелі ой қорытындысы - ғылыми стиль мәтіндерінің басты ерекшелігі. Ғылыми еңбек сол ғылым саласының белгілі бір заңдарына, қағидаларына бағынады, ал оған негізделген ой қорытындысы нақты, жүйелі әрі қисынды болады. Жазба стильдің басқа түрлері сияқты ғылыми стиль де жалпы халықтық әдеби тілде жазылады. Бірақ тілдік тәсілдерді пайдалануда, әрине, өзіндік ерекшеліктері бар. Ғылыми стиль-жазба стилінің бір түрі. Бұған қазақ тілінде әр салада жазылған ғылыми шығармалар жатады. Ғылыми стильде зерттеу объектісі болатын-зат не құбылыс ғылыми негізде сипатталып, дәлелдеуді қажет етеді. Ғылыми стильдің лексикасындағы ерекшелік: 1) сөз тек өзінің негізгі мағынасында жұмасалды. 2) сөздің көп мағыналылығы, образады сөздер мұнда аз кездеседі. 3) ғылым салаларының ерекшеліктеріне қарай әр саланың арнайы термин сөздері болады. Ғылыми стильде жалпы жазу тіліне тән синтаксистік құрылыс пайдаланылады. Бұл стильдің негізгі ерекшелігі-ой күрделі баяндалып, анықтама, дәлелдеме және формулаларға негізделуінде. Ғылыми стильдің мазмұндық ерекшеліктері: нақтылық, объективтілік, қисындылық, жүйелілік. Ғылыми стильдің басты лексикалық ерекшелігі-терминдер. Терминдер-ғылым мен техниканың, өнер мен саясаттың белгілі бір саласында қолданылатыннақты бір ұғымның атауын білдіретін сөз немесе сөз тіркесі. Ғылыми стильдегі еңбектерге монография, оқулық, мақала, ғылми есеп, диссертация, реферат, баяндама, тезистер, патенттер жатады. Ғылыми стильдің грамматикасының жазылу стилінің екі түрі бар. Бірі-стильдік мәнері толық қалыптасқан, екіншісі-ғылыми стильден ауытқушылығы басым келетін ғылыми шығармалар. Ғылыми стильдің өзіне тән құрылымдық жүйесі болады: ғылыми мәтін, олардың құрылысы, авторлық бағалау, ғылыми зерттеудің мақсаты мен міндеттері, ғылыми мәтіннің сыртқы элементтері, кіріспе, бөлім, қорытынды. Ғылыми стильде метафоралар кездескенмен, оның бейнелілік, көркемлік қасиеті бәсең болады. Есімді сөйлемдермен қатар етістікті сөйдемдер өте көп кездеседі. Ғылыми стильдің ауызша және жазбаша түрлері кездеседі. Ауызша түрінің жазбаша түрден айырмашылығы оның стилінің еркіндігі деп айтуға болады. И. В. Арнольдтың пікірі бойынша, «Ғылыми мәтінде стилистикалық жалғандық немесе шамадан тыс күрделілік болмауы керек». Мәтін айқын, дәл, қарапайым және қатал болуы керек. Ғылыми стильді қалыптастыру мүмкіндіктері: практикалық сабақтарда, баяндамалар мен рефераттар дайындауда, дереккөздерді конспектілеу процесінде, дәрістер тыңдауда, семинар сабақтарында жауаптар беруде жатыр Ғылыми мәтіннің бірінші қасиеті оның құрамының байланысты (немесе бөліктердің орналасуы), яғни тараулары кіріспе, негізгі бөлім мен қорытынды арасындағы ақпарат. Екінші жағынан, дәйектілік дәлелдеу әдістерімен байланысты: мысалы, кез келген зерттеу не индуктивті сипатта (фактілерден теорияға дейін), не дедуктивті сипатта (теориядан фактілерге дейін). Ғылыми мәтінде «Біз» есімдік формаларына артықшылық беріледі: біз қарастырдық, Біз «Мен» формасының орнына қарастырдық менің ойымша, мен бұған сенімдімін т.б. Морфология тұрғысынан ғылыми мәтіннің бірнеше ерекшеліктері бар, оларды сақтау өте қарапайым: бұл, мысалы, «Мен» жеке есімдігін қолдануға тыйым салу және оны «Біз» формасымен алмастыру, бұл бір жағынан ғылыми этиканы сақтау талабынан туындаған және екінші жағынан ғылыми жоба бойынша ғылыми жетекшімен бірлесіп жұмыс істеудің бірлескен сипатына сілтеме жасайды (біз ойлаймыз...; бізге көрінеді...; біз сондай-ақ атап көрсетеміз...) Сонымен бірге ғылыми мәтіннің міндетті шарты-автордың пікірін білдіру. Дәлелді бағалау қажеттілігі автордың мәлімдемеге деген көзқарасын білдіретін және сонымен бірге алдыңғымен байланыс жасау үшін қызмет ететін белгілі бір синтаксистік құрылымдарды жиі қолдануға әкеледі (атап өткен жөн...; алайда, атап өту керек...; деп болжауға келісеміз...; сұрақ туралы...; ескерту...; кейін .. біз есептейміз ...). Автордың бұл пікірлері абзацтың басында ең орынды, бірақ оны сөйлемнің ортасында кіріспе ретінде де қолдануға болады (мысалы: Экспрессивті және өшірілген бейнелердің арасындағы шекара, оны көрсету оңай, контекстке байланысты) Ғылыми стильдің лексикалық белгілері: лексикалық құрамы кітаби-жазба стиль негізінде қалыптасады; сөз нақты өз мағынасында қолданылады; көп мағыналылы сөздер, образды сөздер аз кездеседі; ғылым саласының ерекшелігіне байланысты термин сөздер, интернациональдық терминдер мол қолданылады; нақты зат есімдер жалпылама мағынада қолданылады; күрделі сөздер, қысқарған сөздер және символ-белгілер кездеседі; неологизм сөздер жиі кездеседі. Ғылыми стильдің синтаксистік белгілері: күрделі ой логикалық жүйелі баяндалады; ой анықтама, формула, дәлелдемеге негізделеді; ғылым саласының өзгешелігіне байланысты баяндау тәсілі де әр түрлі болады. Ғылыми стильдің аясында мазмұны мен мағынасы, жазылу үлгісі, құрылымы әр түрлі ғылыми еңбектер қарастырылады. Олар: ғылыми-оқулық әдебиеттер, ғылыми-техникалық ақпаратты әдебиеттер, өндірістік-техникалық әдебиеттер, монографиялар т.б. Сондай-ақ ғылыми стильдің шағын жанрларын да шартты түрде былай жіктеуге болады: мақала, баяндама, конспект, пікір, тезис, дәріс, реферат т.б. Ғылыми стильдің мазмұндық белгілері: нақтылық, обьективтілік және қисындылық. Жазылу мақсатына байланысты нақты ғылым саласының мамандарына я жалпы оқырманға арналады. Ғылыми стильдің басты лексикалық ерекшелігі – терминдер Терминдер - ғылым мен техниканың, өнер мен саясаттың белгілі бір саласында қолданылатын нақты бір ұғымның атауын білдіретін сөз немесе сөз тіркесі. Қазіргі кезде нақты ғылым саласының іштей саралануына байланысты терминдер салалық, сала аралық және жалпы ғылыми болып қарастырылады. салалық терминдер белгілі бір ғылым саласының іштей сараланған түрінің бірінде ғана қолданылады; сала аралық терминдер белгілі бір ғылым саласының сараланған ішкі түрлерінің бәріне ортақ терминдер; жалпы ғылыми терминдер - көптеген ғылым салаларына ортақ терминдер. Терминдердің жасалуы Заттың, құбылыстың, ұғымның атауын білдіретін терминдер жеке сөздердің кірігуі, бірігуі және тіркесуі арқылы жасалып, қолданылады. Мысалы, биоклимат, биоиндикация (биос-өмір, индикатор-нұсқаушы), аэропланктон (аэр-ауа, планктон-адасушы), геоэкология (гео-жер, икос-үй, тұратын жер, логос-білім, оқу), экологиялық апат, экологиялық зиян, мейлінше шектелген мөлшер, ғаламдық ластану. Кейде бір заттың я құбылыстың атауы басқа сөздермен тіркесіп күрделі термин құрайды: топырақ эрозиясы, қалыпты эрозия, жер асты эрозиясы, техногендік эрозия, геологиялық эрозия т.б. Терминдерді нақты ғылым саласында қолданылуына қарай шартты түрде жаратылыстану ғылымдарының термині, техникалық терминдер, гуманитарлық ғылымдар термині, саяси-әлеуметтік терминдер және ғылыми-көпшілік терминдер деп бөлуге болады. АКАДЕМИЯЛЫҚ МӘТІН ТІЛІ. Академиялық мәтін және оның ерекшелігі. Кез-келген оқырман қалауына орай түрлі жанрдағы мәтіндерді оқиды. Мәтіндердің түрлерін шартты түрде академиялық және академиялық емес деп 2 бөлуге болады: Академиялық – рефераттар, баяндамалар, ғылыми мақалалар, оқулықтар, ғылыми пікірлер, авторефераттар, диссертациялар, ғылыми жобалар және т.б. осы бағытта жазылған жұмыстардың өз мақсатына және зерттеу әдісіне қарай құрылымдары мен жазылу жүйесі әр түрлі болады. Академиялық мәтін белгілі бір тақырыпты түсіндіруге бағытталған күрделі құрылымда жазылады. Академиялық бағытта жазылатын жұмыс ғылыми мәлімет беруге бағытталады. ДӘРІС №3 Дәріс тақырыбы: Ғылыми мәтіннің негізгі жанрлары Дәрісте қарастырылатын сұрақтар: 1. Жанр дегеніміз не? 2. Бастапқы және қайталама жанрлар 3. Бастапқы жанрлардың түрлері 4. Қайталама жанрлардың түрлері Жанр (фр. genre-Тегі, түрі) — шығарманың тарихи қалыптасқан, тұрақты түрі; мысалы, музыкада — симфония, кантата, ән; кескіндемеде —портрет, пейзаж, тұрмыстық сюжеттер; ғылым мен білім беруде-дәріс, мақала, монография, оқулық, курстық жұмыс, дипломдық жұмыс, диссертация, реферат және т.б. Академиялық мәтіндер бастапқы және қайталама жанрлары деп екіге бөлінеді. Бастапқы жанрларға: мақала, монография, монографияның тарауы, диссертация , оқулық немесе оқу құралы, баяндама, дәріс, ал қайталама жанрларға олардың көлемін қысқарту жолымен бастапқы негізде жасалған мәтіндер жатады: ғылыми жобаның сипаттамасы, автореферат(диссертацияның қысқаша мазмұны), тезистер (мақала немесе сөз сөйлеу материалдарының қысқаша сипаттамасы), конспект (бір немесе бірнеше бастапқы мәтіндердің негізгі ұстанымдары), ғылыми пікірталас, энциклопедиялық мақала, аннотация. Сондай-ақ, оқу-әдістемелік (оқулықтар, жұмыс бағдарламалары, әдістемелік нұсқаулар) және оқу-ғылыми жанрлар деп бөлінеді: дәрістер, баяндамалар немесе семинардағы баяндамалар, курстық жұмыс, эссе, реферат. Аталған жанрлардың мәтіндері кез-келген ғылыми мәтінге тән қасиеттерге ие болуы керек - дәл, қисынды, дерексіз және жалпыланған, құрылымдық-семантикалық компоненттер ерекшеленетін үйлесімді композиция болуы керек: атауы (тақырыбы), кіріспе (кіріспе бөлім), негізгі бөлім, қорытынды Дипломдық жұмыс (жоба) – арнаулы оқу орнын бітіргені туралы куәлік алу үшін орындалатын зерттеу. Мақала - жинақта немесе журналда шағын ғылыми шығарма. Ғылыми мақалада автор өз зерттеулерінің нәтижелерін келтіреді. Диссертация - ғылыми дәреже алуға ұсынылатын және ізденуші көпшілік алдында қорғайтын ғылыми жұмыс; магистр немесе басқа ғылыми дәреже алу үшін дайындалады. Көлемі жағынан(яғни басылған мәтіннің жалпы саны) әр түрлі жұмыстар айтарлықтай ерекшеленеді: курстық жұмыс – жалпы көлемі 25-30 бет, дипломдық жұмыс - 60-70 бет, магистрлік диссертация - 100 бет. Әрине, ең маңыздысы ұсынылған көлеммен сәйкестік орнатуда емес, ғылыми мәселенің мазмұнын жазбаша құжат түрінде рәсімдеудің қатаң белгіленген ережелеріне «бағындыру» қажеттілігінде. Сонымен қатар, жұмыстың сапасын оның көлемі емес, тақырыптың толықтай ашылуы, қорытындылардың дәлелділігі, жұмыстың академиялық (академиялық стиль) критерийлерге сәйкестігі анықтайтынына студенттердің назарын аудару маңызды. Монография бір тақырыпқа арналады және зерттеу тақырыбы бойынша жеткілікті ақпарат (соның ішінде қарама-қайшылықты) және ғылыми материалдар жинақталғаннан кейін дайындалады. Баяндама - белгілі бір ғылыми тақырыпта егжей-тегжейлі баяндалған қоғамдық хабарлама. Нұсқаулық - бір нәрсені жүзеге асыру (пайдалану) және орындау тәртібі мен тәсілін белгілейтін қағидалар жиынтығы. Каталог - белгілі бір тәртіппен жасалған кез-келген біртекті заттардың тізімі. Дәріс - оқу бағдарламасын немесе кез-келген тақырыпты ауызша баяндау, және баяндалған материалды жазу. Әдістемелік құрал - оқу пәнін оқытудың әдістері мен тәсілдерін сипаттайтын кітап. Паспорт-машинаның, заттың, жабдықтың тіркеу құжаты Сөздік - бұл сөздердің жиынтығы (әдетте алфавиттік ретпен), Анықтамалық-белгілі бір тақырып бойынша қысқаша ақпаратты қамтитын кітап. Оқулық - қандай да бір мамандықты, пәнді оқытуға арналған кітап. Конспект - оқылатын немесе естілетін мәтін мазмұнының қысқаша жазбасы. Пікір(отзыв) - ғылыми жұмысты жариялау немесе қорғау алдында оның сыни сипаттамасы. Жоспар - белгілі бір ретпен орналастырылған мәтін бөліктерінің атаулары. Түйіндеме - бастапқы мәтіннің қысқаша мазмұны, қысқаша қорытынды, бір нәрсенің қорытынды қорытындысы. Реферат-референттің сын-ескертпелерінсіз бастапқы мәтін (кітап, мақала) мазмұнының қысқаша мазмұны. Сын – пікір(Рецензия) - қандай да бір бастапқы мәтінге (мақала, кітап, фильм, спектакль)сыни талдау жүргізіледі және жұмысқа сыни баға беріледі. ДӘРІС №4 Дәріс тақырыбы: Академиялық эссе Дәрісте қарастырылатын сұрақтар: 1. Эссе дегеніміз не? 2. Эссенің негізгі ерекшеліктері мен белгілері 3. Эссе жазу тәртібі 4. Эссе жазуда жиі жіберілетін қателіктер 5. Эссе жазу бойынша кеңестер Шығармашылық сипаттағы өзіндік жұмыс түрлерінің бірі – эссе. Алайда, жанрдың бұл түрін көбі шығармамен шатастырып, дұрыс жаза бермейді.. Сіздер эссенің құрылымы қандай болуы керек екенін, эссені басқа жанрлардан қандай белгілері ерекшелеп тұратынын, тақырыпты қалай таңдайтыныңызды және өз ойыңызды қағазға сауатты түсіруді білетін боласыздар. Эссе дегеніміз не? Көпшілігі эссе – бұл қарапайым шығарма деп ойлайды. Алайда, олай емес. Эссе – прозалық әдеби жанр. Француз тілінен аударғанда «очерк» немесе «нобай» деген мағынаны білдіреді. Эссе автордың дара әсерін, белгілі бір мәселеге қатысты көзқарасын көрсетеді. Ол белгілі бір сұраққа толық жауап бермейді, тек сол мәсеге қатысты өз ойын немесе әсерін көрсетеді. Эссе жазу кезінде логика, ойды дәйектеу мен ақпаратты сауатты жеткізу қабілеті жақсы дамиды. Баяндау стилі көбіне сөйлеуге бағытталған. Эссенің сипатты ерекшеліктері Эссені дұрыс жазу үшін, алдымен оны басқа жанрлардан ажырататын ерекшеліктерді ескеру қажет. Эссенің негізгі белгілері: Мәселені қамтитын және оқырманның ойлануына ықпал ететін белгілі бір қысқа тақырыптың болуы. Субъективті авторлық ұстаным. Эссені ерекшелейтін нәрсе – онда қандай да бір мәселеге тоқталған автордың көзқарасы, оның әлемге деген қатынасы, сөйлеуі мен ойы болады.Сөйлеу стилінде жазылады. Эсседе күрделі тұжырымдар мен тым ұзақ сөйлемдер болмауы керек. Оқырманмен байланыс орнату үшін еркін стильді ұстану маңызды. Сонымен қатар, эссені іші сленгке толған сапасыз мәтінге айналдырып, артық кетудің қажеті жоқ. Мәтінге – әртүрлі интонация қолданылған қысқа, қарапайым және түсінікті сөйлемдер жақсы эмоционалдық өң береді. Мәселеге толық талданым жасау. Жеке көзқарасты нақты деректерге сүйене отырып көрсетіп, дәлел келтіру керек. Салыстырмалы түрде қысқа болғаны жөн. Қанша бет болатынына қатысты ешқандай шектеулер жоқ, бірақ эссе шағындығымен ерекшеленеді. Құрылысы еркін болады. Эссе – қандай да бір нақты шеңбердің аясында жазылмайды. Мәтіннің құрылысы мәселеге әртүрлі жағынан қарауға тырысатын автордың логикасына бағынады. Көзқарасты жеткізу логикасы. Еркін құрылысқа қарамастан, эсседе ішкі тұтастық, пікірін білдіретін авторлық мәлімдемелердің дәйектілігі болуы керек. Осылайша, эссе баяндаудың ерекше стилімен ерекшеленеді, оның мақсаты оқырманның ойлануына түрткі болу. Эсседе автор өзінің көзқарасына көндірмейді, ол өз ойы арқылы оқырманды ойландырып, мәселені талқылауға шақырады. Эссе қалай жазылады? Эссені дұрыс жазу – жанрдың ерекшеліктерін түсінуге байланысты. Жазудың негізгі принциптері мен ұсыныстарын ұстанып жазса, эссе қызықты болады. Тақырыпты қалай таңдауға болады Егер жалпы бағыт бойынша таңдау керек тақырыптар тізімі жоқ болса, онда эссенің қандай аудиторияға керек екенін ескеру қажет. Мұнда нұсқалар әртүрлі болуы мүмкін: университет оқытушысы, комиссия, әдеби қауымдастық, жұмыс беруші болуы ықтимал. Егер эссені мұғалімге өткізу үшін жазса, онда қандай қасиеттердің бағаланатынын ойлану керек. Осыған байланысты тексеруші автордан күтетін түпнұсқалық, сөйлемдерді қисынды түрде қалыптастыру қабілеті, сауаттылық, кәсіби қасиеттер және т.б. секілді қабілеттерді көрсету мүмкін болатын тақырыпты таңдауы қажет. Ұсынылған тізімнен эссе жазатын тақырыпты таңдағанда, белгілі бір білім, ой-пікір бар немесе қатты қызығушылық тудырған тақырыпты таңдаған жөн. Егер эссе жұмыс берушіге бағытталса, онда эссенің тақырыбы мен мазмұны автордың сипатын, оның шынайылығын, біртумалығын, адамгершілігін және даралығын көрсетіп тұруы қажет. Эссені қалай бастайды Жиі сөзшең және өз ойын қағазға түсіру қабілетіне ие адамдарда шығарманы, соның ішінде эссені бастауда қиындық туады. Бірақ, эссені қалай бастауды ойлап отыра берсең айтарлықтай көп уақыт кетеді, ал бұл шығармашылық жұмыстың үрдісін едәуір тұмандандырады. Сондықтан, эссені қалай бастау керектігі туралы ұсынған кеңестерімізді пайдаланыңыз. 1-кеңес. Эссе жазуды бастамас бұрын, идеяны тұжырымдап, мақсатты анықтап, және жұмыс үшін ақпарат көздерін тауып алу керек. 2-кеңес. Еркін жазу әдісін қолданыңыз. Оның мәні – болып жатқан нәрселерді миға редакциялаусыз және грамматика, пунктуация, стиль секілді т.б. ережелерге бағынбай-ақ жазуда. Бұл шығармашылық дағдарыспен күресуге және керемет идеяларды табуға көмектесетін тамаша тәсіл. 3-кеңес. Кіріспе бөлімге тоқтап қалмау керек. Алғысөзді негізгі бөлім жазылғаннан кейін де жазса болады. Бұл жағдайда эссенің не туралы жазылғаны түсінікті болғандықтан, кіріспені де жазу оңайырақ болады. 4-кеңес. Эссе жазудың барынша кеңінен тараған танымал нұсқаларының бірі – бірінші сұрақтан бастап, оған жауап жазу. Эссеге қалай жоспар құруға болады Бірден мінсіз жоспар құруға ұмтылуға болмайды. Өйткені, ол жұмыс барысында редакциялануы мүмкін. Оның үстіне эссе жазу кезінде жоспар құру мүлдем қажет емес, сонымен қатар құрастырылып қойған жоспарға да сүйенудің қажеті жоқ. Шектеулер мен қатаң шеңберлердің болмауы осы жанрдың артықшылығы болып табылады. Егер авторға қатаң жоспарға сүйену оңай болса, онда оны құрастыру үшін де уақыт қажет. Сондай-ақ, барлық негізгі ойлар жоспардың тармағы түрінде көрсетілуі керек. Одан кейін, әр тармақты тармақшаларға бөліп, ойды толығымен егжей-тегжейін ашып, жеткізуге болады. Содан кейін жоспарды қайтадан оқып шығып, әр тармақ өз орнында тұр ма және жеткілікті түрде ашылды ма, соны тексеріп шығыңыз. Эссенің құрылымы неден тұрады ДӘРІС №5 Дәріс тақырыбы: Академиялық мәтіннің құрылымы. Дәрісте қарастырылатын сұрақтар: 1. Мәтін құрылымы дегеніміз не? 2. Ғылыми жобаға кіріспеде нені көрсету керек? 3. Негізгі бөлім дегеніміз не? Ол қандай принцип бойынша теориялық және практикалық болып бөлінеді? 4. Қорытындыда қандай ақпарат көрсетілуі керек? 5. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі дегеніміз не? И.В. Арнольд, ғылыми мәтін құрамын - «Нәтижені мәтін түрінде ұсыну» деп анықтама береді. Бір жағынан, ғылыми мәтін құрамы жұмыстың мазмұндық бөлігімен, екінші жағынан, ғылыми жұмыс бөліктерінің ресми орналасуын және олардың көлемін ( мазмұны, кіріспе, негізгі бөлігі, қорытынды (қорытынды), пайдаланылған дереккөздердің тізімін (библиография) және қосымшаларды) көрсететін құрылыммен байланысты. Ғылыми жоба құрылымының дәстүрлі түрде мәтін ретінде келеді. Ең алдымен, кез-келген мәтін сияқты, кіріспеден, негізгі бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Бұл бөліктер тек мазмұны бойынша ғана емес, сонымен қатар көлемі бойынша да бір-бірімен байланысты болуы керек: кіріспе мен қорытынды әдетте 2 бетте жазылады, ал бөлімдер шамамен бірдей көлемде болуы керек. Кіріспеде қаралатын мәселелердің мазмұнында (өзектілігі, практикалық маңыздылығы) біз «Кіріспе мазмұны мен құрылымы»бөлімінде егжей-тегжейлі тоқталдық. Кіріспенің бірінші бөлігін «тақырыпты негіздеу» деп атауға болады. Тақырып таңдаудағы мотивация ғылыми жұмыс жазушыға түсінікті болуы керек. Ғылыми зерттеу бойынша жұмыс студент үшін белгілі бір тақырыпты таңдаған сәттен басталатынын мойындау керек. Таңдау кезінде барлық сәттерді ескеру өте қиын, әсіресе жаңадан келген зерттеуші үшін, сондықтан дұрыс таңдаудың маңызды критерийлерінің бірі-жеке ғылыми қызығушылық болып табылады. «Тақырыптың өзектілігі» неге дәл қазір жұмыс өте қажет деген сұраққа жауап беруі керек. «Өзектілік» ұғымына тақырыптың ғылым дамуының қазіргі кезеңі үшін пайдалылығы кіреді. Ғылыми жұмысты зерттеу барысында, бұл зерттеу осы мәселенің мүлдем дамымауына байланысты немесе кез-келген жаңа теория аясында қажет деп санайды, немесе объектіні зерттеу керек деген пікір аз немесе ол туралы пікір бірлігі жоқ болғандықтан, зерттеу жұмысына деген мотивация туындайды. Зерттеудің өзектілігін дәлелдей отырып, мәселенің не екенін көрсету керек. Ол көпшіліктің назарын аударады. Тақырыптың өзектілігін анықтаған кезде, бұрынғы адамдардың еңбектерін елемеуге болмайды. Сол мәселені әзірлеуде басқа ғалымдардың көзқарастарына сілтеме жасау міндетті. Жұмыстың жаңалығы Жаңалық талабы әртүрлі аспектілерге ие болуы мүмкін- кейбіреулер өздерінің алдындағы адамдар жеңе алмаған қиындықтарды жеңгісі келеді, басқалары ғылымның жаңа деректері аясында орталық ұғымдарды нақтылауға қызығушылық танытады, тағы біреулері – және бұл әсіресе соңғы онжылдықтарға тән-зерттеу әдістерін жетілдіруге тырысады Жұмыстың соңғы кезеңінде кіріспе мен қорытынды арасындағы арақатынасқа назар аудару керек: қорытындының мазмұны кіріспеде зерттеушінің алдына қойылған міндеттерді, яғни олардың шешімдерін көрсетуі керек. ДӘРІС №6 Дәріс тақырыбы: Жазбаша жұмыс жазу. Кіріспе мазмұны мен құрылымы. Дәрісте қарастырылатын сұрақтар 1.Мәтін құрылымы дегеніміз не? 2.Жұмыстың өзектілігі дегеніміз не? 3.Жобаның мақсаты мен жобаның міндеттері арасындағы айырмашылық неде? 4.Зерттеу (жоба) нысаны мен пәні қалай ерекшеленеді? 5.Зерттеу әдісі мен әдістемесі дегеніміз не? 6.Зерттеудің (жобаның) әдістемесі мен әдіснамасының айырмашылығы неде? Шартты түрде кіріспенің бірінші бөлігін «Тақырыптың негіздемесі» деп атауға болады. Тақырып таңдаудағы мотивация ғылыми жұмыс жазушыға түсінікті болуы керек. Ғылыми зерттеу бойынша жұмыс студент үшін белгілі бір тақырыпты таңдаған сәттен басталатынын мойындау керек. Таңдау кезінде барлық сәттерді ескеру өте қиын, әсіресе жаңадан келген зерттеуші үшін, сондықтан дұрыс таңдаудың маңызды критерийлерінің бірі-жеке ғылыми қызығушылық болып табылады. «Тақырыптың өзектілігі» неге дәл қазір жұмыс өте қажет деген сұраққа жауап беруі керек. «Өзектілік» ұғымына тақырыптың ғылым дамуының қазіргі кезеңі үшін пайдалылығы кіреді. Ғылыми жұмысты зерттеу барысында, бұл зерттеу осы мәселенің мүлдем дамымауына байланысты немесе кез-келген жаңа теория аясында қажет деп санайды, немесе объектіні зерттеу керек деген пікір аз немесе ол туралы пікір бірлігі жоқ болғандықтан, зерттеу жұмысына деген мотивация туындайды. Зерттеудің өзектілігін дәлелдей отырып, мәселенің не екенін көрсету керек. Ол көпшіліктің назарын аударады. Тақырыптың өзектілігін анықтаған кезде, бұрынғы адамдардың еңбектерін елемеуге болмайды. Сол мәселені әзірлеуде басқа ғалымдардың көзқарастарына сілтеме жасау міндетті. Жұмыстың жаңалығы Жаңалық талабы әртүрлі аспектілерге ие болуы мүмкін- кейбіреулер өздерінің алдындағы адамдар жеңе алмаған қиындықтарды жеңгісі келеді, басқалары ғылымның жаңа деректері аясында орталық ұғымдарды нақтылауға қызығушылық танытады, тағы біреулері – және бұл әсіресе соңғы онжылдықтарға тән-зерттеу әдістерін жетілдіруге тырысады Жұмыстың соңғы кезеңінде кіріспе мен қорытынды арасындағы арақатынасқа назар аудару керек: қорытындының мазмұны кіріспеде зерттеушінің алдына қойылған міндеттерді, яғни олардың шешімдерін көрсетуі керек. Зерттеудің жаңалығын ғылыми зерттеудің неғұрлым жетілдірілген сатыларында белгілеу қажет (дипломдық жұмыс, диссертация), бірақ курстық жұмыс аясында студент зерттеудің жаңалығы туралы түсінікке ие болуы керек, өзінің жеке қатысуы және таңдалған ғылыми проблеманы дамытуға қосқан үлесі туралы. «Жұмыстың мақсаты» – бұл зерттеуші нақты мәселелерді шешу арқылы ұмтылатын ең жалпы нәтижеге қол жеткізу. Мысалы: «Бұл ғылыми жобаның мақсаты жастардың құндылықтарын, мұраттары мен ұмтылыстарын қарастыру арқылы қазіргі заманғы жас қазақстандықтың бейнесін жасау болып табылады.» «Міндеттері». Қойылған мақсатқа жету үшін бірқатар нақты міндеттерді шешу қажет, яғни бірқатар практикалық қадамдарды дәйекті орындау қажет (мақсатқа жету үшін қандай мәселелерді шешу керек). Атап айтқанда, бірінші міндет тақырыпты зерттеу жағдайын қарастыру ретінде анықталуы мүмкін, ал соңғы міндет – жіктелуін ұсынуға болады. Бірақ керісінше емес. Мысалы: Біздің мақсатқа жету үшін келесі міндеттер анықталды: 1. Ғылыми жоба тақырыбы бойынша әдебиеттерді оқып, атап айтқанда, «Құндылық», «Дүниетаным» сияқты категориялардың тұжырымдамалық мазмұнын анықтау. 2. Зерттеудің практикалық бөлігін жүзеге асыру: сауалнама жүргізу, нәтижелерді талдау; 3. Алынған нәтижелерді талдау; 4. Жас қазақстандықтың философиялық тұрғыдағы негізгі құндылықтарын анықтау. ДӘРІС №7 Дәріс тақырыбы: Ғылыми мақала. Сілтемелер. Плагиат. Дәрісте қарастырылатын сұрақтар: 1. Ғылыми мақала дегеніміз не? 2. Жазуға дейінгі дағдылар 3. Жазу кезіндегі дағдылар 4. Жазудан кейінгі дағдылар Академиялық жазудың басты мақсатының бірі –ғылыми мақала жазу. Ғылыми мақала жазу – оңай емес, ол өзіне жазуға дейінгі ойлау элементтерін қосатын, тілден тыс жатқан логикалық құбылыстармен де байланысы бар күрделі үдеріс. Ғылыми мақала жазуды санада белгілі бір тақырып жайында ойды қорытуға қабілеті бар жеке тұлға ғана іске асыра алады. Ғылыми мақала жазу тек сауатты жаза білумен шектелмейді, ең әуелі ол ойлау дағдысын, сондай-ақ жазу барысындағы біліктілікті игеруден көрінеді және жазудан кейінгі атқарылатын жұмыстарды да жетік меңгеру қажет. Осылай еткенде ғана ғылыми мақала жазуды ұйымдастырудың басты тетіктері мейлінше кең көрініс таппақ, үйрету әдістемесі де неғұрлым толыққанды болмақ. Сондықтан ғылыми мақала жазудың басты әдістерін үш мәселе төңірегінде қарастырамыз. Біздің ойымызша, осы үш нәрсе бойынша студенттер қажетті дағдыларды қалыптастыра алса, ғылыми мақала жазу барысында ілгерілеушілікке ие болады. Олар: 1) Жазуға дейінгі дағдылар; 2) Жазу кезіндегі дағдылар; 3) Жазудан кейінгі дағдылар. Енді осылардың әрқайсысына жеке-жеке тоқталайық. 1.Жазуға дейінгі дағдылар Жазуға дейінгі дағдылар ойлау, есте сақтау, тақырыпты логикалық бөліктерге ажырата алу және ауызша жеткізе білу тәрізді әрекеттермен байланысты. Сондықтан практикалық бағытта орындалатын тапсырмалар осы мәселелердің айналасында іске асуы тиіс, солар бойынша дағдылар қалыптастыруды көздейді. Жазылымның сөйлеу әрекеттерінің басқа түрлеріне қарағанда (сөйлесім, оқылым, тыңдалым) әлдеқайда күрделі және содан кейін, осы әрекеттердің негізінде жүзеге асатынын ескерсек, аталған дағдыны студенттің бойында қалыптастыру аса маңызды болып табылады. Ол студенттің белгілі бір тақырып бойынша оның логикалық сызбасын нақты көз алдына елестетіп, түсіне алуға, өз ойында ойша жинақтап алуға көмектеседі. Бұл дағды – нақты жазуға апарар жол болмақ, осы жолда шыңдалмаған үйренуші жазу барысында да кейбір қателіктерге ұрынуы әбден мүмкін. Жазуға дейінгі қалыптасатын дағдыларды мына сызба бойынша беруге болады: 1-кесте Жазуға дейінгі дағдылар Ойлау ішкі үн логикалық бөліктерге ажырату сыртқы тіл Аталған дағдылардың негізінде студенттің тілдік санасында мәтіннің логикалық сызбасы түзіледі, оны былайша беруге болады: Мәтіннің логикалық сызбасы Негізгі тезис Дәлел 1 дәлел 2 дәлел ... Иллюстрация (мысалдар) Қорытынды (резюме) Сызбаға түсініктеме бере кететін болсақ, бұл жерде негізгі тезис – негіздеуді қажет ететін пайымдау болып табылады. Негізгі тезис өзіне сөйлеу тақырыбын (мәтінде не туралы айтылатындығы) және оның талданатын белгілерін (тақырыптың белгілерін) қосады. Дәлел (аргумент) – бұл тезистің негіздемесі; дәлелдер. Иллюстрация – теориялық жайттарды бекітетін мысалдар. Қорытынды (түйін) – тақырыпты аналитикалық талдаудың түйіндемесі, зерттеудің болашақ бағдары. 2. Жазу кезіндегі дағдылар Жазу кезіндегі дағдылар жазбаша ғылыми қарым-қатынас барысында қолданылатын әртүрлі мағыналық құрылымдарды үйретуге арналады. Құрылымдық-мағыналық топтарды функционалдық аспектіні негізге ала отырып, деңгей бойынша және негізгі, аралық, шеткері аймақтарда қолданылатын тілдік құралдарды ажыратып оқытқан дұрыс. Сонымен бірге ғылыми және ғылыми-көпшілік мәтіннің баяндалу типтерін де назардан тыс қалдырмаған дұрыс. Өйткені тәжірибе барысында таза ғылыми мәтіндермен қатар ғылыми-әдеби (көркем), ғылыми-публицистикалық, ғылыми-құжаттық мәтіндердің кездесіп отыруы заңды, осы орайда біздің міндетіміз – осылардың барлығына ортақ, оқыту өлшемдеріне лайық, типтік мәтіндерді дұрыс іріктей алуымызда болса керек. Бұған қоса әрбір тілдің ерекшелігі болатыны тәрізді, қазақ тілінің де ұлттық ойлау жүйесіне тән ерекшеліктердің тілдегі көріністерін және мұның ғылыми-көпшілік мәтіндерге де тән болып келетіндігін ескереміз. Әрине, бір баяндаманың көлемінде осының бәрін кең көрсету мүмкін емес, сондықтан біз аталған мәселелердің кейбіріне ғана тоқталамыз. Ғылыми-көпшілік мәтіндердегі баяндау типтері: сипаттау, хабарлау, талқылау болып келетіні белгілі, сондықтан олардың мазмұндық және тілдік ерекшелігін дәріс алушы өзінің санасына сіңіру керек, белгілі бір дәрежеде білім болуы шарт. Мағыналық қатынастар қазақ тілінде көп, айталық, бағалауыштық, себеп-салдарлық қатынас, салыстыру, дәлелдеу, сілтеме, түсіндіру (санамалау), қорытындылау т.б. Соның ішінде, себеп-салдарлық қатынасқа тоқталып көрелік. Себеп-салдарлық қатынас – ғылым, ғылыми-көпшілік тілде қолданылатын негізге мағыналардың бірі. Олай болатын себебі ғылымда себепсіз ешнәрсе жасалмайды, ешқандай салдар болмайды. Салдардың көрінуіне негіз болатын себеп те жасалу тәсілі жағынан, мағыналық реңкі жағынан әртүрлі болып келеді. Себеп-салдарлық қатынас себеп пен салдардың ара жігі айқын көрінетін құрмалас сөйлемдер арқылы ғана емес, жай сөйлемдердің де мағынасынан нақты көрініп тұрады. Мысалы: Өсімдіктерде күрделі химиялық реакциялар болады деген сөйлемді алалық. Сөйлемде салдар (нәтиже) берілген, ал оның себебін мамандар жақсы біледі: Күн энергиясының әсерінен өсімдіктерде күрделі химиялық реакциялар болады. Осы орайда себеп зат сапасынан, қасиетінен туындайтын қорытынды себеп ретінде танылады. Тақырыпқа орай үлгі ретінде мынадай жаттығуларды ұсынуға болады: 1. Төменде салдар берілген, себебін өзіңіз жазып көріңіз. Күн мен түннің алмасуы болады... ... тірі организмде ауру пайда болады. ... дене өзінің формасын өзгертеді. Өнім шығару ұлғайды... Техника адам болмысын билеп алды... 2. Себептіліктің қандай салдарға әкелетінін жалғастырып жазыңыз. Ғылым мен бизнестің берік байланысы нәтижесінде ... Біз ата-аналарға мүмкіндігінше жазалаудан аулақ болуды ұсынамыз ... Білім ошақтарындағы дұрыс оқытудың нәтижесіне байланысты ... Бесіктегі баланың денесі құрғақ болғандықтан ... Алғашқы көшірме аппараттары кең қолданысқа ие бола алмады, ... Ғылыми, ғылыми-көпшілік мақала жазу барысында осындай құрылымдарды пайдаланбау мүмкін емес, сондықтан олардың әрқайсысын жазу барысында тыңғылықты үйрену қажет. Жазу кезіндегі үйренуге тиіс мәселелердің бірі – ғылыми және ғылымикөпшілік жұмыстардың құрылымы. Барлығымызға белгілі, ғылыми бағытта жазылатын жұмыстар кіріспе, негізгі бөлім, қорытындыдан тұрады, алайда бір қарағанда, белгілі болып көрінетін осы жайт нақты тәжірибе барысында едәуір қиындықтар туғызып жатады. Дәріс алушы аталған құрылымдық бөліктердің тілдік, мазмұндық ерекшеліктерін білмейді, сол білмегендіктен жазған жұмыс өзінің коммуникативтік мақсат-міндетін дұрыс орындамайды. Жоғарыда сөз болған мағыналық бірліктердің осындай құрылымға қатысы бар екендігін айта кеткен жөн, әрбір бөлім өзіндік тілдік және коммуникативтік ерекшеліктен тұратынын ескерген жөн. Мәселен, бағалауыштық тілдік құрылымдарды алалық. Ғылыми, ғылыми-көпшілік мәтіннің қай бөлігінен болмасын бағалауыштық құрылымдарды табуға болады. Бағалауыштық құрылымдар жекелеген сөздер, сөз тіркесі, оралымдар, қыстырма тұлғаларында қолданылады. Тақырыптың өзектілігін білдіретін бағалауыштық құрылымдар көбінесе кіріспе бөлімде жұмсалады. Мұндай құрылымдар, әдетте, белгілі бір мәселенің зерттелу барысын баяндау барысында қолданылады: зерттеу маңызды, ... зерттеу аса//өте маңызды, ... алатын орны орасан зор, бүгінгі күннің өзекті тақырыбы, бүгінгі күннің өзекті тақырыбына айналып отыр, бүгінгі күн талаптарының бірі, орынды, үлкен сұранысқа ие болып отыр, өзекті, сөзсіз, даусыз, қажет, мүмкін, ықтимал т.б. Өз дәлелдемелерін ұсыну, негіздеу барысында менің ойымша, меніңше, біздің көзқарасымызша, біздіңше деген қыстырмалар арқылы берілетін бағалауыштық құрылымдар, олар автордың өзіндік көзқарасын білдіру үшін жиі пайдаланылады және көбінесе негізге бөлімге тән болып келеді. Сондайақ, эмоционалдық мәндегі бағалау да кездеседі: өкінішке орай, өкінішті т.б. 3. Жазудан кейінгі дағдылар Редакторлық жұмыстар, өз жұмысына басқаның көзімен қарай білу, жазба жұмыста кездесетін стилистикалық-функционалдық белгілерді нақты айқындау т.т. дағдылар – жазудан кейінгі дағдылар қатарына жатады. Бұл кезеңдегі жұмыстар негізінен дайын мәтіндермен жүргізіледі, дәріс алушы дайын мәтіндерді функционалдық және коммуникативтік белгілеріне қарай ажырата білу керек, бұл дағды әртүрлі редакторлық немесе стилистикалық өңдеулер негізінде дамытылады. Қорыта келгенде, жазу болашақ мамандардың кәсіби біліктілігін, лингвистикалық сауаттылығын танытатын маңызды тұстардың бірі. Сауатты жазуды үйрену қандай мамандық болмасын дағдыланатын жалпы филологиялық мәні зор сапалық өлшем болып табылады. Сондықтан оған үйрету, баулу жолдарын жетілдіру – тілдік курстардың басты міндеттерінің бірі. Резюме Дәріс № 8 Ғылыми мақаланың құрылымы және ресімдеуге қойылатын негізгі талаптар. Қарастырылатын сұрақтар 1. Ғылыми мақала жазудың маңыздылығы неде? 2. Ғылыми мақаланың жанрлық ерекшелігі. Мақала атауы. 3. Ғылыми мәселенің тұжырымдамасы. 4. Мақаланы рәсімдеу ережелерімен танысу. 5. «Мақала құрылымы» ұғымына не кіреді? Студенттер ғылыммен айналысу техниканы игеруді және мақаланы жанр ретінде құру әдістерін талап ететінін түсінулері қажет, өйткені мақаланы жариялау (кейде бірнеше мақала) магистратура мен докторантурада оқудың міндетті шарты болып табылады. «Ғылыми мақала» жанры бірқатар ерекшеліктерге ие, оны жазу, әрине, күрделі, себебі атқарылған жұмыстың нәтижесі болып табылады, яғни мақаланы жазу ұзақ уақытқа созылуы мүмкін процесс (кей жағдайда кемінде алты ай). Ғылыми мақала жазуды меңгеру үшін белгілі бір тілдің грамматикасын білу аздық етеді. Жарияланымның болуы сізге қандай пайдасы бар? - магистратураға түсу кезінде; - дипломдық жобаны қорғау кезінде; - стипендиялық және гранттық бағдарламаларға қатысу кезінде. Ғылыми мақаланы жазуды үйрену үшін белгілі бір тілдің грамматикасы туралы білім жеткіліксіз болады. Мақаланың жанр ретіндегі негізгі компоненттері екі ұғымнан тұрады: мақаланың мазмұны және мақаланың құрылымы. Мақаланың мазмұны студент жүргізген зерттеуге сәйкес келуі керек және мақалада әдетте белгілі бір ғылыми мәселе бойынша жұмыстың жеке жақтары (аспектілері) көрсетілуі керек. Бұл мәселе ғылым үшін өзекті, ғылым үшін жаңа тұжырымдар мен нәтижелер болуы керек. Мақаламен жұмыс әрқашан ғалым, ғылыми тәлімгер, тәжірибелі мұғалімнің басшылығымен жүзеге асырылады, осындай бірлескен жұмыс барысында және туындаған қателерді талдау кезінде мақала жазу дағдысын игеруге болады. Мақаланы ресімдеуге қойылатын талаптар 1. Жариялауға көлемі 5 беттен кем емес және 10 беттен аспайтын машинкамен басылған мақалалар қабылданады. Барлық жіберілген мақалалар плагиатқа тексеріледі. Мәтіннің түпнұсқалығы мақала көлемінің кемінде 75% - ын құрауы тиіс. 2.Теру, формулалар мен кестелер үшін Windows үшін Microsoft Word редакторын пайдалану керек. Мәтінді терер алдында төменде көрсетілген мәтіндік редактордың параметрлерін баптаңыз:жиектері 2 см; Times New Roman қарпі, өлшемі – 14; жоларалық интервал – 1,5; ені бойынша туралау; абзац шегінісі 1 см; парақтың бағдары – кітап. MS Word-та жасалған суреттер қабылданбайды. Барлық суреттер мен кестелер нөмірленіп, атаулармен немесе сурет астындағы жазулармен жазылуы тиіс. 3. Тақырыпты рәсімдеу: (бас әріптермен, қою әріптермен, жолдың ортасында туралау) мақала атауы; келесі жолда (қалың курсив қарпі, түзетілген жиекпен туралау) – Толық аты – жөні; келесі жолда (курсив қарпі, оң жақ жиекпен туралау) - студент, кафедра немесе факультет атауы, ЖОО немесе колледж атауы, қала; келесі жолда (курсив қарпі, оң жақжиегі бойынша ) e-mail байланыс үшін; келесі жолда (курсив қарпі, оң жақ шеті бойынша ) - Толық аты-жөні; келесі жолда (курсив қарпі, оң жақ бойынша туралау жиегінде) e-mail байланыс үшін; келесі жолда (курсив қарпі, оң жақ шеті бойынша туралау) - Толық аты-жөні. 4.Әдебиеттер тізімі міндетті. Әліпбилік тәртіппен рәсімделеді (әдебиеттер тізімінің дереккөздерін ресімдеу мысалдары). Безендіру мәтіндегі сілтемелер тік жақшада әдебиеттер тізімінің тиісті көзіне беріледі, мысалы [1, 277 б.]. Автоматты бетті сілтемелерді пайдалануға жол берілмейді. Осылайша, ғылыми мақала белгілі бір нәтижелерді немесе жүргізілген зерттеулерді көрсетуге болатын ғылым жанры болып табылады. Үлкен жанрлардан айырмашылығы, мысалы, монографиялар, мақаланың көлемі салыстырмалы түрде аз -4-7 бет. Сонымен, ғылыми мақаланың құрылымы: 1) мақала авторының аты-жөні; 2) автор оқитын (жұмыс істейтін) оқу орны мақалалар; 3) мақала атауы; 4) Аннотация (3 тілде: орыс, қазақ және ағылшын тілінде) 6 жолдан кем емес; 5) 3 тілдегі түйінді сөздер (10 сөзден кем емес); 6) мақаланың негізгі мәтіні; 7) Пайдаланылған әдебиеттер тізімі. Дәріс № 9 Аннотациялау. Рецензиялау. Тезис жазу. Қарастырылатын сұрақтар 1. Аннотация (аңдатпа) дегеніміз не? 2. Аңдатпаның құрылымы? Аңдатпада не жазылады? 3. Сын – пікір(Рецензиятуралы түсінік. 4. Сын-пікірдің түрлері 5. Тезис. Оның ерекшеліктері Аннотация (аңдатпа)-кез-келген бастапқы көздің қысқаша мазмұны (мақала, диссертация, реферат және т.б.), оның мәнін қысқа жеткізу. Ол тақырып бойынша қарастырылған мәселелерді атап өтеді, жұмыс құрылымын сипаттайды. Аннотация қарапайым сөйлемдерден тұрады. Аннотацияның екі міндетті бөлігі бар: 1) Бастапқы дереккөздің мазмұндық сипаттамасы, автордың мақсаты; 2) аннотацияланатын мәтіннің адресаты. Сонымен қатар, аннотацияда композиция, бастапқы мәтіннің құрылымы, бастапқы дереккөздің иллюстрациялық материалы туралы қосымша ақпарат көрсетілуі мүмкін. «Аннотация» латын тілінен аударғанда «annotatie» - «ескертпе» деген мағына береді, кітаптың, мақаланың мазмұнын, саяси-идеялық бағытын, құндылығын түсіндіретін қысқаша сипаттама». Аңдатпа кітаптың, не мақаланың бірінші бетінде орналасады. Аңдатпаның көлемі, оның түріне қарай бөлінеді. Мәселен, кітапқа берілетін аңдатпа 1 сөйлемнен де тұруы мүмкін, я болмаса 1 бетке дейін жетуі мүмкін. Ал ғылыми мақалаға берілетін аңдатпа 500 әріптен немесе 7-8 сөйлемнен тұрады. Сонымен қатар ғылыми жобаға және диссертацияға жазылатын аңдатпалар да бар. Ғылыми жобаға арналған аңдатпа 1-3 бет көлемінде болса, диссертациялық жұмыстың аңдатпасы 3-7 бет көлемінде болады. Кітапқа аңдатпа жазу барысында мындай элементтерді ескеру керек: - Библиографиялық деректер. Мұнда, кітаптың толық атын (кітап атауынан кейін нүкте қою), - автордың аты-жөнін (аты-жөнінің алдында таяқша қойып, артынан нүкте қою), шығарылған қаласын (қаланың алдында сызықша қойып, қос нүкте қою), баспасын (баспа атауын тырнақшаға алып жазу, соңынан үтір қою), жылы (жылдан соң нүкте қою) мен бет санын (бет санының алдында сызықша қою) жазу. Мысалы: Екінші болма! Бизнесте, карьерада және өмірде жеңіске жетудің қазақша жолы./ Қ. Шонбай. – Алматы: «Самға» баспасы, 2019. – 224 б. [2] Ø Автор туралы мәліметтер. Мұнда қысқаша бір сөйлеммен кітап авторы кім екенін жазылады . Мысалы: «Табысты кісіпкер, ресторатор Қуаныш Шонбай бұл кітабында тұлғаны және бизнесті дамытуға қатысты ақпараттармен бөліседі» [2] немесе «Бұл жинақты құрастырып, аударып дайындаған аудармашы Шынар Әбділдә» [3]. Ø Туындының жанры немесе нысаны. Мұнда кітаптың қай жанрға жататынын көрсетесіз. Мысалы: Жанры: ғылыми Серия: өмір/ата-ана [4]. Ø Тақырыптың қысқаша мазмұны. Мұнда кітап не жайлы жазылған, нені қамтиды, негізгі мақсаты не сол туралы қысқаша сипаттама жазылады. Мысалы: Бұл кітапта халқымыздың салт-дәстүр, әдет-ғұрып, ырымтыйымдарының мағынасы жас ұрпаққа кеңінен түсіндіріледі. Осы арқылы бұрынғы жақсы мен бүгінгі жаңаны ұштастырып, ұлттық болмыстан айнымай, қазақы тәлім-тәрбиенің мәнін ұғындырады. Кітапта құрсақ шашудан бастап, баланың алғашқы мүшеліне дейінгі аралыкта салтдәстүр, жөн-жоралғылар барынша қамтылған [5]. Ø Кітаптың басылымға берілуі немесе қайта басылу себептері. Егер кітап белгілі адамның мерейтой қарсаңына, не белгілі бір конференцияға арнап басылса, онда оның себебі көрсетіледі. Кейде бұйрық бойынша шықса, ол да көрсетіледі. Мысалы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1998 жылғы 14 тамызындағы № 769 қаулысына сәйкес жоғары және арнайы оқу орындарының бағдарламаларына «Қазақ тілінде іс жүргізу арнайы курсы енгізілуіне орай тәжірибеден өтіп, сарапталып екшеленген [6]. Ал егер кітап бұрын басылып қайтадан баспаға берілсе, онда оның да себебін жазу керек. Мысалы: Роман–эпопея түпнұсқа бойынша түзетіліп, қалпына келтірілген басылымы бойынша жарияланып отыр [7]. Ø Аудиторияны сипаттау. Аңдатпаның соңында кітап кімге арналғанын жазасыз. Онда оқырманның жасы, қызметі, қызығушылығы және т.б. ерекшеліктері жазылуы мүмкін. Мысалы: «Бұл кітап оқушы, студент, мұғалім және өзінің өміріне бейжай қарамайтын әр жастағы оқырманға лайық» [3] немесе «Кітап философтарға, мәдениеттанушыларға, филологтарға, сондай-ақ ұлт руханиятының жанашырларына арналған» [8]. Ғылыми мақалаға арналған аңдатпа жазу үшін мынадай ережелерді ұстаныңыз: Сын – пікір(Рецензия) - қандай да бір бастапқы мәтінге (мақала, кітап, фильм, спектакль)сыни талдау жүргізіледі және жұмысқа сыни баға беріледі. «Рецензия» сөзі латын тілінен шыққан, қазақша «хабарлама», «баға», «пікір» деген мағынаны білдіреді. Рецензияға қатаң бекітілген зерттеу тақырыбы (ғылым, публицистика, көркемөнер шығармалары) және оны талдаудың (туындының идеясы, өзектілігі және жеткізу тәсілдері) бағыты тән. Рецензияның мазмұны тұтастай авторға байланысты. Осыдан келіп рецензияның жанрлық пішіндерінің әртүрлілігі шығады. Рецензияның негізгі түрлеріне мыналар жатады: 1. Әдеби рецензия. 2. Ғылыми рецензия. 3. Театр рецензиясы. 4. Кино рецензиясы және т.б. Рецензияның негізін дерек құрайды, бұл деректер өзге жанрлардағыдай өмірден емес, әдеби туындыларынан алынады, яғни, рецензияда дерек екінші рет өңдеуге ұшырайды. Сынның әр түрінің (әдеби, театр, кино, сурет өнері) туындының спецификасына шартты негізделген ерекшеліктері болады. Рецензияда берілген тақырыпқа қатысты автордың қаншалықты хабардар екені өте маңызды. Сыншының білімі терең болған сайын рецензия да соғұрлым мазмұнды, дәлелдеме де сенімді берілген бағаның беделі де жоғарылай түседі. Тезис «Тезис» сөзі грек тілінен шыққан. thesis және «пайымдау»дегенді білдіреді. Ол тіл білімінде, философияда, медицинада, музыкада, әдебиетте қолданылады. Тезистер-бұл қысқаша тұжырымдалған негізгі ережелер, ғылыми жұмыстың, мақаланың , баяндаманың негізгі ойлары. Тар мағынада тезистер-бұл ғылыми мақаланың қысқартылған нұсқасы, ол көлемді жұмыстың мәнін қысқаша жеткізеді. Тезистік жоспар-бұл мақаланың немесе баяндаманың негізгі маңызды компоненттерінің қысқаша тізімі. Тезистердің ерекшеліктері: 1. Материалды жалпылауға, оның мәнін қысқаша тұжырымдамада көрсетуге мүмкіндік береді. 2. Белгілі бір мәселені терең түсінуге мүмкіндік береді. 3. Баяндама жазуға, материалдың негізгі мазмұнын ұсынуға мүмкіндік беріңіз. 4. ұсынылған материалдың мәніне назар аударады. Ғылыми мәтін үшін тезистік жоспардың мысалы келесідей: Мақаланың тақырыбы (жазылған және жазуға жоспарланған). Автордың немесе авторлар ұжымының тегі, аты, әкесінің аты. (университеттің алғашқы курстарында ғылыми жетекшімен бірге жұмыс істеп, оның алдында фамилиясын көрсеткен дұрыс). Жұмыстың мақсаты. Сіз алға қойған міндеттер. Таңдалған тақырыптың өзектілігі. Зерттеу әдістері. Жұмыстың негізгі ережелері (сіз ұсынған гипотезалар). Нәтижелері. (Егер тезистер белсенді немесе аяқталған кезеңдегі зерттеу бойынша жазылса). Болашағы. Дәріс № 10 Библиографиялық сипаттама. Қазақстандық және халықаралық библиографиялық стандарттар. Ғылыми кітапханалар Қарастырылатын сұрақтар: 1. Библиография дегеніміз не? 2. Бибиографияны ресімдеудің ережелері Кітапнама (немесе Библиография) (көне грекше: bіblіon – кітап және көне грекше: drapho – жазу) – баспа өнімдері жөнінде ақпараттық мағлұмат беріп, оларды жүйелі насихаттайтын ғылыми-практикалық қызметтің бір саласы. Баспа өнімдерінің стандарттары дегеніміз - біздің күнделікті пайдаланып жүрген баспа өнімдері - кітап , газет, журнал сол сияқты басқа да ақпараттық басылымдардың шығарылым мағлұматтарын бір ізге түсіріп, реттейтін нормативті-техникалық құжат. Бүгінгі таңда ақпарат құралдары мен кітап басылымының түрлерінің көптігі соншалық, егер оны реттейтін осындай құжат болмаса, ол басылымдармен жұмыс атқаратын мекемелер мен оқырманның бірін-бірі «түсінуі» мүмкін емес. «Библиографиялық сипаттама құжатқа библиографиялық мәлімет береді; белгілі бір ережелерге сәйкес жалпы құжаттарға мінездеме беріп, әр саланы белгілі бір тәртіппен толықтырып отырады». Библиографиялық сипаттаманы құрастырудың негізгі мақсаты – құжатқа мінездеме беру, мәліметтерді келтіру үшін іздестіру жұмыстарын жүргізу. Библиографиялық сипаттаманы құрастыру үшін басылған кітаптар мен мақалалар, басылмаған(диссертация, есеп, Ғ.З.Ж және К.Ж) басылған, электронды, аудиовизуалды таспадағы құжаттар қолданылады. Библиографиялық сипаттама бірнеше элементтерден тұрады : 1. Автордың аты-жөні. 2. Кітаптың (жинақтың) атауы. 3. Жанрын нақтылайтын тақырыпша мәліметтер (кейін қос нүктеден кейін), редактордың тегі (қиғаш сызықтан кейін). 4. Араб сандарымен томдардың, бөлімдердің саны, кітаптың неше рет шыққаны және сипаттамасы (өзгертілген, толықтырылған). 5. Басылып шыққан жері (қала), баспаның немесе мекеменің (тырнақшасыз ) аты, шыққан жылы 6. Томның немесе бөлімнің номері 7.Бет саны туралы мәлімет, басылым бетінің көлемі Ғылыми әдебиеттермен жұмыс студенттің библиографиялық анықтаманы дұрыс оқу дағдыларын қалыптастырады.Карточкада автордың, еңбектің аты, шыққан жылы, орны, бет саны, ISBN(халықаралық стандартты кітап нөмірі) туралы барлық ақпарат беріледі. Карточканың жоғарғы сол жақ бұрышында (сан мен әріптерден тұратын) код болады. Код кітаптың кітапханада сақталған орнын білдіреді. Дәл осы кодты кітапханашы бұл кітапты кітапхана қорынан тауып алу үшін студент міндетті түрде жазып алу керек. Мысалы, бір авторы ғана бар кітаптың библиографиялық сипаттамасы: 004 Будилов В. А. Б90 Интернет – программирование на Java / В. А. Будилов. – СПб.: БХВ-Петербург, 2009. – 704 с. ISBN 5-94157-272-7 Дәріс № 11 Академиялық сауаттылық Қарастырылатын сұрақтар: 1. Академиялық сауаттылық термині туралы 2. Академиялық сауаттылық дегеніміз не? 3. Академиялық сауаттылықтың аспектілері Академиялық сауаттылық терминінің мәнін ашу мақсатында тарихи даму кезеңдеріне шолу жасау қажеттілігі туындауда. Академиялық сауаттылық терминінің мәнін ашатын алғашқы еңбек 1985 жылы Б.С. Мучниктің «Адам және мәтін: Жазбаша сөз мәдениетінің негіздері» теориясымен тығыз байланысты. Бұл зерттеуде ғалым академиялық жазуды жетілдірудің міндетті қажеттілігін анықтаған мәселелерді алғаш рет құрастырады: - сөздік қателердің елеулі санының әйгілі баспаларға енуі; - ғылыми-негізделген, нақты критерийлерінің жоқтығынан қолжазбаларды редакциялау практикасындағы қиындықтар; - педагогтардың ЖОО практикалық стилистиканы оқытудың мазмұндық аспектісіне қанағаттанбауы; - жазу дағдыларын жоспарлы қалыптастыруға қажетті тапсырмалардың болмауы; - мәтінді жетілдіру саласында нұсқау дайындайтын зерттеушілерде зерттеу әдіснамасы мен әдістемесінің жасалмағанына байланысты қиындықтар. 1980-ші жылдардың соңына қарай ғылыми мәтінді талдаудың функционалды-стилистикалық тұғыры атты практикалық стилистиканың тағы бір бағыты қалыптасты (Е.А.Баженова, А.Г.Баранов, И.С.Бедрина, М.Н.Кожина, М.П.Котюрова, Е.С.Кубрякова және т.б. Оның негізіне келесі негізгі принциптер қаланды: - білім өнімі ретінде мәтіннің біртұтастығы, - мәтіндік іс-әрекет үдерісінің динамикалы сипаты, - мәтіндік іс-әрекеттің лингвистикалық және экстралингвистикалық бірлігі. Академиялық сауаттылықтың аспектілері Сауаттылық аймағындағы кешенді халықаралық пәнаралық зерттеулердің кең тәжірибесінің жиналуы ғалымдарға көптеген терминдер арасынан ең көлемдісін ажыратуға және «жаңа сауаттылық» – ақпараттық технологиялар ғасырындағы адам сауаттылығы тұжырымдамасының негізгі сипаттарын құрастыруға мүмкіндік берді. Жаңа сауаттылық екі ұғымның жиынтығы ретінде анықталады: академиялық сауаттылық (academic literacy) және сандық сауаттылық (digital literacy) екендігі жоғарыда аталған еді. Аустралиялық ғалым, кәсіби іс-әрекет, оқыту мен білім беру зерттеушілік институтының негізін қалаушылардың бірі (RIPPLE) Б.Гриннің пікірінше, академиялық сауаттылық үш аспектіні қамтиды: - Операциялық сауаттылық (Operational literacy) – тілдік (әсіресе жазбаша) құзыреттілік. - Мәдени сауаттылық (Cultural literacy) - дискурс немесе мәдениетті түсіну: коммуникацияны адамдардың немесе пәннің арнаулы тобының тілінде жүзеге асыра алу білігі (мысалы, ғылыми тіл, бұқаралық ақпарат құралдарының, экономиканың, білім берудің тілі және т.б.). Сыни сауаттылық (Critical literacy) – білім қалай жасалатынын түсіну және оны қалай трансформациялауға болатынын түсіну (мысалы, жазбаша мәнтін – веб-сайт, газет, ғылыми мақалалар және т.б. авторы нені білдіретінін немесе қалай санайтынын түсіну білігі). Дәріс № 12 Ғылыми реферат қарастырылатын сұрақтар: 1. Реферат туралы түсінік 2. Рефераттың түрлері 3. Рефераттың құрылымы 4. Рефератты ресімдеудегі талаптар 5. Рефератты қорғау «Реферат» сөзі латын тілінен шыққан және оны сөзбе-сөз аударатын болсақ, ол "баяндау, хабарлау" деген мағына береді. Іс жүзінде барлық сөздіктер бұл сөздің мағынасын бірдей ашады. Реферат - жазбаша түрдегі кітаптың мазмұнының, ғылыми мәселелердің, жаттығулардың, ғылыми зерттеу нәтижелернің қысқаша мазмұндалуы, белгілі тақырыпқа баяндама, әдебиет тізімі мен басқа да көздерге шолу жасайтын белгілі бір тақырыптағы баяндама. Реферат тіліне қойылатын талаптар: ол нақтылық, қысқа, анық және қарапайымдылықпен ерекшеленуі тиіс. 1.Материалдың баяндалуына қарай рефераттар ақпараттық (реферат-конспект) және индикативтік (реферат-түйіндеме) болып бөлінеді. Реферат-конспектте түпнұсқаның негізгі мәселелері жалпылама түрде беріледі. Реферат-түйіндеме анағұрлым қысқа. Ол реферат-конспектпен салыстырғанда жалпылаудың жоғары дәрежесін қажет етеді. 2. Рәсімделуі мен қабылдануы бойынша рефераттар жазбаша және ауызша бола алады. 3. Дереккөздердің қамтылу дәрежесі бойынша рефераттар монографиялық, жинақтық, таңдамалы және шолу рефераттары болып бөлінеді. Монографиялық реферат бір ғана дереккөзге (материалға) сүйеніп жазылады, жинақтық реферат – бірнеше мақалалар, кітаптар мен құжаттарды пайдалану арқылы болса, шолу реферат – арнайы тақырып немесе бағыт бойынша қысқа шолу ретінде жазылады; таңдамалы реферат - жеке тараулар, бөлімдер немесе материал бойынша жазылады. Рефератпен жұмыс жасаудың 4 негізгі бағыты көрсетіледі: 1. Рефератпен жұмыс істеудің негізгі кезеңдері 2. Рефераттың құрылымы 3. Рефератты ресімдеудегі талаптар 4. Рефератты қорғау 1. Рефератпен жұмыс істеудің негізгі кезеңдері - тақырыпты таңдап онымен танысу; - реферат тақырыбы бойынша ақпарат көздерін табу - әдебиттерді зерттеу - жиналған материалдың жүйелілігі - рефератты жазу Реферат жазуға қажетті біліктер: - мәтін құрастыру тәсілдерін, мақала жазу жоспарын білу (кіріспедегі мәселенің тарихы, тәжірибеге негіздемелер, тәжірибе сипаттамасы, нәтижелері, қорытынды); - мәтінді жалпылай зерттеу барысында мәтіннің мазмұнын алдын ала болжай ала білу. Рефераттың елеулі және ерекше сипаттамасы ол – ақпараттылық. Басқа құжаттардың ешбір түрі бастапқы мәтіннің мазмұнын толық аша алмайды. Рефераттың дәл осы ерекшелігі бастапқы құжаттарды оқуға кететін уақытты 90 %-ға дейін үнемдеуге мүмкіндік береді. Рефераттың 2 түрі болады: ғылыми және көркем. Ғылыми реферат, ол белгілі бір құбылыстарды талдауға немесе зерттеуге негізделген; көркем рефератта автордың субъективті бағалауы бар. Ғылыми реферат жүргізілген зерттеудің негізінде жазылады, бірнеше әдебиет көздері бойынша техникалық тақырыптағы сұрақтардың бірін қамтиды. Ғылыми мәтіндер санатына мыналар жатады: · баяндама; · ғылыми мақала; · дәріс; · тезистер; · рецензия; · аннотация; · курстық жұмыс. Дәріс №13 Ғылыми баяндама Қарастырылатын сұрақтар: 1. Баяндама дайындауға қойылатын талаптар 2. Баяндама жоспары 3. Баяндаманы талдау, іріктеу және реттеу Баяндама – негізінен ғылыми конференцияларда, ғылыми зерттеу жұмысының бағыты, барысы, нәтижесі т.с.с., жөніндегі хабарлама. Оның баяндалу ұзақтығы 10-20 минут. Көбінесе, аралығы 2 инетервалмен басылған бір беттегі материалды оқып шығуға 2 минут көлемінде уақыт кететіндіктен, оның кғөлемі 5-10 беттен аспағаны жөн. Баяндама дайындауға қойылатын талаптар. Баяндама толық 4 батке дейін (суретті қоса есептегенде) Word 6.0, 7.0 for Windows97-2000 редакторында, А4(210х297) форматты парақта дайындалып берілуі тиіс, қолданылатын шрифт – Times New Roman, Kz Times New Roman. Интервал – 1. парақтың барлық жағынан 25 мм алаң қалдырылуы тиіс. Материал төмендегі ретте орналасады: бірінші қатарда ЖОК көрсетіледі, 1 қатар тастап – баяндаманың тақырыбы (бас әріптермен), 1 келесі қатарда мекеменің және қаланың аталуы, бір қатардан соң резюме (тақырыпсыз курсивпен) қазақ (орыс тіліндегі баячндамалар үшін) немесе орыс (қазақ тіліндегі баяндамалар үшін) және ағылшын тілдерінде келтіріледі. Осыдан кейін бір қатар тастап, баяндаманың негізгі тексті басылады. Баяндама жоспарын құру Баяндама айту тапсырылғанда, көпшілігі қолына қаламсап алады да, алғы сөзінен бастап, қорытындысына дейін түгел жазып шығады. Баяндама дайын болғанша, көп уақыт кетіп, неше қағаз бүлінуі мүмкін. Егер баяндама жоспары жасалса, әрбір сөзді жазып жатудың қажеті болмайды, сондай-ақ қайталап жаттығуға да көбірек уақыт қалады. Оның үстіне, баяндаманы айту жеңіл әрі қызықтырақ, тыңдаушыларды іс-әрекетке талпындырарлық болады. Әдетте көпшілікке арналған баяндаманың жоспары болады. Әйтсе де, көп жағдайда жоспар беріле бермейді. Көбінесе жалпы немесе нақты бір тақырып берілуі мүмкін. Не болмаса қандай да бір басылымдағы материалға негіздеп дайындау керек болады. Ал кейде жай ғана не жөнінде және қалай айту керектігі жөнінде нұсқау берілуі мүмкін. Міне, осындай жағдайлардың бәрінде жоспарды өзіңіз құруыңыз керек болады. Баяндама жасаудың жоспарын құрудың негізгі принципін білсеңіз, баяндамаңның материалын жақсылап реттеп, аз уақыттың ішінде дайындай аласыз. Неден бастасаң болады? Талдау, іріктеу және реттеу Алдымен, тақырып қажет. Тақырып — бір сөзбен бере салуға болатын жалпы ой емес. Ол тыңдаушыларға жеткізу керек негізгі ой болып, сол талқыланғалы жатқан нәрсеге қай қырынан қарау керектігін көрсетеді. Егер тақырып берілсе, оның әрбір сөзіне мұқият талдау жасау керек. Тақырыпты қандай да бір мақалаға негіздеп ашу керек болса, тақырыпты ойда ұстай отырып, сол мақаланы жақсылап зерттеу қажет. Ал егер не туралы айтылу керек екені ғана берілген болса, тақырыпты өзіңіз ойлап табуыңыз керек болады. Ол үшін алдымен біраз ізденгенің дұрыс. Байқампаз болсаңыз, тақырыпты ашудың жаңа бір қырын табу әбден мүмкін. Осы қадамдарды жасай отырып, өзіңнен былай деп сұра: бұл тыңдаушыларым үшін неге маңызды? Мақсатым қандай? Сенің мақсатың тек материалды айтып шығу, я болмаса қызықты, есте қаларлықтай баяндама дайындау ғана емес, тыңдаушыларың өздеріне пайдалы нәрсе алатындай болу керек. Мақсатты анықтап алған соң, оны жазып қойып, дайындық барысында есте ұстау керек. Мақсатты анықтап, соған сәйкес келетін тақырыпты таңдаған соң (немесе берілген тақырыптың мақсатыңмен байланысын анықтаған соң), қайсы бағытта іздену керектігі белгілі болады. Тыңдаушыларың үшін құнды болатын мәліметтерді іздеу қажет. Жалпылай айтылған ойларды қанағат тұтпай, нақты, мәнді және шын мәнісінде пайдалы болатын ойларды іздеп табу қажет. Бірақ шектен тыс шығып кетудің қажеті жоқ. Көбінесе қажетінен артық мәліметтер жиналып, оларды іріктеуге тура келеді. Тақырыпты ашу үшін және мақсатыңа қол жеткізу үшін қажет болатын негізгі ойларды анықтап алған дұрыс. Бұл — баяндамаңның қаңқасы, ал жоспарыңның негізі болады. Негізгі ой нешеу болу керек? Қысқа талқылауға әдетте екеу, ал бір сағаттық баяндамаға әдетте бесеу жеткілікті. Негізгі ой көп болмаса, тыңдаушылардың есте сақтауларына да жеңіл болады. Тақырып пен негізгі ойлар дайын болған соң, жинаған мәліметтерді реттеу қажет. Негізгі ойлармен қайсысы тікелей байланысты екенін анықтап алған дұрыс. Баяндамаңы жандандыра түсетін ойларды таңдап алған абзал. Негізгі ойларды растайтын жазба орындарын таңдағанда оларды нақты түсіндіретін ойларды белгілеп алу керек. Қосымша ойлар өзі қатысты болып тұрған негізгі ойлардың астына жазылады. Егер қандай да бір мәлімет негізгі ойдың ешбірімен қиыспаса, мейлі ол қанша қызықты болса да, олардан бас тарту немесе кейін өзге жағдайда қолдана алуың үшін сақтап алу керек. Тек ең жақсы деген мәліметтерді қалдырған дұрыс. Егер мәлімет тым көп болса, онда тез сөйлеуге тура келіп, ештеңе терең ашылмайды. Сондықтан аз болса да, саз болатындай етіп сөйлеген жақсы. Берілген уақыттан асырмауға тырысу керек. Осы қадамда, немесе бұған дейін, материалыңды қисынды ретпен орналастыру қажет. Мақсатқа жетуге қайсысы жарамды болатынына қарап, материалдарды хронологиялық не тақырыптық, «себеп — салдар» немесе «проблема — шешімі» принципі бойынша реттеген дұрыс. Бір ойдан екіншісіне аттап кетуден аулақ болу керек. Тыңдаушыларға ойдың желісі мен әрбір ойдың мағыналық байланысын көру қиын болмау керек. Келтірілген дәлелдер оларға қисынды қорытындылар жасауға көмектесу керек. Материалдарды реттегенде, тыңдаушыларың қалай қабылдайтынын ойлану қажет. Оларға ой желісімен жүріп отыру жеңіл бола ма? Естігендеріне сай әрекет етуге талпына ма және де бұл қойған мақсатыңа сәйкес келе ме? Енді жалпы тақырыпқа қызығушылық оятатын және тыңдаушылар үшін талқылаудың шынында да құнды болатынын көрсететін алғы сөз дайындау керек. Егер қаласаң, бастапқы сөйлемдерді жазып алсаң да болады. Ақырында, қойған мақсатыңа сай, тыңдаушыларды іс-әрекетке талпындыратындай қорытынды дайындалады. Егер жоспар ертерек құрылып қойса, баяндама айтқанға дейін оны өңдей түсуге уақыт болады. Бәлкім, кей жеріне дәлел ретінде айғақтарды, көрнекі мысалдар немесе қандай да бір оқиғаны қосуға болатынын байқауға болады. Болып жатқан оқиғаларды не жергілікті жердегі қандай да бір қызықты хабарларды қолдану арқылы тыңдаушыларға баяндамаңның өзекті екенін көруге көмектесуге мүмкіндік болады. Баяндамаңды өңдей отырып, мәліметтерді тыңдаушыларға қалай көбірек бейімдей түсуге болатынын көруге мүмкін тындайды. Талдау жасау мен өңдеу сатысы жақсы материалдан іс жүзінде қолданарлықтай және жүрекке әсер ететіндей баяндама дайындау үшін өте қажет. Кейбір баяндамашылар қысқаша жазып алса, өзгелері көбірек жазып алуды дұрыс көреді. Алайда мәліметтерді бірнеше негізгі ойға топтастырып, оған қатысы жоқтарын алып тастап, сондай-ақ ойларды қисынды ретпен орналастырған соң, айтатын сөзіңді түгелімен жазып жатудың қажеті жоқ екенін байқауға болады. Нәтижесінде қаншама уақыт үнемделеді! Оның үстіне, баяндамаңның сапасы да арта түседі. Жоспар құру үшін · Баяндамаң тыңдаушылар үшін неліктен маңызды екенін және мақсатты анықтау. · Тақырыпты таңдау; ал егер тақырып берілген болса, оған талдау жасау. · Мазмұнды да пайдалы мәліметтерді жинау. · Негізгі ойларды анықтап алу. · Материалдарды реттеп, тек ең жақсыларын қалдыру. · Қызығушылық оятатындай алғы сөз дайындау. · Іс-әрекетке талпындыратын қорытынды жасау. · Баяндамаңды қайталап, өңдеу. Дәріс№14 Тақырыбы: Студенттің ғылыми жұмысының негізгі түрлері: курстық / дипломдық жұмыс. 1.Дипломдық жұмыстың құрылымы 2. Дипломдық жұмысты безендіру 3. Курстық жұмыстың құрылымы 4.Курстық жұмыстың (жобаның) мазмұнына қойылатын талаптар Дипломдық жұмыс студенттердің зерттеу қызметінің жаңа деңгейі, оқыту қызметінің бір түрі, оны курс бойында алған теориялық және практикалық білімдерін тереңдету үшін пайдаланады. Дипломдық жұмыс – студенттің дербес шығармашылық зерттеу жұмыстарындағы педагогиканың өзекті сұрақтарына арналған жұмыс түрі. Дипломдық жұмыстың тақырыбы курстық жұмыстың жалғасы деп санауға болады, рефераттың тақырыбы курстық жұмыспен толықтырылады, ал курстық жұмыстың нұсқасы дипломдық жұмыспен жалғастырылады. ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ТАҚЫРЫБЫН ТАҢДАУ. Дипломдық жұмыстың тақырыбы өзекті болуы керек, ол қазіргі психологиялық-педагогикалық ғылымға сәйкестендіріліп, жоғары білімді мамандарды дайындаудағы тапрсырмалардың мазмұнына жауап бере алатындай болуы тиіс. Сонымен бірге студент өзінің бұрын айналысып жүрген тақырыбында ұсынуы мүмкін. Дипломдық жұмыстың тақырыбы студентке практикалық жұмысқа жіберер алдында тіркеліп, бекітіледі. Сол уақытта дипломдық жұмыстың жетекшісі бекітіледі және студентке дипломдық жұмыстың тапсырмалары беріледі, ол жұмыстарды жетекші құрастырған және кафедра меңгерушісі бекіткен, сонда жұмыстың аяқталу мерзімі декөрсетілген ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ. Дипломдық жұмыс шамамен мынадай құрылымдардан тұрады. Титулдық парағы Мазмұны Кіріспе Негізі бөлім ( 2 тарау-6 бөлімнен) Әдебиеттер тізімінен Қорытынды Қосымша ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС КӨЛЕМІ. Дипломдық жұмыс көлемі 60 беттен кем болмауы керек, машина жазу текстінде және 80 беттен аспауы керек. Осы көлемге суреттер, кестелер, графиктер, қолданылған әдебиеттер тізімі кіреді. Титулдық бет дипломдық жұмыстың бірінші беті болып табылады Титулдық бет дипломдық жұмыстын беттерін нөмірлеуге қосылады. Титулдық бетте беттің нөмірі көрсетілмейді. Жұмыс тақырыбы мүмкіндігі бойынша қысқаша және мазмұнына нақты сәйкес келу керек. Тақырып үшін күрделенген терминологияны қолдану қажет емес, яғни ғылыми бейнелік сипаттағы сөз тіркестері. Көбіне қарастырылатын проблеманы қажетті шамада мәнін көрсетпейтін: » ………… зерттеуге материалдар», «……. …… сұрақтар» және т.б. сөздерден басталатын дипломдық жұмыс атауларын қолданудан бас тарту ұсынылған Мазмұны: Мазмұны дипломдық жұмыстың құрылымы болғандықтан, ол оның мағынасы деп аталуы мүмкін. Анықталған талаптарға сай рәсімделеді. Рет-ретімен тараулары, параграфтар бет санымен көрсетіледі. Олар логикалық және дәйекті болып құрастырылуы керек; қысқаша және анық, мазмұнға дәл сәйкес болуы керек. Негізінен мазмұн 2 бөлімнен тұрады. Әр бөлімнің нақты тақырыптары көрсетілуі қажет. Мысалы: 1 Бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеу процесіндегі жанұяның ықпалы Осыдан кейін бірінші параграфтың тақырыбы жазылады. Ол -1.1- болып белгіленеді, әр параграфтың көлемі кемінде он бет болуы қажет. Бірінші параграфтан кейін екінші (1.2) одан кейін үшінші (1.3) жазылады. Соңынан 1-1,5 бет тұжырым жазылады. Содан кейін екінші бөлім және оның негізгі тақырыбы жазылады. Олда үш бөлімнен тұрады.2.3 параграфы эксперимент тәжірибе жұмысына арналады. Сол бағытта тақырыбы болуы керек. Кіріспе. Осы бөлімде мәселелер, тақырыптың өзектілігі, зерттеудің объектісі, зерттеудің мақсаты, зерттеудің тапсырмалары, зерттеудің пәні, қорғалатын мәселе жаңалықтары қарастырылады, яғни кіріспеде дипломдық жұмыстың ғылыми аппараты берілуі керек. Ол 10 беттен кем болмауға тиісті. Мәселе- ол ғылыми білімдегі белгісізден белгіліге қатынастың, практикада және ғылымда кездесетін қарама-қайшылықтардың шешілу дәрежесі, бұл белгісіз ғылыми білімнің көлемі, мәселелерді қарастыру, зерттеуші жетістіктің жетіспеушілігін қазіргі уақыттағы білімнің деңгейіне байланыстырады, жаңа факторларды және байланыстарды ашуда логикалық ізденісті табудағы ғылымда бар немесе қоғамдық практикада пайда болған жаңа сұраныстар алған білімдерін, жаңа білімге деген қозғалыстарға жетуді міндеттейді Тақырып — бұл дипломдық жұмыстық аты. Тақырып зерттеудің көлемімен, оның мәселелерімен, зерттелудің объектісі және әдістерімен шектеледі. Онда ғылымда жеткен қатынастар және ескі табыстар мен жаңа табыстардың салыстырулары мазмұндалады. Өзектілігі — қарастыратын жоғары мінездемелер бір-бірімен өзара байланысты, олар бірін-бірі толықтырады. Мәселені қарастырғанда және тақырыпты талдағанда зерттеудің өзектілігі дәлелденеді. Зерттеуші тақырыптың өзектілігін аша отырып, «Қандай мәселелермен жұмыс істеу керек?»-деген сұраққа жауап береді. Зерттеуші тақырыптың өзектілігін дәлелдеп, нақты мысалдар келтіріп жазу керек. Бүгінгі күн тұрғысынан келгенде өзектілігі неде? Соны нақтылау керек. Зерттеудің объектісі- ғылыми зерттеу жұмыстары жүргізілетін объекті. Зерттеудің пәні – қарастырылып жатқан зерттеудің объектідегі жағы. Мысалы, зерттеудің объектісі адам да болуы мүмкін, ал зерттеу пәні — оның ерекшеліктері. Зерттеудің мақсаты – нақты тақырыптан тууы керек ол қорытындының көрінісі. Зерттеудің мақсатын айқын көрсету, ол дипломдық жұмыстарды дайындау барысындағы ғылыми-зерттеулердің методологиялық мінездемелерінің бірі. Зерттеудің міндеті: Міндет мақсаттан туады. Зертеудің міндеттері — бұл зерттеудің жалпы жолдары. Бұл анықтама зерттеу жұмыстарындағы мақсатты орындаудағы мәселелерді шешудегі негізгі қадам. Болжам- ол дәлелденбеген, теориядан алынған ғылыми түсінік. Қорғауға ұсынылатын сұрақтар — ол ереже бойынша процестің орындалуын, оның бекітілуін және құрылымды элементтерінің, критерилері, міндеттемелері, функциялары және т.б. Қорғалатын жағдайлар мазмұнды бөлімінің зерттелуіне жаңалық енгізіп, келесі бөлімді жазуда жаңашылықпен сәйкес болу керек. Сонымен бірге қорғауға ұсынылатын сұрақтар нақты мақсаттан туындауы керек. Қорғауға кемінде 3-4 сұрақ белгілену керек. Жаңалығы — Жаңашылдық туралы сұрақ зерттеу барысының барлық жағдайларын қамтиды. Зерттеушінің тапсырмасы- жаңалық қайдан алынады, оның мазмұны қандай және қандай нәтижеге жеттің? Осының нәтижесінде ғылымда және практикада осы айтылған жаңалықтың ақиқаты ашылады. Берілген мінездемелер нақты зерттеулерде екі рет қарастырылады басында және аяғында. Бірінші бөлімде ғылымда, практикада зерттеудің жалпы мағынасы анықталады, нәтижесі көрсетіліп, онымен практикалық тапсырмаларды ғылыми мәселелермен тақырыпты және зерттеудің мақсатын анықтаумен шектеледі. Қорытынды бөлімде алынған нәтиженің мағынасы анықталады. Мұндай анықтама мазмұнды және нақты болуы қажет. Алынған нәтиже ғылымда немесе практикада қандай мағына көрсететінін зерттеуші өзінің тапсырмасында көрсетуі тиіс және осы бөлім жаңа білімде қандай қатынаста болуы қажет. Сонымен қатар тақырыптық ғылыми жаңалығы неде, ол несімен жаңа осы жағын ашу керек. Негізгі бөлім. Дипломдық жұмыстың негізгі бөліміне жоспардың бірнеше бөліктері кіреді. Ол – бөлімдер. Олар екеу болуы мүмкін. Мұндай жағдайда бөлімдер мынадай түрде бөлінеді. Бірінші бөлімде: 1.Сұрақтың тарихы 2.Зерттейтін сұрақтың теориясы 3.Тақырыпты шешуші педагогикалық негіздер. 4.Практикада және әдебиеттердегі үйренетін заттардың қазіргі уақыттағы көрінісі. 5.Әдебиеттерге талдау жасау 6.Авторлардың позициясына талдау жасау. Екінші бөлімде: 1.Зерттеу барысында өз бетімен өткізілген жұмыстардың нәтижесі және ұйымдастыру әдістері жүргізілген эксперимент тәжірибелердің әдіс-тәсілдері, мазмұны және тәжірибенің педагогикалық-психологиялық жұмыстардың әдістемесі қарастырылады. 2.Зерттеудегі біліктілік пен дағды мінездемесі ( зерттеудің материалы бойынша) 3.Тәжірибедегі пеадагогикалық-психологиялық жұмыстарды суреттеу, тәжірибедегі жұмыстардың Дереклеева Н.И. Сынып жетекшісіне арналған анықтама. М:«ВАКО» 2003ж. 91-102 бет. Қосымша. Ол зерттеудегі тексерістің хаттамасы, конспектілер, әр түрлі зерттеу жұмыстарының жоспарлары, әдеби шығармалардан алынған мәтін, иллюстрациялы материалдар, зерттеудегі суреттер, мұғалімдердің, ата-аналардың анкеталары, және т.б. болуы мүмкін. ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫ БЕЗЕНДІРУ. Жұмыс компьютермен келесі талапты сақтай отырып басылады; Дипломдық жұмыс текстінің беттері және оған қосылған иллюстрациялар, кестелер формат А4 бетінің бір жағында орындалады. Формат А3 бетінде кестелерді, иллюстрацияларды жасауға да жол берілген. Дипломдық жұмыстың мәтіні және басқа да элементтері ПК – дың жазатын және графикалық құрылымдарын қолданумен орындалады. Дипломдық жұмыстың тексті одинарный жол аралық интервал арқылы басылады. Редактор Microsoft Winword (версия 6.0 және жоғары) қолданылады, «Times New Roman» шрифт типімен жазу, № 14 шрифтімен жазылады. Дипломдық жұмыстың мәтіні беттін келесі көлемдерін сақтау арқылы жазылады: Сол жағы – 30 мм, оң жағы – 10 мм, жоғарғы жағы – 20мм, төменгі жағы – 20 мм. Абзац төртінші белгіден кейін басталады (1 см). Сын — пікір (ғылыми жұмыс туралы пікір) — зерттеулер нәтижелері мен негізгі қағидалар сын тұрғыдан бағаланады. Ерекше назарды теориялық қағидаларының өзектілігіне, зерттеу әдістерінің ұқсамайтындығына, алынған нәтижелердің дәлдігі мен жаңалығына, тәжірибелк пайдалылығына аударады. Сын-пікірді құруда келесі жүйелікті сақтайды: зерттеу тақырыбының өзектілігін негіздеу қажеттілігін; идеялық және ғылыми мазмұнды, тілді, стильді бағалау сын-пікірдің негізгі бөлігі. Зерттеу нәтижесін баяндау дәйектігі; Иллюстритивтік материалды, зерттеу көлемін және баяндау қолжазбасын бағалау (толықтыру немесе қысқарту ұсынысы); жалпы түйін; жұмыстың қорытынды бағасы. Рецензенттің сыны түбегейлі, ғылыми негізделген, талғағыш, бірақ сонымен қатар зерттеуді жақсартуға ықпал ететін тілектес болу керек. Баяндама немесе хабарлау автордың негізгі ғылыми қағидаларың, олардың практикалық мағынасын, түйіндеме мен ұсыныстар бар қысқа баяндама. Баяндама уақыты 10-20 минут, дәлел қысқа және айқын болу керек. Баяндаманың негізгі идеясын анықтап, майда-шүйде жақтарын айтып керегі жоқ. Баяндаманы аудитория алдында оқымайды тек цитаталарын оқып, қалғаның өз сөзімен жеткізу қажет. Баяндамшының эмоциялығы, нанымдығы, пікір таласы тындаушының назарын аудартып, аудиториямен қатынас жасауға мүмкінік береді. Ғылыми баяндамада негізгі болып мазмұн және ғылыми дәлел жатады. Баяндау кезінде тілдің айқындығы, мәнерлігі дауыс ырғағына, қаттылығына және шапшандығына байланысты келеді. Байыпты, асықпай баяндай тыңдаушыларды баурап алады. Баяндамашыға сөздерді мағынасымен қолданып әдеби тілде дұрыс айтуын қадағалау керек. Сұрақтарға қысқа, мәнді жауап беп ғылыми нәтиженді бағалауа ибадаттылық білдіріп, оппоненттердің қатты айту жағдайында ұстамды пен әдептілік сақтау керек. Өзіндік сынау және іскер достық сынға сыйластық қатынас білдіру зерттеудегі кемшіліктерді жоюдың маңызды жағдайы. Курстық жұмыстың (жобаның) мақсаты мен міндеті Курстық жұмыс(жоба) қандай да бір арнайы пәннің мәселелерін жазбаша түрдегі студенттердің өз бетінше жасалған жұмысы. Шығармашылық өрісін және тәжірибелік қабілеттілігін жүйелі, теориялық, тәжірибелік ақпараттарды терең игеру сәйкесінше оқу жоспары бойынша студент оқытушының жетекшілігімен курстық жұмысты орындайды. Курстық жобаның мақсаты: – Мамандық бойынша теориялық білімнің ауқымдылылығы, қорытындылылығы және жүйелілігін кеңейтіп, бекіту;нақты зерттеулер кезінде қолдана біру; – ғылыми, оның ішінде сынды пікірлерді дамыту; кәсіптік міндеттерді шешу үшін теориялық білімді шығармашылық тұрғыда қолдана білуді меңгеру; – өзіндік жұмыстарды жүргізу тәжірибесін алу және даярланып жатқан курстық жұмыс мәселесін шешу кезінде зерттеу әдістемелерін меңгеру; – студенттің кәсіптік саладағы өзіндік жұмысты жүргізуге даярлық деңгейін айқындау; -болашақ мамандардың ғылыми-зерттеу жұмыстарына деген қызығушылығын ынталандыру. Осы мақсаттарға қол жеткізу курстық жобаны жазу процессінде келесі міндеттер шешіледі деп жорамалдайды: – зерттеу тақырыбын таңдау; – әдеби көздер мен методикалық, инструктивтік, анықтама – нормативтік және басқа материалдармен жұмыс жасауын терең игеру; – жалпы материалды дұрыс жүйеленген ғылыми негізгі нәтижелер және нақты экономикалық көрсеткіштердің ұсынысы бойынша іс-әрекеттерін байланыстыра білу; – жұмыстың қағаз түрінде дайындалуы. Курстық жұмыспен(жобамен) шұғылданудың жеке этаптары мен әдістері Курстық жұмысты (жобаны) жазу кезеңдері: Жұмыс (жоба) тақырыбын таңдау және оны бекіту; Тақырып бойынша жұмыс жоспар құру; Зерттеу тақырыбы бйынша ғылыми әдебиетті зерделеу, оның талдауы, мәселесін анықтау; Зерттеу қорытындысын жалпылау; Тақырып таңдау және курстық ұмыстың (жобаның) басшылығын ұйымдастыру Курстық жұмыстың (жобаның) тақырыбы тиісті пәндік-циклдық комиссияме әзірленіп, қарастырылады және жаңа оқу жылының басында директордың оқу ісі жөніндегі орынбасарымен бекітіледі. Тақырып тізімі жыл сайын жаңартылып отырады.. Курстық жұмыстардың тақырыптары арнайы пәндердің типтік және оқу бағдарламасында көрсетілген тақырыптарға сәйкес болуы керек. Тақырыпты анықтау кезінде теориялық пән мен аралс ғылымның ғылыми даму деңгейін ескеру қажет. Оқушыларға олардың ғылыми қызығушылығына , алдыңғы оқу және ғылыми-зерттеу жұмыстарының зерттеуі брысында алған тәжіпибелерінің талдауына қарай курстық жұмыстың тақырыбын таңдау құқығы беріледі. Жұмыстың тақырыбы өзекті болуы керек, мазмұнында жаңа элементтер мен тәжірибелік мәнділік болуы керек. Жұмыстардың тақырыбы әр оқушы үшін жеке болу керек, екі оқушының бір тақырыпты таңдауына жол берілмейді. Тақырып бойынша жұмысты жоспарлау Тақырып бекітілгеннен кейін студенттерге оның жетекшісімен құрастырылып, жұмыстың аяқталу мерзімі көрсетілген курстық жобаның тапсырмасы беріледі. Курстық жоба бойынша берілген тапсырмаға сәйкес, студент өзінің жетекшісімен бірге үлгі бойынша тақырыптың жұмыс кестесін құрады. Зерттеу тақырыбы бойынша ғылыми әдібиетті зерделеу Таңдап алынған тақырып бойынша ғылыми деректі зерделеу автордың ғылыми мәселенің толық зерделену жағдайы мен оның өзекті жаңалығының дәрежесін жорамалдауына себін тигізетін негізін салушы кезең болып табылады. Бұл ретте студент ғылыми жұмысты жазу барысында алған қарап шығып оқу және аналитикалық оқу тәжірибесі мен кітапханалық карточкалармен жұмыс істей білу тәжірибесін дамытады. Автор зерттеу тақырыбы бойынша монографиясы, авторефераты, кезеңдік шығарылымдар, оқу құралдары мен нормативтік деректерді зерделеу негізінде ғылыми мәселенің өңделу жағдайын зерттеп шығуы керек. Жұмыстың толық ашылуын көрсететін негізгі деректердің тізімдемесі шамамен 15-20 атаудан тұруы керек. Пайдаланған деректер тізімі В Қосымшасына сәйкес рәсімделеді. Ғылыми әдібиетпен жұмыс істей отыра, оқушы деректерді терең зерттейді, теоретикалық ақпараттарды шығармашылық жағынан қабылдауды үйренеді және оның негізінде ғылыми негізделген қорытынды жасауды үйренеді. Бұның барлығы студенттерге ғылыми зерттеу және практикалық негіздерді алуға мүмкіндік береді және мазмұнын белгілі тақырыпқа жазуды үйренеді. Ғылыми зерттеуді жүргізу Курстық жұмыс (жоба) аясында өткізілетін ғылыми зерттеуді өткізу негізгі көздерден зерделенген материалды сынды талдап, тұжырымдауға және жүйелендіруге болжамдайды; зерттелетін құбылыс пен факторды өз бетінше қадағалай білу, оларды сипаттау және тұжырымдамалау, сонымен қатар аса маңызды кезең- зерделенетін мәселеге дербес ғылыми көзқарас білдіру; алынған теориялық ақпараттарды тәжірибеде қолдану мүмкіндігін құра білу. Курстық жұмыс (жоба) аса маңызды жаңа ғылыми нәтиже алу үшін көзделмегенмен де, ол зерттеу жұмысын жүргізуге бағытталған және ғылыми зерделеудің негізгі әдістерін меңгеруді талап етеді. Әдісті немесе талдауды нақты тәсілін таңдау жұмыстың мақсаты және міндетімен, сонымен қатар, зерттеушінің қорындағы әдебиеттермен, орындаушының ғылыми беййімділігімен анықталады.Әрине, оқушы өзінің ғылыми талдауының әдісі мен тәсіліндегі таңдауының негіздеп, таңдаған әдістерін зерттеу процессінде қолдана білуі керек. Зерттеу нәтижелерін жалпылау Курстық жұмыстағы (жобадағы) зерттеудің теориялық және тәжірибелік мәніне, ғылыми жаңалғына кең түрде сипаттама беру,өзінің қорытындылары мен тұжырымдамаларның алдына қойған мақсаты мен міндеті үшін қаншалықты маңызды екендігін көрсету. Курстық жұмыстың (жобаның) мазмұнына қойылатын талаптар Курстық жұмыстың (жобаның) мазмұны: Кіріспе Негізгі бөлім Қорытынды Пайдаланған деректердің тізімі Қосымша Кіріспеде таңдалған тақырыптың өзектілігі, мақсаты, зерттеу есебі, зерттеудің пәні және объектісі, курстық жұмыстың құрылымы көрсетіледі. Курстық жұмыстың (жобаның) жоспарын кіріспе, нөмірлердің тәртібі және барлық бөлімдердің және параграфтардың аты, қорытынды, Пайдаланылған деректердің тізімі, беттердің нөмірлері мен көрсету және бұдан жұмыстық элементтердің құрылымы басталады. Кіріспенің міндетті элементі зерттелетіннысан мен мәнінің тұжырымдамасы болып табылады. Нысан – бұл процесс немесе құбылыс. Мән – бұл нысанның шегі. Зерттеудің нысаны мен мәні ғылыми процестің санаты ретінде өзара жалпы және жеке түрде ара қатыста бола алады. Нысанда зерттеудің мәні болып табылатын бөлігі ерекшеленеді. Зерттеудің нысаны мен мәнін тұжырымдай отырып, зерттеудің мақсатына көшіп, сонымен қатар осы мақсатқа сәйкес шешетін нақты тапсырманы нақты көрсету қажет, сонымен қатар қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін қажет жағдай болып табылатын нақты материалдарды жинауға ықпал ететін әдістемелік қисынды негіздемені анықтау керек. Кіріспе 1-2 бетте қысқаша түрде болуы керек. Курстық жұмыстың негізгі бөлімі Теориялық бөлімінде зерттеуддің теориялық алғы шарттары суреттеледі, мәселеге қатысты ғылыми дерекке қысқаша шолу жасалады,жұмыста қолданылатын терминдерге анықтама беріледі, ғылыми деректің талдауы негізінде зерттеудің зерделенген деңгейі дәлелденеді, зерттелетін көзқарас мәселесіне қатысты сынды талдау жасалады, осы көзқарастарға деген өзінің пікірін дәлелдейді, сол негізде қандай да бір ғылыми гипотеза ұсынылады. Негізгі бөлімнің тарауларының мазмұны жұмыс тақырыбымен тоық сәйкес болуы керек және оы толығымен ашу керек. Мазмұны зерттеушінің жинақталған материалды қысқаша, қисынды және аргументті баяндай білетіндігін көрсетуі керек. Қолданбалы (тәжірибелік–зерттеу) бөлігінде өткізілген зерттеудің сипаттамасы, алынған ақпараттардың талдауы мен интерпретациясы көрсетіледі. Материалдың баяндама жағына аса көңіл аудару қажет: сипатталу қисындылығы, жүйелілігі, қарапайымылығы мен қысқалығы, толықтылығы мен дәлелділігі. Автор өзінің ғылыми гипотезасының дәлелдеп шығуы керек, өткізілген зерттеуден алынған нәтижелерді тәжірибеде қолдану мүмкіншілігін жинақтап, қорытады. Қорытындыда автормен жасалған жұмыс қорытылады, тиісті тұжырымдамалар жасалады, жұмыстың тәжірибелік және теориялық маңыздылығы дәлелденеді, мәселені ары қарай зерттеу белгіленеді. Пайдаланылған дерек тізімі студенттің қарастырылып отырған негізгі ғылыми-теориялық жұмысымен қаншалықты кең көлемде танысқандығын куәландыруы керек. Тізімге жұмыста цитатталған әдебиет қана емес, студентпен осы мәселе бойынша оқылып, зереленген барлық деректер енгізіледі. Пайдаланылған дерек тізімі Б Қосымшасына сәйкес рәсімделеді. Қосымшада курстық жұмыстың (жобаның) негізгі мазмұнын толықтыратын материалдал көрсетіледі. Қосымшалар жеке парақтарда рәсімделеді және бас әріптермен белгіленеді. Курстық жұмыстың рәсімделу талабы Жұмыс А4 форматтағы стандартты парақтардың бір жағында орындалады, мәтін Microsoft Word үлгісінде басылып жазылады – 14 шрифтпен Times New Roman, Парақтың сол жақ жиегі – 30мм аз болмайтын, оң жақ жиегі – 10мм, жоғары жағы – 20мм, төмен жағы-20мм. Жоларалығы -1,5. Курстық жұмыстың көлемі 25 беттен аз болмауы керек. Курстық жұмыстың құрылымы: – титулды бет – курстық жұмыстың рецензиясына арналған парақ; – мазмұны; – кіріспе; – негізгі бөлім (жоспар бөлімдерінің мазмұны нөмірленеді); – қорытынды; – пайдаланылған деректер тізімі; – қосымшалар. Титулды бет курстық жұмыстың (жобаның) жалпы беттерінің нөмірлерін көрсетеді. Беттің нөмірі титулды параққа қойылмайды. Беттер араб сандарымен нөмірленеді. Беттің нөмірі парақтың төменгі жағында ортада нүктесіз қойылады. Титулды беи курстық жұмыстың бірнші беті болып табылады және А Қосымшасына сәйкес толтырылады. «МАЗМҰНЫ» деген сөз тақырып ретінде парақтың жоғарғы жағында, жолдың ортасында бас әріптермен, жартылай қою шрифтпен жазылады. Жұмыстың әр құрылымдық бөлімі (кіріспе, негізгі бөлім атауы, қорытынды), пайдаланған деректер тізімі жаңа беттен басталуы керек, тақырып ретінде парақтың жоғарғы жағында жолдың ортасында бас әріптермен– КІРІСПЕ деп жазылады. Пайдаланған деректер тізімі В Қосымшасына сәйкес курстық жұмысты жасау барысында алынған ақпараттарды көрсетумен әліпбилік тәртіпте рәсімделеді. «Құқықтану» мамандығының ерекшелігін ескере отырып, пайдаланған дерек тізімі заңнамалық құжаттардан басталып, әрі қарай әліпби бойынша жазылады. Тақырыптағы дерктер сілтемелері деректер тізімі бойынша төртбұрышты жақшаға алынған [1,115] реттік санмен белгіленеді. 5.5. Қосымшалар жұмыстың соңғы бетінде рәсімделеді. Әр қосымша жаңа беттен басталады. Слово «Қосымша» деген сөз парақтың жоғарғы оң жағында бас әріптермен жазылып, қосымшаның реті әріптермее белгіленеді. Қорғауға және курстық жұмысты (жобаны) қорғауға даярлық Курстық жұмыстар (жобалар) директордың оқу ісі жөніндегі орынбасарымен бекітілген кестеге сәйкес қысқы және жазғы сессия басталғанға дейін екі апта бұрын қорғалады. Курстық жұмысты (жобаны) қорғауға басшының рецензиясы бар болған жағдайда рұқсат беріледі. Курстық жобаны қорғау кезінде авторға сөз сөйлеуге 5 минуттық уақыт беріледі, онда зерттеудің өзектілігі, жаңалығы, мақсаты мен міндеті және оның негізгі айтылады. Курстық жұмысты қорғау кезінде бағаланады: а) жұмыстың негізгі мазмұнын қысқаша баяндай білу және оның теориялық және тәірибелік ерекшелігін көрсету; б) сұрақтарға жауап беру кезінде жұмыс материалын меңгеру дәрежесі; в) өзінің көзқарасын аргументтеп, қорғау, ғылыми дискусия жүргізу. Курстық жұмыстың (жобаның) мазмұны, рәсімделуі мен қорғау параметрлері Курстық жұмыстың (жобаның) рецензиясы мен студенттердің жұмысты қорғау деңгейін есепке ала отырып, курстық жұмыс (жоба) келесі пратметрлер негізінде бесбаллдық жүйе бойынша бағаланады: 1.Өзекті тақырыптар, заманауилық жағдай мен тиісті ғылым саласының даму болашағына , тәжірибелкі тапсырмаларға сәйкестілігі. 2 . Зерттеудің мәнін, мәселесін, нысанын нақты анықтай білу, мақсатын, міндетін және жұмысшы гиптезасын құрастыру. 3. Курстық жұмыстың тақырыбы бойынша монографиялық және кезеңдік әдебиеттерге сынды талдау жасай білу, зерттелетін мәселенің тарихы мен қазіргі жағдайына сипаттама бере білу. 4. Зерттеу әдістемесін меңгеру. 5. Алынған нәтижелерді талдап, жалпылай білу, негізделген тұжырымдар мен тәжірибелік ұсыныстар жасау. 6. Берілген тапсырманы шеші деңгейі, алынған нәтижелердің дұрыстығы. 7. Мазмұндық жағынан: қисындылығы мен жүйелілігі, материалдың толық баяндалуы, жалпы сауаттылық. 8. Сыртқы безендірілуі: Титулды беттің, жұмыс тақырыбының, пайдлнған деректер тізімінің Қосымшасына сәйкес. Аталған параметрлерге байланысты келесі бағалар қойылады: – «Үздік«: жұмысқа қойылған барлық талаптардың сақталуы; жұмыстың шығармашылық сипаты, нәтижелердің сауатты әрі нақты баяндалуы, қорғау барысында қойылған сұарқтарға толық және аргументті жауап беру. – «Жақсы«: жұмыстың рефератты бөлімі жоғары деңгейде орындалған, зерттеу бөлігі мен жұмыс қорытындысы жеткілікті емес. Зерттеу нәтижесі толық баяндалмаған. -«Қанағаттанарлық«: мәселенің түпкі мәні тоолық ашылмаған, зерттеу бөлігі тиісті түрде мұқият орындалмаған, бірақ алынған нәтижелер тәжірибелік жұмыста пайдаланылуы мүмкін. Зерттеудің нәижелерін баяндау бөлігі мен қорғау кезіндегі қойылған сұрақтардың жауаптары айтарлықтай аз. – «Қанағаттанбайтындай»: курстық жобаның негізгі талаптарының сақталмауы, материалды меңгермеі және сұрақтарға жауап бере білмеу. 7.2. Курстық жұмыс (жоба) бойынша қанағаттанбайтын баға алған оқушыларға: -аталған пән бойынша қорытынды бақылау тапсырмасына рұқсат берілмейді; -тиісті пәндік (циклдық) комиссияның шешімі бойынша басқа жаңа тақырып таңдау немесе бұрынғы курстық жұмысты (жобаны) түзеу құқығы беріледі. Курстық ұмысты (жобаны) қорғау тиісті пәндік (циклдық) комиссияның шешімі бойынша оқытушылар есебінен құрылған комиссиямен қабылданады. 7.3. Оқушылардан қабылданған курстық жұмыстар (жобалар) колледдің мұрағатында екі жыл мерзім ішінде сақталады. Сақталу мерзімі аяқталғаннан кейін барлық курстық жұмыстар (жобалар) акт бойынша есептен шығарылып, жойылады. 7.4. Оқыту-әдістемелік құндылығы бар курстық жұмыстар (жобалар) тиісті пәндік (циклдық) комиссияларда сақталады және колледждің оқу құралы ретінде қолданылады. Дәріс № 15 Ғылыми хабарламалар мен рецензиялар. Көпшілік алдында сөйлеудің ерекшеліктері. Қарастырылатын сұрақтар: 1. Ғылыми хабарлама 2. Рецензиялау 3. Көпшілік алдында сөз сөйлеу Ғылыми хабарлама – қысқаша (5 минутқа дейін) ауызша сөз сөйлеу зерттеудің ғылыми мәселесінің теориялық даму дәрежесін негіздеу. Әр қатысушының баяндамасын сарапшылар келесі критерийлерді ескере отырып бағалайды: 1) зерттеу мәселесінің мәнін ашу; 2) хабарламаның негізгі тезистерінің дәлелділігі; 3) хабарламаның дәлелділігі; 4) сұрақтарға жауаптардың дұрыстығы мен мазмұндылығы; 5) ауызша ғылыми хабар жанрына сәйкестігі; 6) регламенттің сақталуы Рецензиялау Рецензиялаудың міндеті – авторлық қолжазбаларды қатаң іріктеу және оларды жақсарту бойынша нақты ұсынымдарды ұсыну болып табылады. Рецензия ғылыми мақаланы әділ түрде бағалауы және оның ғылыми, әдістемелік құндылығын және кемшілігін жан- жақты талдауын қамтамасыз етуі керек. Рецензиялаушы міндетті: Мақалада баяндалған материалдың тақырыпқа сәйкестігін анықтау. Мақала мазмұнының өзектілігін бағалау: мақалада баяндалған материал деңгейінің ғылым мен техниканың заманауи жетістіктеріне сәйкестігі. Зерттеу (ғылыми, тәжірибелік) нәтижесінде алынған қорытындылардың маңыздылығын бағалау. Мақаланың материалын рәсімдеу үшін талаптардың қаншалықты ескерілгендігін көрсету: мақала көлемінің сәйкес келуі, орыс және ағылшын тілдеріндегі түсініктеме, қолданылған әдебиеттер тізімінің және мәтінде оларға сілтеменің бар- жоқтығы, авторлар туралы байланысу мәліметтері және т.б. Көпшілік алдында сөз сөйлеу Көпшілік алдында сөз сөйлеуге дайындалу шешендік өнердегі маңызды да жауапты кезең. Д. Карнеги: «Сөйлейтін сөзін алдын ала дайындамай, көп адам түзелмес қате жібереді»,- дейді. Сондықтан да, көпшілік алдында сөйлеудің алдыңғы алғышарттарын есте сақтап алған дұрыс. - Алдымен, қанша уақыт сөйлейтініңізді толық біліп алыңыз. Соған қарап дайындалыңыз. Әдетте, жұрттың алдында көп уақыт сөйлеу аудиторияны жалықтырып жіберуі мүмкін. - Материал жинауды жүйелей білу, көздеген мақсат-нысанаға ыңғайластыра, сәйкестендіре алу, ауызша сөйлеу мен аудиторияның ерекшеліктеріне үйлестіре білу басты рөл атқарады. Айтар ойыңызды дайындық кезінде жазбаша жазып, ойларыңызды бір арнаға тоғыстырыңыз. - Дайындалатын ақпарат көздерін, кітаптарды, газет-журналдарды іріктеп алыңыз. Кезегімен оқып шығыңыз. Мәнін түсініңіз. Өз көзқарасыңызды қалыптастырыңыз. Яғни, сіздің ойыңыз маңызды рөл атқаратынын естен шығармаңыз. - Сөзді дауыстап айту немесе оқу өнерін меңгеру, мінбеде өзіңді-өзің билеу ережесін қатаң сақтау, аудиторияның тілеу, қалауы қандай бағытта болатынын ескерген дұрыс. Сонымен қатар, айтар ойыңызды қағазға қарамай немесе қарап айту мәселесін шешіп алуыңыз маңызды. Қағазға қарап айтқан күннің өзінде көпшілік оң көзімен қарайтындай деңгейде дайындалуыңыз керек. Қағаздан бас алмай оқуға болмайды. - Мәтінге сүйене отырып сөз сөйлеуге де болады. Мәселен, статистикалық мәліметтер есіңізден шығып кетуі мүмкін. Ол үшін айтар ойыңызды жинақтап жазған парағыңыз көмекке келері сөзсіз. Ал жазусыз сөйлеуге дайындалу – ол сіздің көпшілік алдында сөйлей білу өнеріңіздің жоғары екенін байқатады. - Шешендік өнердің қыры мен сырын (дауыс, интонация, қимыл-қозғалыс, сөйлеу мәдениеті) мүлтіксіз меңгеруіңіз керек. Дауысыңызды диктофонға жазып, қайта тыңдап көрудің де маңызы зор. Айна алдында қимыл-қозғалысыңызды тексеріп көріңіз. Айтатын тақырыбыңызға немесе ойыңызға қарай киіну стиліңізді де дұрыс таңдай біліңіз. - Аудиторияның тұтқиылдан қойған сұрақтарына тапқыр жауап беру, білім-ғылым бәсеке таласын ұйымдастыра білуге дайындалыңыз. Егер топ алдында, бұл сөзге немесе сұраққа дайын емес едім, я болмаса жүйрік тілді шешендігім жоқ еді деген сылтаулар айтар болсаңыз, ол сіздің абыройыңызға сын болады. - Айтатын тақырыбыңа орай мысалдар, мақал-мәтелдер, дәйексөздер жаттап алыңыз. Бұл сіздің айтар ойыңызды көркем жеткізуге септігін тигізеді. - Дайындық кезінде бар қобалжуыңызды жеңдіріңіз. Психологиялық тұрғыдан өзіңізді дайындаңыз. Көпшілік алдына шыққанда қобалжып қалсаңыз, «тет-а-тет» әдісін қолданыңыз. Яғни, сөз сөйлеу кезінде бір танысыңа немесе бір адамды ғана белгілеп, соған ғана қарап, сөзді соған ғана қарап бағыттап тұрғандай сезініңіз. - Көпшілік алдында шебер сөйлеумен ғана емес, әсерлі, мәнерлі жеткізе білу қабілетімен де, әдепті мінезіңізбен де ерекшеленуіңіз керек. Көпшілік алдында шешен сөйлеуге төселу үшін үздіксіз ойлану, машықтану, үнемі жаттығу, толассыз еңбек керек. Ал басты есте сақтайтын дүние – көпшілік алдына шыққанда өз мәдениетіңді көрсете білуің қажет. Осы жөнінде Ауызша шебер сөйлей білу – тынымсыз, толассыз жаттығудан, жалықпай еңбектенуден, ізгілік пен кісіліктен, сыршылдық пен ойшылдықтан туады. Ал сөз сөйлеуге дайындық - күрделі шығармашылық процесс, әр дайындық шеберлігіңді шыңдай түседі. http://emirsaba.org жүктеу/скачать 69.65 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|