"Алаш ісі" немесе "Түрме тарихына" қатысты деректер Мәңгілік сақталсын

25/І-29 жыл Халел Ғаббасов /қолы қойылған/.

1. 
   Бұл хатында Халел ағамыз өзінің барлық ашу-ызасын білдіріп, тергеушінің топастығын әшкерелеп, қысастықпен жазған.
   
2. 
   Ашық кету бар. Өзінің еш кінәсін ашпаған. Өзгені де ұстап бермеген. Сөз суыртпақтамаған. Сырын сыртпақтатпаған..
   
3. 
   Астарлы кетеу бар. “Алаш орданың” халық үшін кеңеске қызмет істейік деген идеясы бар.
   
4. 
   Тергеу барысында Прокурор көмекшісі келіп кеткен.
   
5. 
   Крыленкоға хат жазған. Ал оның өзі неше түрлі істерді белсенді түрде әшкерелеп жатқан. Оны оқуға уақыт да болмаған. Екіншіден, оған назар аударуға құлқы да жоқ еді. Бәрі де соның өзінің “бастамасы” еді. Мысалы:....
   
6. 
   Осыдан кейін іле-шала; яғни, екі күннен кейін, 1929 жылы 27 қаңтар күні, Қызылорда қаласында үштіктің қаулысы шығып, оны айыпты деп үкім шығарған. Оның соңына: “Мен өзімді айыптымын деп санамаймын. Х. Ғаббасов” – деп қол қойған.
   

МҚК, архив, №124 іс, 2 том. 7 томнан тұрады.

“Елдес Омаровты және т.б. айыптау ісі.

1929 жылы қаңтар айында басталады.

ПП ОГПУ-дің Шығыс Бөлімі ҚССР бойынша бастығының көмекшісі, Лугачев.

Омаров айыпкер ретінде жауапқа тартылды.

Елдес Омаров.

1892 жылы туған.

Туған жері – Қостанай облысы.

Соңғы тұрған жері – Ташкент қаласы.

Қазақ.

Ақпан төңкерісіне дейін – мұғалімдік етті, округтық сотта тілмәш болды, “Алаш ордада” қызмет етті.

Қазан төңкерісінен соң – Ташкенттегі Казпедвузда оқытушы болды.

Білімі – орта, Бойдақ.

“Алаш” ұлттық партиясының бұрынғы мүшесі.

Саяси көзқарасы – ұлтшыл.

Әскерге қатысы – “Алашорда” тұсында Қостанай қазақ полкінің саяси жетекшісі болған.

/Бұл анкеталық деректер/

Тергеу бірден Бөкейхановты сұраудан басталған. Онда Ә. Бөкейхановтың Орынбор уезіндегі Бөрте болысына демалысқа барғаны туралы айтылады. Содан кейін сол сапарда Ә. Бөкейхановпен бірге болғандар мен оған қатысы барлар қамаққа алынған. Оның ішінде жәй ауылынайлар да бар. Ол туралы Елдес Омаров былай деп көрсетеді:
ІІ том. 60-бет.
Елдес Омаровтың көрсетуі:

“Шымкент, 1927 жылы 15 шілденің мөлшерінде мен Елдес Омаров, Қазақ оқу ағарту халық комиссариатының тапсырмасымен өлкелік музейдің шаруасы туралы Орынбор қаласына аттандым. Мен Орынбор қаласында барған соң Заң халық комиссариатының алқа мүшесі Сейдазым Қадырбаевпен кездесіп қалдым, ол маған: демалысыңызды Орынбор уезінің Бөрте болысында өткізіңізші деп Әлихан Бөкейхановқа өтініш білдіргенін, оның бұл ұсынысына ол кісінің қарсы болғандығын, соны хабарлап бұдан Қадырбаевқа хат жолдағанын айтты. Бөкейхановтың Қадырбаевтің атына жазған хатын менің өзім оқыдым. Маған, яғни, Омаровқа, Бөкейхановтың Қазақстанға келуіне тиым салынған, ол мәселенің әлі шешілмегені Қызылорда қаласында жүргенде-ақ мәлім еді. Мәскеудің ГПУ-і жүргізіп жатқан тергеу ісі аяқталмаған екен. Орынборда жүріп, мен – Омаров, Бөкейхановқа хат жазып, оны бұрынғы Челябі уезінің Злотоустокругінің Бозан хуторында демалып қайтуға шақырдым. Бозанов хуторында отыз үй қазақ тұратын, олардың арасында менің бала кезімнен білетін таныстарым бар еді. Егерде Бөкейханов Бозан хуторына демалуға келісімін берсе, онда маған Қызылорда қаласына жеделхат арқылы хабар беруін өтіндім.

Орынбордан Қызылордаға – Наркомпросқа қайтып келген соң, мен Омаров, Бөкейхановтан жеделхат алдым. Онда мен айтқан жерде демалып қайтуға келісімін беріпті. Екі күннен кейін мен Злотоуст округіндегі Бозан хуторына аттанып кеттім, 1 тамыз күні сонда жеттім. Бөкейханов онда әлі келмепті. Келесі күні Қостанай округінде демалып жүрген Нұрышев Ғаббас келді. Ол Қызылордадан Жоғарыда көрсетілген хуторға бару туралы өтініш еткен жеделхат алыпты. Тамыздың 11 не 12 күні Әлихан Бөкейханов келді. Мен алғашқы одан 2 тамыз күні келемін деген жеделхат алған болатынмын, іле өзінің 8 тамыз күніне дейін кідіретіндігі туралы хабарлады. 9 тамыз күні Бөкейханов өзінің Мәскеуден аттанып кеткені туралы жеделхат жолдады. Бөкейханов, Омаров және Нұрышев үшеуіміз бас қосқан соң
ІІ том. 61-бет.
бірінші аталған адам бізге жерге орналастырудың барысы туралы хабардар етті. Ол бізге: өзінің ертерек келе алмағанының себебі, Жер жөніндегі халық комиссариатының жұмысшы комиссиясы Қазақстандағы жер бөлісудің мөлшерін анықтайтын комиссиясының талқылауына қатысуы үшін бұның тұруын өтінді. Бөкейхановты Мәскеуге аялдай тұрыңыз деп оған кім өтініш білдірді, онда қандай өкілдікпен қатысты, ол жағын Бөкейханов маған айтқан жоқ. Ең әуелі РСФСР – дің Жер жөніндегі халық комиссариатының жер бөлу жөніндегі шешімі оқылыпты, оны сол Жер жөніндегі халық комиссариатының бір қызметкері баяндап беріпті. Олар бекіткен жер бөлу мөлшері негіз деп табылып, қабылданбай тасталыпты. Бұл жер бөлу мөлшерін қорғап сөйлегендер, аты емімде қалмапты, профессор Верещагин дегеннің беделіне сүйеніпті. Жер бөлудің бұл мөлшеріне Бөкейханов қарсы сөйлепті, ол бұлардың сүйеніп, қорғап отырған беделді профессоры патшаның тұсында келімсектер /переселендер/ басқармасында істегенін, онда орыс дворяндарының мүддесін қорғағандығын әшкерелепті. 1913 не 1914 жылы бұл профессорыңыз Мемлекеттік Думаның төрағасы Варун /?-анық танылмады – Т.Ж./ мырза арқылы Торғай мен Қостанай уезінінің шекарасы аралығындағы жерді қаратып алу туралы Жарлыққа шығартты – депті.

Өзінің сөзінде профессор Верещагин жер туралы мәселенің тонын теріс айналдырып, Тула губерниясының мұжықтары жерінің аздығынан және жерінің жоқтығынан қасірет шегіп отыр. Ал оның есесіне Қазақстандағы бос жатқан жерде есеп жоқ деген көрінеді. Бөкейханов оның уәжіне қарсы сөйлеп: бұл профессор бұрын ғой орыс помещиктерінің мүддесін көздеп қазақтардың жерін тартып алып, оны орыс помещиктеріне беріп еді. Егерде Тула мұжықтарына жер керек болса, онда біз, қазақтар мына сияқты профессордың көмегінсіз-ақ, олардың өзімен тікелей сөйлесеміз – депті.

ІІ том 62-бет.
Бөкейхановтың пікірі бойынша: РСФСР – дің Жер жөніндегі халық комиссариатының жер бөлу мөлшері жөніндегі белгілеген кесімі жан басына шаққанда тым аз екен. Оның мәнісі – Қазақстандағы бос жатқан жердің мөлшерін көбейтіп көрсету көрінеді. Бұл кесікті мөлшерді азайтып белгілеудің мақсаты – болашақта Қазақстанда отарлауды күшейту үшін жасалады. Ол шара – қазақ халқының мүдесіне қарсы бағытталыпты. Дәл осы ұсынысты жасап, бастама көтеріп отырғандар – РСФСР-дің Жер жөніндегі халық комиссариатының айналасына топталып алған орыс мамандары екен. Егерде, РСФСР-дің Жер жөніндегі халық комиссариатының маңына топтасқан орыс мамандарының жер кесімі туралы шарасын іс жүзінде асыратын болса, онда бұл Қазақстанға қарата отарлау саясатын жүргізген болып табылады – деді. Бұған наразылық білдіре отырып, Бөкейханов: бұрынғы отарлаушы орыс мамандарын топтастырып отырған РСФСР –дің Жер жөніндегі халық комиссариатының дәл қазіргі саясаты – Қазақстанға тағы да бұрынғы отарлау жүйесін кіргізуге бағытталған деді. Отарлау саясатына қарсы күресудің қандай да бір жолы туралы Бөкейханов маған да, Нұрышевқа да ештеңе айтқан жоқ. Жер жөніндегі Қазақ халық комиссариаты қолдаған. Ол бізге: егерде профессор Швецов жасаған жер кесімі туралы ұсыныс бекітсе, бұл РСФСР – дің Жер жөніндегі халық комиссариатындағы орыс мамандарының саясатына қарсы қолданылған нақты шара болар еді – деді. Оның Бөкейхановтың пайымдауы бойынша, Қазақстанда ешқандай да бос жер жоқ. Оның бұл пікірін мен – Омаров толығымен қолдаймын.

Қостанайға қайтып келген соң, Қостанай округінің жер басқармасының меңгерушісі Көшербаевтан естіп – білуім бойынша, Швецов жасаған Жер жөніндегі қазақ халық комиссариатының жер бөлу жөніндегі ұсынысын Мәскеудегілер оған белгісіз бір себептермен бекітпей тастапты.

Мен – Омаров, мынаны мәлімдеймін, қазақ халқының тіршілік харекеті жағдайында жерді пайдалануға таптық талап қою мүлде қисынсыз деп есептеймін. Кім болса – ол болсын, өзінің шыққан
ІІ том 63-бет.
қисынсыз деп есептеймін. Өзінің шыққан әлеуметтік-таптық тегіне қарамастан қазақ халқының барлық түтін исі өз жерін емін-еркін пайдалануы тиіс. Әрине, жер ең алдымен кедейлерге бөлініп берілу керек дегенді қостаймын. Кедейлерге жер бөлініп берілген соң солармен тең дәрежеде және бірдей мөлшерде бай қазақтарды да жермен қамтамасыз ету қажет. Жерді түтін санына қарап емес, жан басына қарай бөліп берсе әділ болар еді деп ойлаймын.

Хаттама маған таныстырылды және менің айтқан сөздерім дұрыс жазылды, сол үшін қолымды қойдым – Омаров. /Қолы/

Тергеу жүргізген – Л. Логачев.

1. 
   Бұдан – Е. Омаровтың жасымағанын көруге болады.
   
2. 
   Ә. Бөкейхановтың өмірінен еркеше үзік аңғарылады. Оны жеке көрсету керек.
   
3. 
   Жер мәселесі туралы шындық ашылды. Отарлау. Коммунистік.
   

ІІ том, 64-бет.

Қосымша тергеу кезінде азамат Елдес Осаров мынаны айтты:

12 қазан күні менің үйімді тінту кезінде алынған және қазір маған көрсетіліп отырған, соңына “Эльза” деп қол қойылған бұл Қызылордадағы Қаражат халық комиссариатының қызметкері Александр Александрович Вертанің әйелі Эльза Адамовна Верта маған – Омаровқа арнап жазған. Эльза Адамовна Вертаның хаты менің тікелей өзіме 1927 жылдың шілде айының орта кезінде, Жер жөніндегі қазақ халық комиссары Жағыпар Сұлтанбеков Қызылордадан Мәскеуге бара жатқан сапарында маған табыс етті. Мен Сұлтанбековті Орынбор қаласының вокзалында күтіп алдым. Өзінің жолға шыққаны туралы маған жедел хат арқылы хабарлаған еді. Мен, Омаров, мынаны мәлімдеймін, мен Қызылорда да жүрген кезімде Мәскеуге бірге барамыз деп Сұлтанбековпен келіскеміз. Мен, Омаров, Мәскеуге көңіл көтеру үшін және керекті зат сатып алу үшін бармақшы едім. Эльза Адамовна Верта Сұлтанбековті сол жылдың наурыз не көкек айында менің пәтерімде, мен – Омаров, таныстырған едім. Ол кезде Эльза Адамовна Ташкент қаласындағы менің пәтерімде екеуіміз бірге тұратынбыз. Ал Эльза Адамовна мен 1921 жылдан бері таныспын” – дей келіп, Сұтанбековтің бұрын Қостанайда Өлкелік Жер басқармасында істегенін, екеуінің сол кезде танысқанын айтады. Әңгіменің, сұрақтың, тергеудің бәрі Жер мәселесі жөнінде өрбіген. Одан әрі қарай қайтадан әлгі хаттың жайына ауысады.

“Мен онымен 1927 жылы Қызылордада қалалық бақшада кездесіп, қалдым, содан кейін мен – Омаров Сұлтанбековпен бірге шәйханада тамақтандық. Біздің жанымызда, Жер жөніндегі халық комиссариатының бұрынғы комиссары, Жетісу губерниясының төрағасы Әлімбеков, Ішкі істер халық комиссарыиатының бұрынғы Есқараев, Сауда жөніндегі халық комиссариатының комиссия мүшесі Төлепов Мирасбек, тағы

ІІ том. 65-бет.

1927 жылы маусым /июнь/ айының соңында, мен – Омаров, ташкенттен Қызылордаға кетіп бара жатқан Эльза Адамовна арқылы Міржақып Дулатов хат беріп жіберем, онда мен математикалық формулалардың белгіленуі жөніндегі мәселе туралы Ахмет Байтұрсыновпен сөйлесіп бер деп өтініш еттім. Ол хатты Эльза Адамовна өз қолымен табы етті ме, жоқ па, оны анық білмеймін. /Әлгі тергеушілердің шифр деп жүргені осы болмасын – Т.Ж./ Әйтеуір Дулатов хатты алғаны рас. Байтұрсыновты мен кеін Вокзалда кездестірдім. Мен келген поезбен Кавказға, демалуға кетіп бара жатыр екен. Байтұрсыновпен мен тек қана математикалық формуланың атауы жөнінде ғана сөйлесіп үлгердім. Бөкейханов Әлихан Мәскеуге Шығыс Халықтарының Орталық баспасында істейді, қандай қызметте екенін анық айта алмаймын. 1927 жылдың тамыз не қыркүйек айына дейін онымен бірге Мәскеу қаласында өзінің қызы, бұрынғы Оқу – ағарту комиссары Сұмағұл Сә-

Менің жауабым өзіме оқып берілді және сөздерім дұрыс жазылған.

Елмас Омаров /Қалы/

Тергеуші – Логачев.

Мұнда назарға алынған:

1. 
   Бөкейхановқа көмектесу үшін ақша жиғаны байқалады.
   
2. 
   “Шифрмен” жазу дегені – математикалық формула.
   
3. 
   Міржақыпқа хат тапсырған Эльза – оны біреуге көрсеткен болу керек.
   
4. 
   Жер туралы пікірлері.
   
5. 
   Сол жылдары Қ-орданың бақшасында талайдың ізі түсі-ау!
   

ІІ том 67-бет.

Тергеуге алынған Елдес Омаров қосымша сұраққа былай деді:

“Сәтбаев Қанышты мен білемін. ОЛ Семейдің бір губерниясынан келген, инженер. Мен онымен 1923 жылы, ол Қазақ Оқу – ағарту комиссариатының Академиялық орталығына қазақ тілінде жазылған алгебра оқулығының қолжазбасын табыс еткен кезінде таныстым. Мен академиялық оралықтың жанындағы ғылыми комиссианың хатшысы ретінде алгебра терминдерін жасау жөніндегі жұмысқа қатыстым және Сәтбаевтің қолжазбасы жөніндегі хабарламашы болдым. 1927 жылы мен Сатбаевпен еш жерде және қандайда бір жағдайда жүздескен емеспін. Мен оны соңғы рт 1926 жылы Қызылорда қаласында Дулатов Міржақыптың пәтерінде көрдім. Ташкенттегі Қазақ Мұғалімдер даярлайтын жоғары оқу орынында сабақ берді: Мен – Омаров – қазақ тілінен, Досмұхамедов Халел – ректордың орынбасары, барлық шаруашылық мәселелерді сол жүргізеді. Ермеков Әлімхан – математикадан дәріс оқыды әрі нақты ғылымдар мен математика факултетінің деканы міндетін атқарды.”

Бұдан әрі академияның қызметі айтылады.

1. 
   Біздің ойымызша Е. Омаров неге 27 жылы жауапқа тартылғаны.
   

2. 
   Қанышқа да күдік түскен. Әлде ол да Бөкейхановпен кездесіп қалып, Елдес арқылы шырғалап отыр ма?
   

ІІ том. 68-бет.

Омаров Елдестің жауабы:

Қазақ коммунистерінің арасында екі топтың барлығы маған белгілі. Олардың біреуіне – Сәдуақасов Сұмағұл бұрынғы Жер жөніндігі комиссар Сұлтанбеков, Мыңбаев және Жандосов тағы басқалар басшылық етеді. Екінші топтың жетекшілері: Халық комиссарлар кеңесінің төрағасы Нұрамов, Тоқтыбаев Кәрім, Тоғжанов тағы басқалары. Бірінші топ – ұлтшылдардың қатарына жатады, екіншісі де біріншілерінен пәлендей айырмасы жоқ. Аталған екі топтың арасындағы алауыздық тек мансап бөлісуден және жеке бастарының араздығынан туындаса керек. Өйткені, қазақ халқының мүддесін қоғау кезінде, мысалы Жерге орналастыру мәселесі жөніндегі тартыс кезінде екі топ та бірігіп кетті. Қазақтың партияда жоқ зиялылары ана топқа да іш тартады. Мәселен, мен – Омаров, Сәдуақасовтың тобын жақтаймын. Ал Ғаббасов Халел мен Ермеков Әлімқан Нұрмақовты қостайды. Менің ойымша, қазақ қызмсеткерлерінің арасындағы тек партиялық тәртіп тұрғысынан ғана емес, сонымен қатар қазақ халқының мүддесі тұрғысынан алғанда да үлкен зиян келтірді. Топтасу өшпенділікті туғызады, күшті ыдыратады. Ал ауылдағы таптық жіктеуге келсек, оны мен – Омаров, дәл қазіргі уақытта мойындаймын және оған оң көзбен қараймын. Таптық тартыс әсіресе шабындық пен егіндік жерді біліскенде айқын байқалады. “Алашордашылар”, оның ішінде мен – Омаров, қазақ халықның таптық жіктеуіне қарсы болдық. Себебі біз: қазақ халықының көпшілік бөлігі байларға байлаулы болғандықтан онымен ашық күресе алмайды, байдың, байдың ықпалындағы кедей өзінің үкімін ауқаттыларға қарсы жүргізе алмайды – деп ойлайық.

1. 
   Әр тергеу сайын суыртпақтап сыр тартқан. Елдес те пәлендей айылын тартпаған.
   

/Бұл сөздің басы таспаға жазылған- Т.Ж./

“Қазақстанда ешқагдайда басы артық жер жоқ, сондықтан да елеміздің еуропалық бөлігіндегі губернияларынан қоныстанушыларды көшіріп әкелу туралы әңгіме болуы мүмкін емес. Төңкеріске дейін де, төңкерістен кейін де Қазақстанға қоныстанған орыс тұрғындары жергілікті халыққа жер бөлініп берілгенін кейін, оның ыңғайына қарап ең соңынан барып жерге орналастыруы керек. Егер де жергілікті қазақ халықының талабын қанағаттандыру үшін қажет болса, онда орыс тұрғындарын Қазақстаннан көшіріп жіберу қажет.

Егерде СССР- дің құрамына Өзбек пен Түркімен Республикасы кірген жағдайда да ғана Қазақстан СССР- дің құрамына өз еркімен ғана қосылуы тиіс және қазақ республикасының маңызын сақтап қалу керек. Менің ойымша, қазақтың мүддесі тұрғысынан барлық қазақ коммунистері туралы бідер ұлтшылдар сияқты ойлайды деп сенемін.

Мәселен, Қазақстандағы жерге қоныстандыру саясаты туралы мәселе жөніндегі біздің ұлтшылдардың пікірін қазақ коммунистері толықтай қостайды. Олардың нақты атын атап айтып, тізімдеп бере алмайтын, тек жалпылама топшылауым солай. Айтпақшы, мен – Омаров, жер бөлісі жөніндегі халық комиссары Тоқтыбаев Кәріммен сөйлестім, сонда ол: Швецов жасаған жер бөлу жоспарын Мәскеу бекітпеді, сондықтанда Қазақстанның коммунистері, оның ішінде мен де бұл ұсынысты бекітуге күш салуымыз керек – деді”

16 қазан. 1927 жыл. Қызылорда.

1. 
   28-31 октябрь арасында үйіне босатылған. Сол күндердің ішінде Қадырбаев Сейдазым үйіне қонаққа шақырады. Келесі жауабында Елдес соны айтады. Демек, оны аңдып жүрген. Қонақта болғандар: “Нұрымов Ғаббас, оның ағасы Ахмет Бузинов, Юсупов Ахмет – Сафа, қайтыс болған Бірімжанов Ахметтің әйелі – Жәкен, Байменов Ілияс, Ақбаев Жанат т.б.”
   

ІІ том. 70-бет.

27 наурыз, 1929 жыл.

“...Мен шет елдерде шығатын газеттердің ешқайсысымен де жұмыс істескем жоқ, оның ішінде “Татарстан кизелімен” де байланыс жасамадым. “Ени Түркістан” журналын жаздырып алғам жоқ, оның кейбір сандарын ғана көрдім, оқуға талаптанып едім, маған түсініксіз болды, өйткені мен түрік тілін білмейтін едім. Сондықтанда “Ени Түркістан” журналының 10 данасын жадырып алды дегенді жоққа шығарамын. Ол журнал туралы Валидовпен сөйлескеміз жоқ.

ІІ том. 71-бет

Сұрақ: /Жәленовке/ - Ташкентте жасырып жүрген Валидіді Сіздің пәтеріңізге Бірімжановтың алып келгені рас па, ондай жағдай боды ма?

Жауап: - 1922 жылдың жазында күндіз Бірімжанов Ғазыбек институтқа Валидимен бірге келді де маған, міне, Валидов деген кісі осы, бұл адам партияның Орталық комитетіне кіру үшін келді, ол туралы өтінішін де тапсырып қойды- деді. Мұны Валидов та растады да, содан соң: жауап алғанша бір-екі күн жасырынып жүру керек боп тұр, сондықтанда институттың саяжайында паналай тұруға мүмкіндік бер – деп өтінді. Мен оған келісімімді бердім”.

Сұрақ: /Бірімжановқа/ - Онадай жағдай болды ма?

Жауап: - Ондай жағдай болған жоқ.

Сұрақ: - Сіз бен Жәленовтің арасында бас араздықтарыңыз жоқ па?

Жауап: - Жоқ, араздығымыз жоқ. Мен өзім үшін жауап беремін.

Сұраған – Саенко.

1. 
   Сонда Жәленов көрсеткен бе? Әлде, аңқаулықпен айтты ма? Тергеуде қасарысқан адамның бірі осы сияқты еді.
   

ІІ том. 73-бет.

“1925 жылы Әлихан Бөкейханов профессор Швецовты ертіп Қызылорда қаласына келгенде мен Қызылордада болатынмын, Әлиханмен жүздестім. Ол бұрыннан жақсы таныс менің әйеліме сәлем беру үшін біздің пәтерге келді. Оның келуінің басты себебі – Қазақстандағы жер бөлісіне қатысты кесімді жер мөлшерінің көлемін анықтау еді. Кімнен естігенім есімде жоқ, әйтеуір сол кезде ҚССР – дің жер жөніндегі халық комиссариаты қазақ қызметкерлерінің кеңейтілген мәжілісін шақырыпты – деп естідім. Бұл кеңеске кім қатысты және онда қандай мәселе көтерілді – онысын білмеймін және ол туралы естігемін де жоқ. Ол жөнінде Бөкейханов маған ештеңе айтпады... Біреулерден: өзге де қазақ қызметкерлерімен бірге Бөкейханов Байтұрсыновтың үйінде қонақта болды – деп естідім, бірақта нақты кімдердің болғанын айта алмаймын, себебі, ол қонақта мен болғамын жоқ” .

1. 
   Бөкейханов осыдан кейін жабылған жоқ.
   

ІІ том. 74-бет.

“Кәрібаев Нұрлан Қызылорда қаласында кіммен кездесті, ол жағын білмеймін. Мен Дулатовтың үйінде Кәрібаевпен бірге бір-ақ рет, 1927 жылы Нұрлан Байсеит беріп жіберген құлынды биені әкеп берген жолы ғана болдым. Біз бірге бардық, Нұрлан: Байсеиттің тапсырмасы бар еді – деді, қандай тапсырма екенін ол маған айтқан жоқ. Біз келген кезде Дулатовтың үйінде қонақтар бар екен, мен ауыз үйде қалдым да Нұрлан ішкі үйге кітіп кетті, іле кері шықты да маған: Дулатов ертең таңертең кел деп айтты- деді. Испуловты тіпті көргемін – де жоқ. Бұдан басқа ештеңе де айта алмаймын, хаттама маған оқылды...”

27 мамыр /май/ 1929 жыл.

Жәленовке сұрақ: Әділов Дінмұхамедпен қай уақыттан бері таныссыз?

Жауап: 1921 жылдың жазында Әділов Ташкент қаласында тұрды ма, жоқ па, мен білмеймін. Тек, 1921 жылдың күзінде, не қысында мен осы Ташкент қаласындағы Қазақ институтында есімде. Ол институтқа алба-жұлба боп келді, келді де киюге киім сұрады. Оған кім костюм алып берді, қазір есімде жоқ, алайда Ә, Әділев оқушылармен бірге тұрдай – ау деймін. Келесі күні Әділев: өзінің Ферғанадан келгенін, Жанұзақовтың басмашыларының арасында болғанын айтты. Бір қышлақта ол бандылардың үстінен қызыл әскерлер түсіп қалыпты да Әділоов ол жерден қашып құтылыпты да осында әзер жетіпті. Оның өзінің айтуы бойынша ол Жанұзақовқа жолығуға барыпты, бірақ не үшін барғанын айтса да қазір ұмытып қалыппын.

Осыдан кейін мен Қоджановқа бардым да Әділовтың маған айтып бергенінің бәрін оған мағлұмдадым: Қоджанов: Әділев өте қабілеттті қызметкер, бірақ та ол жас, сондықтан да бір нәрсеге ұрынып қалуы мүмкін. Оны институтқа оқытушы ғып орналастырып қойып, оны бақылап жүру керек” – деді. /2 т.150 бет./