"Алаш ісі" немесе "Түрме тарихына" қатысты деректер Мәңгілік сақталсын

Жәленовке сұрақ: - 1921 /?/ жылы көктем айында Әділов Ташкент қаласына келгенде оның Бұқараға бара жатып жолай аялдағанын білдіңіз бе, жоқ па?

Жауап: Әділов өзінің Бұқараға барғанын елдің бәріне айтып жүрде.

Жәленовке сұрақ: Мүмкін сіз Әділовтің басмашыларға қалай тап болғанын есіңізге түсірерсіз?

Жауап: Ондай әңгіме есімде жоқ.

Тағы да соған сұрақ: Ташкенттегі қазақ қызметкерлерінің бір тобы қатысып, Валидовтың кеңес өкіметіне деген көзқарасына

Жауап: Менің қатысуыммен ондай мәжіліс болған жоқ. Ал мен жоқ жерде ондай жиналыс өтті ме – одан да хабарым жоқ.

1. 
   Әділов өзінің жауабынан бас тартып отырған жоқ. Ал Жәленов ашық айтқан сияқты, бірақ жауабы нақ.
   

Жалпы, өжет пікірлі адам сияқты.

ІІІ том. 77-бет.
“Омаров Елдес Омарұлы және басқалар туралы іс”. 3 том
Азама Байтұрсынов Ахметтің тергеудегі қосымша жауабы.

18/ҮІ-29 жыл.

Менің әдеби шығармаларымның ішінен самодержавие тұсында басылып шыққандары: Крыловтың мысалдарының аудармасы және “Маса” деген атпен шыққан өзімнің төл өлеңдерім мен аудармалардың жинағы. Кеңес өкіметі тұсында мен әдеби іспен айналысқамын жоқ. Көркем шығарма туралы мәселеге келетін болсақ, мен көркем дүниенің құндылығы оның қандай идеяны негізгі алғандығымен емес, адамның жандүниесіне, сезіміне қалй әсер етуіне байланысты бағалануы керек – деген көзқарасты жақтаймын.

Қазақстандағы әдеби ағымдармен таныспын, бірақта олардың ешқайсысына да іштартпаймын, себебі мен үшін әдеби бағыттардың қайсысы – пролетарлық немес ұлтшылдық сарын әдебиетте басымдық танытса да бәрібір. Оқу орындарындағы жастарды тәрбиелеу жолындағы ұстаздық әдебиет жөніндегі дәрістердің жоғарыдағы айтқан пікірімнің негізінде жүргізілген. Ал Орынбор мен Қызылорда қаласындағы Қазақ ағарту институтындағы дәріс берген “Мәдениет тарихы” пәнінің бағытына келетін болсақ онда мен өзімнің негізгі арнамды – адамзаттың дамуының қозғаушы күші мен қуаты – ғылым мен техника деген пікірді жекешілікке алдым.

Бірде, 1927 жылы Қызылорданың Қазақ халық ағарту институтында тарих пәнінен дәріс оқып тұрған кезінде маған: болашаққа өкімет бола ма? – деген сұрақ қойылды. Бұл сұрақ, мемлекет билігі туралы оқылған дәрістерге: адам баласы барлық заманда да биліксіз өмір сүрмеген – деген сөзден туындады.

Мен ол сауалға: ғылыми – тәжірибеге негізделеді, ал өткен тәжірибесіне жүгінсек – адамзат биліксіз өмір сүріп көрмепті. Сондықтанда, тәжірибеден өткізіп алмай, болашақта өкімет билігі

Егер де ұмытып қалмасам, менің жауабым сонымен тәмәмдалған сияқты боларын. Ал социолистік құрылысының даму болашағы мен содан келіп туындайтын мемлекеттік биліктің тағдыры жөніндегі сұрақтар маған берілген емес.

Қазақ әдебиетінің ағымдары туралы мәселені мен ешкіммен де бірігіп талдағам жоқ. Оның ішінде, Мағжан Жұмабаев жасаған әдеби плотформаны Бөкейхановпен бірігіп оқыған емеспін. Қалай болған күннің өзінде, мен Мәскеуге барған кезімде Мағжан Жұмабевті Бөкейхановтың пәтерінен көрмегенім анық, сондай-ақ Жұмабаевтің де пәтерінде болғамын жоқ. /3 том.І-бет/

Нақтысын айта алмаймын, бірақ Жұмабаев пен Бөкейханов мен орналасқан жатаханаға /ол РСФСР- дің Халық ағарту комисариатының Мәскеудегі жатаханасы болатын, 1924 жылы күзде мен өлкелік танушылардың құрылтайына қатысу үшін барғамын/ келді ме, әлде бәрімізде Өлкетанушылардың құрылтайының мәжілісінде кездестік пе, әйтеуір, бір жүздескенім рас. Сондай-ақ, “табалдырық” әдеби үйірмесінің бағдарын оқығаным да есімде жоқ. Әрине, әдеби шығармаларды оқыған болармыз, алайда ешқандай қолжазбаның болғаны жадымда сақталмапты, ал Сәрсембиннің газетте жарияланған мақаласы есімде. Мен Мәскеуде болған кезімде оны Жұмабевпен бірге көріп қалғаным бар.

Орынбор қаласында тұрғанда Сәрсембин менің үйіме келген емес. Әйтеуір менің жадымда қалмапты. Тіпті, өлкетанушылардың құрылтайынан кейін мен соның өзін көрдім бе, жоқпа па, білмеймін.

Жұмабаевтің әдеби бағдарын / платформасын / талқылауға арналып Алдоңғаровтың үйіндегі мәжілістің өткендігінен бейхабармын, тіпті, Алдоңғаровтың үйін бір рет бас сұққан жоқпын.

Шоқаевқа қатысты білетінім оның Парижде тұратындығы ғана. Тек 1924 жылы Парижде өткен дүниежүзілік өнер көрмесінебарған қазақ әншісі Әміре Қашаубаев ол жақтан қайтып келген соң Шоқаевті көргенін айтқан болатын. Бұдан басқа ол туралы ештеңе де

III том. 79-бет.

Менің берген жауабым өзіме оқылды, менің айтқан сөздерім дұрыс түсірілген, сол үшін қол қоямын. – А. Байтұрсынов. / 2-бет / Сұраған – Саенко.

1. 
   Ақаң тұтқындалған соң жаңа іс басталған.
   
2. 
   Әңгіме тек “Табалдырық” туралы ғана өрбіген
   
3. 
   Қашан іс біткенше ақаң осындай бағыттан танбаған. Ол кісінің берген жауабына орай бірде – бір көлденең сұрақ өзгелерге қойылмаған. Демек, артық және қапы қаларлықтай екі ұшты мағлұмат бермеген. Қолы сондай әдемі.
   

III том. 80-бет.

Ол жауапта : Колчак құлаған соң 40 адамның атбасарға барғаны одан Семейге келгені айтылады да, әрі қарай мынаны баяндайды.

“... Ол адамдардың біразы кейіннен Семейге бет алды. Мен Танашев Сәбир мен Қалидқан және Қадырбаевтің әйелі бәріміз кері қайттық. Мен және Танашев Қалидқан екеуіміз Жангелдинге кешірім сұрап бардық. Ол бізді Орынбордағы Қазақ төңкеріс комитетіне жіберді. Орынборға бармас бұрын мен өзімнің ауылыма келіп, онда бір айдай тұрдым. Содан соң Орынборға, дәлірек айтсам Орынбор арқылы Мәскеуге – Челябі уезінің құрамындағы қазақ болыстарының өкілі ретінде оларды Қазақстан Республикасының құрамына қосу туралы өтініштерін жеткізу үшін өкіл ретінде де Орынборға дәлірек айтсам Орынбор арқылы Мәскеуге аттандым. Орынборда жолай бір ай аялдауға тура келді, себебі, Байтұрсыновтың да Мәскеуге ол кісімен бірге жүру үшін баратындығын біліп, соны күтіп жаттым, өйткені, менің өзімнің онда жалғыз баруым өте қиынға соғатын еді.

Мәскеуде Байтұрсыновпен бір айдай бірге тұрдым. Сондай – ақ бұл кезде қазақ қызметкерлерінің ішінде Ермеков пен Бөкейханов Абдолла / солай деп жазылған – Т.Ж. / Мәскеуде тұрды. Бізбен бірге Қалидқан Танашев та келді. Содан кейін біз жол – жөнекей келе жатып қабырғасын сындырып алған Сейдазым Қадырбаевтің Мәскеуден жүз шақырымдай жерде жатқанын білдік. Ол туралы тұрақты өкілдікке қадырбаевпен бірге келе жатқан Заки Валидовтің өзі айтты. Қадырбаевтің Закки Валидовке қалай кезігіп жүргені есімде жоқ. Зады, ол Мәскеуге келе жатқан бетінде жолай соғып, өзіне кешірім жасауға көмектесуін өтінбек ойы болған шығар.

Мәскеудің сыртында біздің бастаңғы ұйымдастырғанымыз есімде

III том, 81-бет.

Осы бастаңғыдан кейін Валидовпен кездескен емеспін. Бұл бастаңғыда біз саяси мәселелерді, оның ішінде ұлттық өлкелер туралы мәселені талқыладық па, жоқпа, ол жағы есімде қалмапты. Мүмкін ондай әңгімелер айтылса – айтылған шығар. Байтұрсынов ол кезде ВКП /Б/ - ның мүшесі болатын, сондықтанда барлық партияда жоқтарды оның мүшелігіне өтуге үгіттеді. Байтұрсынов ол кезде менің өзіме жеке ұсыныс жасады. Ермеков Байтұрсыновтың ұсынысын қызу қолдады, бірақ та оның өзі неге екенін білмеймін өтпей қалды. ВКП /б/ туралы “Алашорданың” арнайы нұсқауы болған – болмағанын білмеймін. Менің өзім де Байтұрсыновтың сол ұсынысын жақтадым, Бөкейханов Әлихан да бұл пікірді қостады.

Қайталап айтамын, жоғарыдағыдай жағдайда Мәскеу қаласында кездескеннен кейін қайтып Валидовты көргемін жоқ. Онымен хат алысқамын жоқ, және “Алашорда” қайраткерлерінің арасында онымен кім хат алысып тұрғанын да білмеймін. Байтұрсыновтың 1921 жылы Бұхарадан Валидовтен хат алғанын мен білмеймін.Біз екеуіміз қазақтарды тыл жұмысына алған дүниежүзілік соғыс кезінде Минскі қаласында бірге істедік. Ал 1921 жылы Орынбор қаласындағы кеңес - партия мектебінде де қызметтес болдық. Содан кейін ол Ташкентке кетті. Неге кеткенін маған айтқан жоқ, білмеймін. Валидовтан хат алғаннан кейін, астыртын ұйымның тапсырмасымен Болғамбаевтің Ташкентке кеткені туралы ештеңе де бімймін”.

/3том. 4 – бет/.

Мен “алқа үйірмесінің бағдарымен бірінші рет 1925 жылдың басында Орынбор қаласында мынадай жағдайда таныстым.

Мен Ташкент қаласында шығатын “Ақжол” газетінде істейтінмін, содан Орынбор қаласына демалысқа келдім. Сол жолы редакцияда мен Сәрсенбинмен кездесіп қалдым, ол өзінің менде жұмысы бар екендігін айтты. Екеуіміздің сөзімізді Алдоңғаров тыңдап отырған болатын, содан кейін біз соңғы адамның /Алдоңғаровтың – Т.Ж/ пәтерінде кезігуге уәделестік.Сәрсембин: онда бізден басқа да бірнеше адам болады деді. Сөйтсем Алдоңғаров үйірме бағытымен /платформасымен/ таныс екен.

Келесі күні , әлде сол күні ме, әйтеуір түс әдетінде біз Алдоңғаровтың үйінде жолықтық, онда – Сәрсембин, Алдоңғаров, Сегізбаев, аты жөнін білмейтін тағы басқа да адамдар отыр екен. Менің ойымша олар Қостанайлық студенттер болуы керек. Сәрсембин “Алқаның” бағдарын оқып шығар алдында: мұны Жұмабаевтің қатысуымен мәскеулік студенттер жазған деп түсініктеме берді. Кейіннен Жұмабаевпен хат алысудың барысында ол платформаны жазған Жұмабаевтың өзі екенін білдім, себебі, оның маған жолдаған бағдардың үлгісі әлгіден айнымайды. Бұл іске Бөкейханов Әлихан мен Байтұрсынов Ахметтің қатысының бар – жоғын білмеймін, ол туралы Сәрсембин ештеңе деген жоқ. Ол маған бұл бағдарды Байтұрсыновқа оқып бергенін айтты, бірақ бұл жөнінде Байтұрсыновтың не дегенін білмеймін. Бағдарды Сәрсембин тағы кімге оқып берді, одан да хабарым жоқ. Бағдарды оқып болғаннан кейін өзім келіспейтін оның бірнеше тармағын қағазға түртіп алдым да, бұл туралы пікірімді Жұмабаевтің өзіне тікелей жазып жіберемін дедім. Ол тармақтарда не жөнінде айтылатыны қазір есімнен шығып кетіпті.

Орынборда үйірме жұмыстары ұйымдастырылмады. Мүмкін менсіз өтуі де мүмкін, өйткені, мен іле Ташкентке қайтып кеттім. Онда барған соң әлгі бағдар тағы да алдымнан шықты, оның бір данасы Мәскеуден Қошмұхамед Кемеңгеровтің атына жіберіліпті. Бір күні мен, Кемеңгеров пен Байтасов және маған белгісіз тағы екі студентпен бірге Кемеңгеровтің үйінде отырып тағы да сол бағдарды талқыладық, “Алқа” үйірмесін ұйымдастыра аламыз ба, оған кімдер қатысуға келіседі, кімдер қарсы болады - соны талқыладық.

Негізінен алғанда үйірмені ұйымдастыру мәселесіне қатысқандардың бәрі де қолдады, ал жекелеген тармақтарымен келіспеген нәрселерін Мәскеуге Жұмабаевқа жазып жіберуге уағдаластық. Олардың барлығы да: үйірме мүшелері, бағдарламада көрсетілген талаптардың негізінде көркем шығарма жазуға тиіс, Қазақ әдебиеті жас әрі жұтаң болғандықтанда әдеби мәселелерді талқылау үшін құрылтай шақыру керек дегенге келісті.

Қорыта айтқанда, үйірменің негізгі міндеті – қазақ әдебиетін дамытуға үлес қосу болатын.

Құрылтай шақыру жөніндегі барлық жауапкершілікті мәскеулік студенттер өз мойнына алсын - десті жиналғандар.Кейін менің өзім Жұмабаевқа хат жазып, құрылтайдың қай жерде өткені оңтайлы – деп сұрадым. – Мәскеуде ме, Орынборда ма, Ташкентте ме? Олардың көпшілігі Ташкент қаласында жиналуға тілек білдірді.
III том, 85-бет.
“Алқа” үйірмесі сол күйі ұйымдастырылмай қалды, себебі, айтылған мәжілістен кейін біз бірде бір рет бас қосқамыз жоқ. Жұмабаевтің бағдары / платформасы / өзіне қайтарылып берілді. Ол бағдарға мен қол қойдым ба, жоқ па, есімде қалмапты, сондай – ақ өзгелердің де қол – қойған – қоймағанын білмеймін. / 3 том. 8 – бет./.

Осы бағдардың негізінде жазылған шығарма жарық көрді ме, оны да айта алмаймын. Жеке басым ол бағдарды негізге алып ешқандайдайда туынды жазғамын жоқ.Кемеңгеров пен Байтасов бағдарыдң /платформаның/ көшірмелерін өздерінде қалдырды ма, оны да білмеймін. Ал менің өзімде оның ешқандай да көшірмесі қалған емес. Кейіннен мен бұл бағдар туралы Жұмабаевпен, Әуезовпен пікір алысып хат жаздым.

“Екеу” деген бүркеншік атпен жазылған көркем әдебиет туралы мақаланы оқыдым. Оның иелері Байтасов Абдолла мен Ысқақов. Соңғы адам үйірменің талқыланған мәжіліске қатысты ма, анық айта алмаймын, қатысқан болуы мүмкін. Мақаланы мен қолжазба түрінде оқыдым, оны маған Ташкенттегі Жоғары Оқу орындарының не Рабфактың бірінде оқып жүрген Шымкенттік студенттердің біреуі әкеп берді. Оған дейін мен Ташкентке барғанмын, А.Байтасовпен де Ысқақовпен де кезіктім, олар маған: “Еңбекші қазақ” Газетінде көркем әдебиет туралы мақалалардың жариялануына байланысты бізде мақала жазуды ойластырып жүрміз - деді. Қашан дайын болған кезде оны маған көрсетіңдер, мүмкін мен кей жерін түзетіп берермін- дедім. Сол уағдаластықтың желеуімен ол мақаланы әлгі студенттер арқылы Шымкентке беріп жіберіпті. Бұл – 1927 жылдың алғашқы жартысындағы қыс айларының бірі болатын. Мақалаға аздаған өзгеріс енгізіп, мұны баспа бетіне жариялауға болады деген тілекпен өздеріне қайыра жолдадым. Мақала газетке жарияланған соң ондағы пікірлерді толық қостайтынын білдірген Әуезовтің пікірін өз құлағыммен естідім. Мақаланы мен өңдеп бергеннен кейін оны өзге қазақ жазушылары, мысалы Дулатов қарап шықты ма, жоқ па, ол жағын білмеймін. Ол мақаланы “Алқаның” бағдарын толықтай қостаған дүние деп мен есептемеймін.

Аймауытов.

“Менің есіме маған берілген сұрақтан кейін мына жай түсті, мен Берлиннен қайтар кезде Дулатовқа мәлімет – хабар беру үшін Бірімжанов пен Валидов хат жазған кезде мен ол хаттың ішіндегі шартты белгілерді қойын дәптеріме көшіріп алдым ба, әлде бетін жыртып ап бере салдым ба білмеймін, ал Тері өңдеу ісі жөніндегі кітаптың ішіндегі сөзді көшіріп алдым. Әйтеуір, сондағы жазылғандардың барлығын Дулатовқа бердім, оны есіме жақсы сақтадым. Мұның барлығын Бірімжанов пен Валидовтің көзінше , және олар қай жерге не деп жаз десе – солай жаздым. Сондықтанда кітаптың беттерінің арасына шашырап жазылған сөздер рет – ретіменжәне мазмұнына сәйкес орналастырылды ма, жоқ, басқаша оқу тәртібі болды ма, оны білмеймін. Тері өңдеу ісі жөніндегі кітаптағы сөздерді қандай тәртіппен көшіріп бердім, ол да қаперімде қалмапты.” - /III т. 10 – бет/.

Осыдан кейін: “аптаж”, “хадрез”, “сашгаф”, “каклем”, “нуги”, “латиф”, “Загиди”, “Загид”, “Л кадак” – деген сөздерді кітаптан жазып, әр бетін, әр күнін көрсетеді. Шифр – деп жүргені осылар. Міржақыпты, Ғазымбекті қалайда шет елдің шпионы етіп көрсетуге тырысқан. Бұл өтірікті тергеуші Саенко құрастырды ма? Әрине, оның тырысуынсыз бұл іс дәл осылай бет алмас еді.

III том. 87-бет.

Шет елде жүрген кезімде “Ақжол” газетіне екі – ақ рет мақала жаздым. Біріншісін Берлинге келісімен – ақ жаздым, онда өзімнің жол – жөнекей көргендерімді, алған әсерімді баяндадым. Екінші: шет елде оқып жүрген өзбек студенттерінің үндеуі еді, соны қазақ тіліне аударып, “Ақ жол” газетіне жолдадым. Ол газетте жарияланды ма, жоқ па, білмедім.” /12 – бет/.

Өзбек студенттерінің көмек сұрап үндеу тастауының себебі, біз шет елге оқуға кеткен кезде қаражатты бір жылға лайықтап алған едік, алайда, СССР – дағы және Германиядағы ақшаның құнсыздануының өсуінен біздің қалтамыз қағылып шыға келді. Міне, сондықтан да өзбек студенттері ашық хат арқылы үндеу жариялауға шешім қабылдап еді” - /12 – бет/.

“Ол /Валидов – Т.Ж./ маған Университетте оқып жүрген кезімде келіп жолықты. Ол бірден менің пәтеріме келді. Менің мекен – жайымды қалай білгенін білмеймін, ол кісімен хат жазыспағаным анық есімде. Менің адресімді ол Париждегі Мұстафа Шоқаевтан біліп келуі мүмкін, өйткені біз онда барғаннан соң біраздан кейін ол /Шоқаев – Т.Ж./ Берлинге соғып, бізге Түркістандықтарға жолыққан болатын, алайда мен ол адаммен таныс емеспін, мүмкін, Мұңайтпасовты танитын шығар, себебі екеуі де бір жерден болатын. Біз Шоқаевпен бірнеше рет кездестік және оның пәтерінде де болдық. Ол өзінің қаражатының жоқтығына шағынып жүрді...

Кеңес өкілдігінің жағынан оған шет елден Отанына қайтып келу туралы, оның бостандығына толық кепілдік беретіні жөнінде ұсыныстар жасады, біріқ одан Шоқаев бас тартты.” – 12 – бет.

Оның “жалған деректерге сүйеніп жазған мақалаларына байланысты мен оған: неге бұлай еттіңіз?- деп сұрақ қойдым. Ол жадағайлап қана нақты көкейкесті мәселелер жөнінде әзірше жаза алмайтынын білдірді. Мен оның себебін былай деп түсіндім: ол ақ

III том. 88-бет.

Валидов әуеліде менің пәтерімде тұрды, мен сол күні – ақ оған лайықты пәтер тауып бердім, сол үйде қашан өзі Константинопльге кеткенше тұрды. Мен Валидовтің, Валидов менің пәтеріме барып келіп жүрдік. Ол кеңеске қарсы әрекет жүргізді ме, жоқ па, онысын маған айтқан жоқ. Әр әңгіме сайын еркін Түркістан туралы үзбей айтумен болды, бірақ оны қалай жүзеге асырмақшы, бұл жағынан мағлұмдар етпеді. Ол Шоқаевтың ақ орыс эмигранттарымен істес болғанын ұнатпайтын. Битілеуов Дамолланың Берлиннен СССР – ге жүрер кезінде Валидов те Берлинде болатын, Битілеуовтің қайтар кезінде ол менің пәтерімде болуы да мүмкін. Ал соңғысы /Битілеуов – Т.Ж./ қайтар алдында менің пәтерімде тұрды, мен оны вокзалға жалғыз өзім шығарып салдым. Битілеуов арқылы Валидов Дулатовқа және басқа адамдарға хат беріп жіберді ме, жоқ па, ол анық есімде қалмапты. Егерде Битілеуов солай деп көрсетіп отырса, онда хат бергені ғой. Ал шифрланған хат жазуға менің қатысым болды деп Битілеуовтің көрсетуі негізсіз, өйткені, мен шифрдің тілін білмеймін. Маған көрсетілген шифрланған хаттағы жазу – Битілеуовтің жазуы. Әріптердің түсіне қарап, кейбір сөздерді Валидовтің жазуы мүмкін деп есептеймін. Мүмкін, шифрлау үшін жазу үлгісі мен сөздің мағнасы онша қажет те емес шығар”, - 13 – бет.

Қолы – Ғазымбек Бірімжанов.

Сұраған – Саенко.

1. 
   Сонымен халықаралық шпиондық тор құрды деуге толық негіз бар.
   

III том. 89-бет.

Маған көмек көрсететін бірден – бір адам ретінде Сізге хат жазып отырмын. Менің тауқыметті ісіме сіз ғана көмектесе алады деп көп адамнан естідім.

Мәселе мынада. Биылғы жылдың 14 мамыры /май/ күні ОГПУ – дің агенттері менің күйеуім Жүсіпбек Аймауытовты тұтқындап әкетті, оған тағылған айыптың бабына қарағандаоның қылмысының саяси астары бар екен /Менің күйеуімді ұстаған ОГПУ – дің Шығыс бөлімінің өкілі, тергеуші Саенко солай деп айтты/. Мұның әлдеқалай жаңылысу екенін мен өте жақсы білемін, өйткені менің күйкуім саясатпен ешқашанда айналысыпкөрген емес. Ол тек қана әдеби жұмыспен ғана шұғылданды, оқу ағарту саласына арнап оқулықтар мен таза көркем шығармалар жазып, кітап шығарды. Ол Қазақтың жаңа қарпі жөніндегі Орталық комитетте жұмыс істеді, латын латын қарпін өмірге етене кіргізуге белсене араласты, газет беттері арқылыевропалықтарға қазақ тілінен дәріс жүргізді. Бұдан басқа ол Қазақ ағарту институтында сабақ берді, демек, оның саясатпен айналысуға ешқандай да уақыты болған жоқ.

Мен сізден осы іске араласып, тергеуді тездетуіне және егер мүмкін болса тергеу біткенше кепілдік арқылы босатуға рұхсат етуге көмектесуіңізді қатты өтінемін, өйткені, ол ешқайда ешқашанда жасырынып әлек болмайды, себеі ол өзінің кінәсізекенін біледі, өзгесін былай қойғанда, жазықсыз адамның кәдімгі қылмыскер сияқтытүрмеде отыруының өзі күйінішті ғой. Егерде оның денсаулығы маған сенімсіздік тудырмағанда, онда мен соттың әділдігіне сеніп үндемей отыра беруіне шыдамым жетер еді. Алайда ол биыл қыста ғана ауырған сүзектің зардабынан қос өкпесі қабынып кеткен еді, сол үшін оны өкпе ауруының емханасына есепке алған болатын. Менің өзімнің де өкпем ауырады, сондықтанда мен қатты толқыған кезде және ауа мен жарықтың жетіспеуі

Менің жан айқайыма құлақ түріп, бір жағынан – Қазақстандағы ең ықпалды адам ретінде, екінші жағынан өзге адамның қайғысын түсіне білетін адам ретінде осы іске араласып, менің күйеуімді босатуға көмектесуіңізді тағы да сұраймын әрі қатты үміттенемін. Менің өзім сізге жолығып бар мұңымды ашып айтсам ба деп едім, ойыңдағыңның барлығын қағазға толық түсіре алмапсың ғой, бірақта оған денсаулығым мүмкіндік бермеді, менің өкпем ауырады әрі менің қолымда үш бала бар.

Оның өзіне де, бүкіл үй – ішіне не үшін екені белгісіз осыншама қасірет әкелген осынау үлкен қателіктің бетін қайтаруды Сізден тағы да қиыла өтінемін.

Сіздің кішіпейілді қарапайымдылығыңызға деген сенімімде қаламын.

Шымкент, Пушкин көшесі, 5 – үй. Аймауытова.

1. 
   Хат қара тущпен жазылған.
   

2. 
   Әйелдің алдамшы үміті – ай десеңші, қаншама жанына батырып жазса да оны түсінетін қужақ бар ма? Ол адам емес – қатігездіктің, сімірліктің, жымысқылық пен сұрқиялылықтың сұлбасы болатын. Не дегенменде Евгенияңгеміз өзінің махаббатын қолынан келгенше арашалауға тырысқан және өзінің күйеуін адал сүйетіндігін танытқан.Қужақ тыңдамағанменде оны сіз бен біз – кейінгі ұрпақ егіле отырып еске алатын болады.
   

III том. 91-бет.

Хаттама
6 шілде 1929 жыл. Алматы. /146 – бет/

“Мен, Байдилдин, Логачев жолдасқа жауап беруге ешқандай құлқым соқпай тұр. Себебі, кеше ол мені жолдастыққа жатпайтын мінез көрсетіп, менің намысыма тиді. Ол маған: сенің қамаққа алынуың өзіңді - өзің әшкерелеген аса қомақты құжаттарды қолға түсіруге мүмкіндік берді, сенің партиялығыңның түкке де керегі болмай қалды, мен ГПУ – да істеп жүргенде сенен де биік самғап жүрген “қырандарды” торға түсіргемін, - деп кіжіңдеді. Осыдан үш – төрт күн бұрын мені тергеуге алғандағы жұмсақтығын ұмытып, кеше өзінің маған деген қас – қабағын мүлдем өзгертті. Алдыңғы жолдары ол адам айтқысыз кішіпейілділік танытқан еді. Сөйтсем бұл тергеуші барып тұрған көзбояушы екен әрі мені жек көретін болып шықты. Міне, сондықтанда мен оған қандай да болмасын жауап беруден бас тартамын”.