"Алаш ісі" немесе "Түрме тарихына" қатысты деректер Мәңгілік сақталсын
жүктеу/скачать 0.89 Mb.
|
|
“Бірде мені Дулатов редакцияға кел деп шақырды, онда барсам, мұнда ұмытпасам Исполов, Досмұхамедов Халил және Дулатовтың өзі отыр екен, соңғысы мені оларға өз адамымыз деп таныстырды. Мен, ақымақ басым, олардың қойған көпшігіне масаттанып олардың айтқанына көне бердім. Бұл күні шақырылаған адамдардың біразы келмегендіктен де бір күнді белгіліп, сол күні Досмұхамедов. Х. Үйінде жиналатын болып тарасты. Келісілген күні олардың барлығы Досмұхамедов Халилдің үйіне жиналды, олар ең бірінші талқылаған мәселесі ұйымның бағдарламасы мен жарғысын дайындау болды. Егерде жаңылмасам ұйымның жарғысы мен бағдарламасын тиянақтау Дулатов пен Досмұхамедов Халилге тапсырылды. Ондағы айтылған сөздердің барлығы есімде жоқ, бірақта олардың бәрі де: “Кеңес өкісетінің өмір сүруіне санаулы ғана уақыт қалды” – дегенге І том. 30-бет Саяды, олар мұны ана жерде анадай оқиға, мына жерде – мынадай оқиға өтіп жатыр деп түсіндіреді. Талқылай келіп, Орымбордағы ұйыммен жалғасқан байланысты тереңдете беру керек деп шешті. Олардың бірде маған: “Егер де Зәки /Валидов/ келгісі келсе, онда оны міндетті түрде Ташкентике шақыру керек” – дегені бар. Бұдан кейін тағы да бір жиналыс өтті. Бұл мәжілісте жарғы мен бағдарлама талқыланды, онда кімді қалай ұйымға мүшелікке тарту керек, ұйым үшін қаражатты қайдан және қалай табу керек екендігі көрсетілді. Оның көбі есте қалған жоқ. Ташкенттегі ұйымның жетекшілері – Досмұхамедов Халил мен Дулатов болды” – 124 бет. 1.Саяси астары бар сөздердің асты сызылған. 2.Жақсылап тұрып “өңдеп, астарлап”, алдыңғы жауаптан көрі салмақтандырып, заңдық мағна берген. 3.аударған адам – сөйтіп түзетті ме, әлде аударма деп тергеушінің өзі өңдеп жазды ма – Тергеуші – Петров.
Сұрақ: /Битілеуовке/ қай уақыттан бері Сіз Дулатовты білесіз? Жауап: 14 жылдан бастап газет арқылы білетінмін. Содан кейін 18 жыл Орынборда өткен құрылтайда көрдім., тек 18 жылдың күзінде “Алашорда” қосылғаннан кейін ғана онымен көзбе-көз таныстым. 1920 жылы күзде Ташкентке барғанда Дулатовпен тағы да кездестім. Сұрақ: Сіз онымен қандай жағдайда кездестіңіз? Жауап: Біз мен жұмыс істейтін институтта кездесіп тұратынбыз. Сұрақ: Дулатов ол кезде қайда жұмыс істейтін еді? Жауап: “Ақжол” газетінің редакциясында.
Жауап: Ол Бірімжанов пен және Юсуповпен бірге Тур ЦИК – тің жатақханасында тұратын, анда – санда мен де сонда барып жүрдім. Сұрақ: /Дулатовқа/ сіздің бөлмеңізде Битілеуоов болды ма? Жауап: Келіп кетуі мүмкін. Сұрақ: Оның келгенін не келмегенін нақты айта алмайсыз ба? Жауап: Иә, келіп тұрды. Сұрақ: Сіз бен Дулатовтың арасында қандай бір астыртын ұйым туралы сөз болды ма және қандай жағдайда өтті? Жауап: Менің білетінім: Ташкентте астыртын ұйымның болғандығы ғана. Сұрақ: Оны кімнен білдіңіз? Жауап: Мен оны әуелі Дулатовтан, мені кешке қарай редакцияға келіп кетдеген күні естідім. Мұны ол институтта айтты ма, жоқ, көшеде айтты ма, ол жағы есімде жоқ. Сұрақ: /Дулатовқа/ Ол оқиға сіздің есіңізде ме? Жауап: Жоқ, онщдай әңгіме болған емес . Сұрақ: /Битілеуовке/ Сонымен Сіз әлгі жиналысқа келдіңіз, әрі қарай не болды, соны айтыңыз. Жауап: Иә, мен сонда болдым... Ол мәжілісте Дулатов мен өз адамымыз деп таныстырды. І том 32-бет Сұрақ: /Дулатовқа/ Азамат Дулатов, мұндай жайдың болғаны рас па? Жауап: Бұл адамды жиналысқа шақырып, өзгелерге мұны таныстырғандай жағдай болған емес. Сұрақ: Мәселен, Битілеуовпен бірге Халел Досмұхамедовтың үйінде болдыңыз ба? Жауап: Ондай жағдай болған емес. Сұрақ: /Битілеуовке/ Мүмкін сіз кейбір жайларды нақтылып айтып, оны Дулатовтың есіне түсірерсіз? Битілеуовтың жауабы: Дулатовтың ол үйде болғанын мен білемін. Ол үйде орындықтар жоқ болатын, сондықтан да біз қазақша малдас құрып отырдық. Бұл мәжілоісте ұйымдастыру мен ұйымнық бағдарламасы мен жарғысын талдау мәселесі қаралды. Бағдарламаны бірнеше адамның бірігіп жасауы мүмкін емес қой, сондықтан оны Дулатов пен Халел Досмұхамедовке тапсырды, әлде біреуіне ғана тапсырды ма екен... Сұрақ: /Дулатовқа/ Мүмкін мұндай жайды енді есіңізге түсірген шығарсыз? Жауап: Ондай мәжіліс өткен жоқ. Менің Битілеуовке қоятын сұрағым бар: қандай ұйым туралы айтып отырсың? Битілеуовтың жауабы: Бір кезде “Алашорда” боды емес пе, мен мұны сол ұйым ғой деп ұқтым, “Алашорданың” бағдарламасы деп түсіндім, мен бұрынғы “Алашордашы” ретінде, бұлардың қатарындағы сарбаз – жігіті есебінде бұрынғы жетекшілерімнің айтқанына көніп, соңдарынан ере бердім. І. Не жиналыс екенін өзі білмейді, Қызық. Дулатов: Мұның сөзінен менің түсінгенім мынау: біз ол жиналыста “Алашорда” ұйымының мәселесін және сол ұйымның бағыты мен жарғысын талқыға салыппыз. Бұл ешқандай да қисынға келмейді, өйткені кезінде “Алашорданың” өзінің бағдарламасы болды, демек оны талқылайтындай ешқандай да қажеттілік жоқ. І. Жақсылап тұрып өтірігін шығарған. Битілеуов: Әйтеуір астыртын ұйым құрғылары келді. Егерде оның
Сұрақ: /Дулатовқа/ Демек Битілеуов өтірік айтып тұр ғой? Жауап: Иә. Сұрақ: Оның сізге жала жабатындай қандай өкпесі бар еді? Жауап: Ондай өкпе біздің арамызда болмаған сияқты. Сұрақ: /Битілеуовке/ Сіз Орынбордан Болғанбаев пен Әбіловтың Орынбордан неге келгенін білесіз бе? Жауап: Білмеймін. Сұрақ: Олар қандай мақсатпен келді? Жауап: Менің ойымша оларды мұнда жіберген Орынбордағы дәл дәл осындай ұйымның адамдары. Дулатовқа қойылғасұрақ: Бұл туралы сізге мәлім бе еді? Дулатовтың жауабы: Ол не солай болуы керек деп жорамалдап соғып отыр ма, әлде, нақты сол деп отыр ма? Битілеуов: Мен ол туралы білетінмін. Орынбордағы ұйым Болғамбаев пен Әділевті байланыс жасау үшін Ташкентке әдейі жібергенін анық білемін. Дулатовқа қойылған сұрақ: Олардың келуінің мақсатын білдіңіз бе? Жауап: Жоқ. Сұрақ: Жиналыста болдыңыз ба? Жауап: Жоқ, ал Досмұхамедов Халилдің үйіне барып тұрғаным рас. Сұрақ: Әділовтің де неге неге келгенінің мәнісін сіз білесіз бе? Жауап: Жоқ. Дулатовқа қойылған сұрақ: Болғанбаев пен Әділовтың Бұқараға баруының себебі Сізге белгілі ме? Жауап: Олардың қандай мақсатьпен кеткенін білу былай тұрсын, мен олардың онда барғанынан да хабарсызбын. Сол кезде мен Ташкентте ме екем, соны білгім келеді? Битілеуов: Мен кеткен кезде сіз Ташкентте болатынсыз, ал мен қайтып келгенде Сізді үйіне кетіп қалды деді.
Битілеуов: Иә, барып қайттым. Мен бір кезде өзімнің ұстазым болған Арифовке жолығуға бардым. Сұрақ: Ал Дулатов ол кісімен таныс па еді? Жауап: Оны ашып айта алмадым. Дулатовқа қойылған сұрақ: 1921 жылы сізбен байланыс жасау үшін Валидовтан бір башқұрт келіп жолықты ма? Жауап: Ешқандай да башқұртты білмеймін. Битілеуовке қойылған сұрақ: Бір башқұрт адамның келгені сізге белгілі ме, жоқ па? Битілеуов: Ол адамды менің өзім көргенім жоқ, бірақта Дулатов пен Битілеуовтың әңгімесінен ол башқұрттың келіп – кеткенін анық білемін. Сұрақ: Ол әңгіме қандай жағдайда қозғалып еді? Жауап: Әлде редакцияда ма, әлде пәтерде ме, есімде жоқ, бірақ та Дулатовтың Исполовқа: “Сен оның қалай көрмей қадың, оның басында үлкен ұалпағы бар еді” – деп айтып жатқанын естіп қалдым. Мен олардан кім туралы әңгімелесіп тұрғанын сұрадым, сөйтсем бір башқұрт келіп кетіпті, әрине ол Валидовтың адамы, оның қайдан келгенін білмеймін. Менің өзім оны көргемін жоқ, бірақта ол адамның башқұрт екенін анық білемін. Дулатовқа қойылған сұрақ: Башқұр туралы Испуловпен сөйлескеніңіз есіңізде жоқ па? Жауап: Жоқ. І. Осыдан кейін екеуі де қолын қойған. 128-132 беттер. Бұған қосымша түсініктер дәптерде және таспада бар.
Әділев Дінмұхамедтен алынған жауаптың хаттамасы. 3 ақпан. 1929 жыл. /240-251 беттер/ Басы жазылған: онда террор туралы ұзақ толғайды. “Айтпақшы, Испуловтың үйінде Голощекин туралы әңгіме болды. Онда Голощекиннің өміріне тікелей қауіп төндіру жөнінде мәселе қозғалған жоқ. Тек Голощекин қақында ғана сөз болды. Онда қатысып отырғандардың барлығы да: егер де реті кесе оған қастандық жасаған артық болмас еді, бірақ та бұл өте қиын дүние, бұл біріншіден;егер қастандық жасала қалған жағдайда бүкіл халыққа қатты күйзеліс әкеледі – деген қорытындыға келді. Сөйтіп, біз үшеуіміз осы тақырып төңірегінде әңгімелестік, алайда бұл мәжілісте нақты шешім қабылдағамыз жоқ. Менің ағайым тұтқындалғаннан кейін екінші рет келгенімде ол әңгімеге қайтып оралғамыз жоқ. 1928 жылы жаз айында мен Шымкент қаласына келіп Аймауытовпен жолықтым. Әңгіме арасында Голощекин жөнінде сөз қозғалды. Оған дейін мен одан: Шымкент губерниялық атқару комитетінің предаседательі кім деп сұрағанымда, Аймауытов: - “Макин. Ол жерде оңбаған бір бұзықты қойды” – деп жауап берді. Содан кейін: Жетісу губерниялық атқару комитетінің председательі кім – деп сұрады, бұрын ол орында Әбілевтің отырғанын білетінмін, оған да бір бұзақы қойды – деді Аймауытов Ташкентке бару бармауым туралы Аймауытовпен ақылдасқаным туралы да айтқанмын. Ол сол жолы қатты мазасызданып: Әйтеуір бір қара түнек төніп келеді, дүниенің астан-кестеңін шығарып, асты-үстіне төңкеріліп барады, айналаң тоған тыңшылар мен “үндеместер”, тынысыңды тарылтып, алға бастырмайды, барлық жерде де тыныштық кеткен, қайда барсаң да аңдудан құтылмайсың – деп мұңын шақты. І. Демек сол кезде аңдып жүрген болды. Қазақстанды шыңырауға тастап, қатты күйзелтті, соның барлы- І том. 36-бет. ғына Голощекин кінәлі. Сол келгеннен бастап дүние асты-үстіне төңкерілді – деп мұңын шақты. Сөйтіп, біздің әңгімеміз Голощекин жөнінде болды . Әңгіме арасында не ол екені, не мен екенім есімде жоқ, әйтеуір біреуіміз оған қастандық жасамаса болмаспа екен дедік. Аймауытов өзінің мұны қастандықты қолдайтынын білдірді. Ол маған: “Ол қолдан келе ме, жоқ па, білмеймін. Сен өзіңнің ауылыңа қайта бер, мен жолай Ташкентке соғамын, одан Қызылордаға барамын, сонда Ходжановпен, Дулатовпен ақылдасамын, сен өзіңнің адамыңды жібер, барлық сұрағыңа жауапты сол арқылы беремін” – деді. І. Осы сөз пәле боп жабысып, Жүсекеңнің басын жұтты- ау. Сондықтан да, 28 жылы күзде Нұрланды Қызылордаға жібердім де, оған Голощекиннің қазір қайда екенін Дулатовтан сұрап біл – деп тапсырма бердім. Осыдан-ақ ол істің мәнісін айтқызбай түсініп, не істеу керектігін айтар деп ойладым. Нұрланның не деп және қалай жеткізгенін білмеймін, бірақта мен Нұрлан арқылы Голощекиннің өмріне нақты қандай жолмен қастандық жасаймын деген сөзді қадағалап сұрағамын жоқ. Тек Дулатовпен әңгімелесе қалған кезде Голощекиннің қайда екенін біл деп қана айттым. Қайтып оралғаннан кейін Нұрлан маған, Дулатовтан Голощекиннің қайда екенін сұрағанын, сонда ол: Голощекин қазір Қызылорда қаласында тұрады, бірақта, Голощекиннің өміріне қастандық жасау мәселесі әзірше ашық қалды, себебі, біреудің көзін құртқанмен бәрібір екіншісі келеді. Сөйтіп, жаппай жазалау басталады, ал біз мұнда үй-ішімізбен тұрғандықтанда қол-аяғымыз байлаулы, сондықтанда бұл әрекет өзінің кері нәтижесін беруі мүмкін, - деп жауап бергенін айтты. Ол кеде Аймауытов Шымкент қаласында тұрса да Қызылордаға жиі-жиі барып – келетін. Мен онымен 28 жылдың І том. 37-бет. жазында жүздестім, ал Дулатовпен және Испуловпен 27 жылдың /28 жыл деп жазылып, қайтадан 27 деп түзетілген – Т.Ж./ көктемінде әңгімелескемін. Нұрлан Дулатовтан Голощекиннің қайда екендігін сұрағанда, Дулатов өзінше Голощекинді жолдан ысырып тастайтын кез келдіме деп сұраған болуы керек деп түсінген болуы мүмкін. Голощекинді қай жерде, кім, қалай өлтірді деген мәселе ашық қойылған емес. Ал тек қана өзімнің күшіме сеніп, тәуекелге баруға менің шамам жетпейтін. Әңгіме тек Голощекинге ғана қатысты еді, өзгелер жөнінде сөз қозғалған жоқ. Сұрақ: Сіздің Голощекиннің өміріне қастандық жасау ойыңыз бар екенін Нұрлан білді ме? Жауап: Әрине, біздің Голощекинді жек көретінімізді, барлық қазақ ұлтшылдарының оған өшпенділікпен қарайтын, оны жолдан тайдырып жіберу әрекетінің ойымызда барлығын Нұрлан біледі. Мен өзімнің бұрынғы жауаптарымда бұл оқиғаға тоқталмап едім, өйткені бұл мәселе қозғалмаған болатын. Өзімнің өмірімнің еңіске қарай құлдырай бастаған кінәлі кезім туралы қысқаша баяндап бергенімде Сіздер Орынбордағы, Ташкенттегі және Орта Азиядағы астыртын ұйымдарға байланысты жайлар жайына қатты назар аударып, соны сұрай бастадыңыздар. Соңғы оқитғаға кезек бермедіңіздер және нақты сұрақ қойылған жоқ. Мен Голощекин туралы әңгімені айтпай- ақ қояр едім, бірақта мен еш нәрседен қоырқпаймын, оны айтудан сескеніп те тұрғамын жоқ, өйткені мен ақырына шейін тек шындықты айтуға бел будым. Біздің жиналысымызға /лезде басқа жаққа ауысқан – Т.Ж:/: Мен, Дулатов пен Испулов, сондай- ақ маған Ағабек Байдуллаев қатысқан сияқты көрінеді де тұрады. Ол әңгімеге араласқан жоқ, бірақта осы әңгімелердің куәсі болды. Мен Шымкентте болған кезімде бұл тақырып туралы оған ештеңе айтқакмын жоқ, Сары – Арқада да оған айтпадым. Ағабек бұл әңгіменің шет жағасын білуі тиіс.
І. Ағабек өзінің қылмысы дәлелденбегендіктен ісін жабу туралы арыз берген. Тергеушілер оны шығармау үшін “сылтау” іздеп отыр. Оны Д.Ә. аузына екі үшті қылып салып отыр. Соның өзі тергеуді ұзартуға толық жетіп жатыр.
Сұрақ:Нұрлан арқылы сізге берген Дулатовтың соңғы тапсырмасы не туралы еді? Жауап: Нұрлан арқылы ол бізге: Ел жұрттан бір күншілік жердей алыстап саяқ жүрсін, адамдарды үнемі шолғыншылыққа жіберіп тұрсын. Бұл – уаықтша ғана құбылыс. Дегенменде Қытай жаққа қарай ақырын жылыстай берсін – депті. Оның мәліметіне қарағанда /250 бер/ Қарқаралы округінде шамамен 80 адамды біріктірген қарулы топ бар екен. Ол топта оның жақсы танысы бар көрінеді., кім екенін ол айтқан жоқ, алайда бізде осы топпен байланыс жасап, Қытай шекарасына қарай өтіп кетуге тырысыңдар деп кеңес беріпті. Ол: өздерінің де тұтқындарын күтіп отырғанын, егер де олар жаппай қамауға алу жөнінде бір нәрсе сезе қалса- ақ болды Қызылордадан қашып шығып, біз қырда болайық, не Қытай өтіп кетейік, бәрібір бізді тауып алып, бірге болатынын айтыпты. Ол – ең дұрыс жол – Қытайға өтіп кету депті. Содан кейін тағы да: Сұлтан Сәдуақасов Москвадан Қызылордаға келісімен онымен жолығып, одан біз туралы сұрап біліпті де біздің жайымызды естіген соң: оның өзінің де бізге қосылатын күнінің алыс қалмағандығын айтыпты. Дулатов сонымен қоса біздің өте берік болуымызды, өзімізді - өзіміз қатал ұстауымызды тапсырыпты. Шынын айтсам, Сұмағұл Сәдуақасовтың жаңағы сөзі мені қанаттандырып жіберді, көңілім көтеріліп, еңсем биіктеп қалды. Мұны өзге емес, анадай беделді қызметкер І том 39-бет өзі Москвада істейтін Қазақстанның тарихында аса үлкен роль атқаратындай аса беделді қайраткер, үлкен коммунист айтып отырса қуанбағанда қайтесің. Егерде Сұмағұл Сәдуақасовтың өзі осындай мәлімдеме жасаса, онда жағдайымыз шынында да төзгісіз екен ғой деп ойлаймын. Қазақстан – түрмеге айналыпты, бұдан ебін тауып құтылу керек екен деп шыштім. Қазақстандағы астыртын әдебиет үйірмесінің бар екендігі туралы мен ештеңе естігемін жоқ. Ұлтшыл көсемдердің жанама аттары маған белгісіз. Мен Ташкентте жүрген кезімде бір күні маған Байтасов па, әлде басқа біреу ме, ұмытып қалдым, маған Жұмабаевтің бағдарламасын көрсеткені есімде. Өзімнің әдеби үйірмеге тікелей қатысым болмағандықтанда оған қатысқан жоқпын, ол жөнінде ештеңе айта алмаймын. Д. Әділев. Сұраған: ПП ОГПУ- дің КССР бойынша шығыс бөлімінің бастығы – Петров. Үйірмені білмейді, ендеше, платформаны қайдан көрген?
Жәленов Кәрім Жәленұлы Орал губерниясы, Байгужин болысы, Жампиты уезі, №4 ауыл. Білімі орта. Ауыл шаруашылығы институтының курсын бітірген. Әйелі ............ Сергеевна Жәленова, 33 жаста, мұғалім. Гурьев қаласында тұрады. 1916 жылға дейін шәкірт. 1917 жылдың І/ІІІ дейін тылдағы қара жұмыста болған. 23/24 жылдары ауыл шаруашылық курсында оқыған. 1924 жылдан бастап Киринпростың жоспарлау саласында жұмыс істеген. 1929 жылы 8 қаңтар күні ұсталған. Гурьев округтік ОГПУ- дің бөлімі. Ордар №49. Сұрақ ақпан айында алынған. Айып тағылмаған. Істе суреті бар. Жәленов Кәрімнің жауабының хаттамасы. 6 ақпан. 1929 жыл. Жәленов Кәрім – 40 жаста, ең соңғы тұрған жері –Гурьев. “...1916 жылы майданда болдым, Ол арада мені Орал қаласындағы Қазақ ұйымдастыру комитеті шақырып алды. Бұл Уақытша Үкіметтің тұсы еді. Ол кезде жалғыз мен емес, бүкіл қазақ зиялылары өтіп жатқан оқиғаның аласапыранын түсінбеді, бәрімздің жалғыз мақсатымыз автономия алуға қол жеткізу болды. БЛелгілі бір саяси бағыт бағдарлама, партия жоқ еді, тек 1917 жылы Семей қаласында “Алаш” партиясы құрылды, алайда олардың бағдарламасы бізгі жеткен жоқ, ол туралы біз ештеңе де білмедік. Бұл партияны ұйымдастырғанда, менің ойымша, Бөкейханов, Байтұрсынов және Дулатов болуы керек. Біз алашорда құрылтай жиналысы арқылы автономия жарияланатын шығар деп ойлаймыз. Қазан Төңкерісінен кейін Орынбор қаласында бүкілқазақ құрылтай өтті, бұл анығында нағыз құрылтай емес еді, тек шақырылған адамдар ғана қатысты. І том. 41-бет Бұл құрылтайдың ұйымдастырушылары – Бөкейханов, Байтұрсынов және Дулатов болды, егер қателеспесем. Бізге кейінірек жеткен хабар бойынша, осы құрылтайда автономия құру туралы қаулы қабылданыпты. І. К. Жәленов бұл арада Орынбор мен Семей құрылтайының орынын ауыстырып алған.
Орталықтағы екі дүниенің аласапыраны туралы біз ештеңе де білгеміз жоқ, ол туралы түсінігіміз де жоқ болатын. Ол кезде: “Қазақ халқын казактардың қарақшылығынан қорғайық!” деген ұран тасталған болатын, сол ұранның ықпалымен халықтық жасақ /милиция/ ұйымдастырылды. Алайда іс барысында халқының мүддесі мен оны қорғау және аман-есен сақтау үшін казактармен, Орал облысында ұйымдастырылып жатқан Казак әскери Үкіметімен байланыс жасалды, оны жүзеге асырған Жаһанша Досмұхамедов басқарған “Алашорданың” батыс бөлімі еді. Мен ол кезде облыстық Земство басқармасының мүшесі едім. Біз қазақтарды казактардың бейбастақтығынан қаруды мақсат еттік. Казактармен арадағы келісіміміздің басты тегершісі мынау болды: олар бізге ерікті түрде жасалған қамқорлық ретінде қару-жарақ беретін болды, ал біз оларға ат бермек болдық және т.с.с. Ол кезде Земство “Алашорданың” менщікті органы тәрізді еді. Сол кезде халық жасағы /мелиция/ құрылды. Біз Урал казактарымен келісім жасадық. Келісім барысда екі жақта: “Қызыл әскермен күресеміз!” – деген ұран тасталды, алайда айып өткенімдегідей, казактармен келісім жүргізе отырып оған қоса қазақ халықын тонау мен зорлық-зомбылықтан қорғау үшін жасақ жасақтадық. Мұның барлығы 1918 жылы жүргізіліді. 1919 жылдың басында Оралы қаласы қызыл әскерінің қолына көшті, содан кейін 1919 жылы Түрфонттың өкілі Лежава Мюрат пен оны білетін Жаһанша Досмұхамедовтың арасындағы келісім рәсімі басталды. Досмұхамедов халық жасағын ертіп облыстың солтүстік І том. 42-бет. бөлігін аралап шықты, бірақ қандай мақсатпен шолып шықты, ол жағын білмеймін. Ол кезде терістік жақта қызылдар жоқ болатын. Әскерлердің арасында қақтығыс болды ма білмеймін, алайда аралап шыққаны анық. Лежева Мюрат казактарға қарсы аттаныңдар деп ұсыныс жасады. Біз ол жөнінде ештеңе естігеміз жоқ, тек Ойылды 3-ші татар полкі басып алғаннан кейін ғана хабарландық. Осы армиямен келісімге келгенен кейін ғана халықтық жасақ Қызылқоға ауданына бекінген казактардың полкі мен дивизиясына қарсы соғысуға аттанды. Полктің штабы басып алынды, отряд қарусыздандырылды, тек үшінші күні ғана татар полкі келіп жетті. Содан кейін ғана Түркфонттың өкілі, аты-жөнін ұмыттым, және Қазақ Ревкомының өкілі Бегімбетов келді. Бұл 1920 жылдың қаңтар айы еді. Біз татар полкімен 1919 жылдың аяғында қосылдық. Дәл сол кезден бастап бұл арада кеңес өкіметі орнады. 1920 жылдың қысында көптеген қызметкерлер Орынборға аттанып, Кирревкомның қаруына алынды. Орынборға келісімен бес адамды: қос Досмұхамедовтерді, Абишовты, мен және Қашқынбаевты ВЦИК-тің қарамағына жіберді. Маусым айының басында бізді қайра Кирревкомның қаруына жіберді, мен онда хатшы болып істедім. Бұл Орынбор қаласында болды. Мен онда қазан айының ортасына дейін істедім. Содан кейін ТүрЦИК – тің өкілінің Кирипросқа шақыру бойынша Ташкентке жүріп кеттім. Менімен бірге онда Испулов барды және Семейден бірнеше мұғалім келді. Ташкентте мен Киринпросқа сабақ бердім. Қос Досмұхамедовтар мен Қашқынбаев ол кезде Ташкентте еді, кейін оларға Дулатов, “Ақжол” газетінде істеген Бірімжанов кеп қосылды. 1921 жылы жазда жікшілдік мәселесі бойынша Байтұрсынов пен Мырзағалиев келді. Болғамбаев пен Киринпроста істейтін Әділов Дінмұхамед те сонда болды. Әділов Орынбордан келген еді. Оның келу мақсатын мен білмеймін. Болғамбаевпен сирек ұшырастым, ал Әділевпен жиі кездесіп тұрдым, өйткені екеуімізде Киринпроста бірге істейтін едік.
Мен Валидовты 1920 жылы алғаш танысқан кезімде көрдім. Оның 1922 жылы Ташкентке жасырынып келгенін, бірақ та партияның ОК нен кешірім сұрау үшін келгенін білемін. Мен онымен сол жолы кездестім, оны маған Бірімжанов алып келді де тағы да таныстырды, өйткені мен оны бір рет көрсем де ұмытып қалыппын. Валидов маған: парияның Орталық Комитетіне өтініш бергенін, өзінің берілетін туралы мәмілеге келісу үшін келгенін айтты. Бірімжанов оны маған институтқа алып келді, онда менен басқа ешкім жоқ болатын. Мен оның Самарқанд облысында жасырынып жүргенін, бірақ та өкіметке берілмегенін білетінмін, бірақ та оның себебін анық білмеймін. Кейін тағы да бір рет институтта жалғыз отырғанымда көрдім. Ол маған: жауапты қазметкерлермен тіл табыса алмадым, енді Персияға кетемін – деді. Кіммен келісім жүргізетінін ол маған айтпаы. Содан кейін ол Бірімжановта болды. 1921 жылы Бірамжанов Бұқараға аштарға көмек – жылу жию үшін барды ғой деймін, оның басқа ойы болса оны білмеймін. Ол уақытта жұрттың біразы кеңес өкіметінің бағытын қостай қоймайтын. Мен ол кезде социализмнің орнайтынына сенбедім, белсеніп қарсы шықпасыма, 85 проценті қайыршыланған шаруалардан тұратын елде І том. 44-бет. социализм орнату мүмкін емес сияқты көрінді. Ешқандай саяси ұйымның мүшелерініне кіргемін жоқ. Социализмнің орнауына деген сенімсіздіктен мен 1923 жылға дейін, қашан Ташкенттен кеткенімше арыла алмадым. Алайда кеңеске қарсы қандай да бір астыртын ұйымның бар екендігін мен білгемін жоқ. Валидов туралы әңгімелерді де естігемін жоқ. Менің білетінім, Бірімжановтың Бұқараға аштарға көмек жиып қайту үшін барғаны ғана. жүктеу/скачать 0.89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|