Аннотация

Зерттеу нәтижелерін талдау кестесінде көрсетілгендей балалардың басым көпшілігінде сенситивтік және демонстративтік акцентуация түрлері анық байқалды, сонымен қатар тұрақсыздық (ұш балада), акцентуацияның басқа түрлері 2-3 баланың көрсеткіштерінен байқалды, ал акцентуацияның эпилептойдтық және экзальтациялық түрлерінің көрсеткіштері нормадан көп ауытқу бермеді, сондықтан ондай көрсеткішке ие болғандар жоқ деп есептедік.

Акцентуацияның түрін дәлірек бағалау үшін біз Кондаштың «Әлеуметтік – ситуациялы мазасыздану шкаласы» принципіне негізделіп жасалған И.Спилбергердің «Ситуативтік мазасыздану шкаласы» әдістемесін әдістемесін жүргіздік. Бұл шкала бойынша мазасызданудың негізгі көзі болып табылатын объектілерді анықтауға болады.

Келесі кезеңде И.Спилбергердің «Ситуативті мазасыздану шкаласы» тестін жүргіздік. Ситуативті мазасыздану субьективті уайымдалатын эмоциялармен сипатталады, бұл стресті жағдайларға әсер ететін эмоционалды реакция болып, интенсивті жағынан әртүрлі уақыт жағынан динамикалы болуы мүмкін. И.Д.Спилбергертің ситуативті мазасыздану шкаласы мазасыздану деңгейін дифференциалды өлшеуге мүмкіндік беретін бірден-бір әдіс болып табылады. Шкала 40 тапсырмадан тұрады, оның 20 ситуативті мазасыздану деңгейі бағалауға, 20 жекелік мазасыздану деңгейін бағалауға арналған. Әдістемені топпен де, жеке де жүргізуге болады. Зерттеуші нұсқауға байланысты жауап береді. Тапсырмаларды орындау барысында зерттелінушілерге тапсырмалар номерлері қойылған жауап парақтар беріледі. Жалпы көрсеткішті анықтау үшін жиналған баллдар қосындысы шығарылады.

И.Спилбергер ұсынған «Әлеуметтік – ситуациялы мазасыздану шкаласы» әдістемесін пайдалана отырып жеткіншектердің мазасыздануы өзіндік, адамаралық, отбасы мүшелерімен тіл тбыса алмай жүргенімен байланысты немесе мектеппен байланысты екендігін анықтадық. Берілген шкала бойынша мазасызданудың мектепішілік, өзіндік және адамаралық деген үш түріге бөліп бағаланады. Мектепішілік мазасыздану баланың мұғалімдермен немесе басқа оқушылармен қарым-қатынасының қалыптасқанымен байланысты көрініс береді, өзіндік сипаты баланың алдында тұрған проблемаларды шешудегі жетекші мотивациясы табысты болу немесе сәтсіздіктен қашу болуымен байланысты, ал адамаралық – жалпы қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасқандығына тәуелді болады. Олардың деңгейі келесі шкала боынша бағаланады.

Бағалау шкаласы.

Зерттелінушінің жалпы жинаған баллдары әр шкала бойынша бөлек-бөлек және түгелдей үш шкаланың біреуі бойынша есептелінеді. Нәтижелері мазасызданудың түрлерін және оның деңгейін көрсетті. Мазасыздану деңгейі төмендегі стандарттар бойынша анықталады.

Жеткіншектердің мазасыздану деңгейінің қаншалықты жоғары немесе төмен екендігін анықтау үшін жүргізілген психодиагностикалық әдістеменің нәтижесін келесі кестеден көреміз:

Мазасызданудың түрлері	Зерттеушілер саны
1. мектептік	15
2. өзіндік бағалау	13
3. жекеадамаралық	20
Жалпы	24

Балалардың жауаптарын талдау және ретке келтіру нәтижесінде зерттелінушілердің акцентуациясы олардың өмір сүретін орталарындағы статусына байланысты екені анықталды және мұндей көрініс осы жас кезеңіндегі балалар үшін норма деп айтуға болады. Өйткені басқа сыныптарда жүргізілген зерттеулердің нәтижесі осы көрсеткішке жақын болды.

Зерттеу нәтижесінде оқушылардың мазасыздануын туғызатын себетердің ішіндегі жетекшісі сынып ішіндегі қарым-қатынасқа, ұялшақтыққа, өзіне және айналадағыларға деген бейадекватты қарым-қатынасына келіп тіреледі. Бұл жағдайлар тереңдеп кетпес үшін, мазасыздану деңгейі жоғары болған оқушыларға көбірек көңіл бөліп, жеке әңгімелесу жүргізілді. Сонымен қатар, сынып ішінде, топтық іс шаралар кезінде көбіек арластырып, сабақты әр уақытта сұрап, сұрақтарды көбірек қойып, топтық әңгімелер, баланың жеке мәселесін үмыттыруға негіз болатын жеке әңгімелерді жүргізілді.
«Ситуативті мазасыздану шкаласы» бойынша зерттеу нәтижесі.

№	Ситуативті және мазасыздану деңгейі	Зерттелінушілер саны
1.	Жоғары	8
2.	Орташа	10
3.	Төмен	2
4.	Норма	2

Бұл әдістеме жоғарыда көрсетілгендей жетінші сынып оқушылары арасында жүргізіледі. Зерттелінушілердің ситуативті мазасыздануы барлық көрсеткіштері бойынша жоғары болғандар 33 пайыз, жекелік мазасыздану көрсеткіші бойынша 51 пайыз мазасыздану көрсетті. Сонда кейбір оқушыларда ситуативті және жекелік мазасыздану қатар көрініс беретіндігі анықталды.

Мектеп оқушыларының ішіндегі жеткіншек жас кезеңіндегілердің акцентуациясын және осы ерекшелікпен ұштасып келетін мазасыздану ерекшеліктерін зерттеу олардың жалпы жағдайын анықтап, қиындық көріп жүрген баларға психологиялық көмек көрсету мақсатында жүргізілді. Сондықтан зерттеудің келесі кезеңінде жеткіншектердің жас ерекшелігін ескере отырып жүргізілген психодиагностикалық жұмыстар нәтижесіне сүйене отырып балалардың ерекше мінез-құлық көрсетуінің негізгі себебі - оқушылардың өздері өмір сүретін ортасымен қарым-қатынасының қалыптаспағандығы және қарым-қатынас мәдениетінің төмендегі, алаңдаушылықтың басымдығы, өзіне деген сенімнің төмендігімен байланысты деген қорытынды жасадық.

Филипстің «Оқушылардың мектептегі мазасыздануын анықтау» тестімен зерттеу нәтижесі.

Талдау нәтижесінде бірінші фактор бойынша балалардың мазасыздану деңгейі өте жоғары екендігін анықтадық. Әсіресе Нұрғали, Асан, Гүлмира және Русланның жинаған баллдары өте жоғары болып шықты. Қосымша жүргізілген әңгімелесу нәтижесінде олардың мектеп ішілік қарым-қатынаста көптеген қиыншылықтарға кездесіп жүргендігін анықтадық. Олардың проблемалары сынып жетекшісімен тіл табысуы қиын болғанымен, математика пәні бойынша жалпы үлгерімі төмен болып тұрғанын слндықтан оларды ата-аналар жиналысында, тәрбие сағаттарында оларды жиі ұрсып отыратыны анықталды.

Жеткіншектер агрессиясын диагностикалауға Басса-Дарки әдістемесі пайдаланды. Оның нәтижелері 8 кестеде көрсетілген және тесте анықталған шкала бойынша жауаптарды баллға аударып, барлық жиналған ұпайлар бойынша балада орын алған агрессия түрі анықталды.

Басса-Дарки әдістемесі бойынша зерттеу нәтижесі.

Жеткіншектерді зерттеу нәтижесінде мектеп оқушылары арасында вербалдьдық агрессия өте жоғары дамығандығын көрсетті. Ол әсіресе ұл балаларға тән, олар балағат сөздерді өте көп қолданатыны анықталды. Сонымен қатар қыздар арасында да вербалдық агрессия сирек емес.

Екінші орында өкпелегіштік пен негативизм көрсеткіштері келеді. Жеткіншектерде күдіктенушілігінің жоғары болуы заңды нәрсе, ол үлкендік сезімнің орын алуы және үлкендердің жеткіншектерге көзқарасындағы қайшылықтардан туындайтын проблема екені көптеген зерттеулерде дәлелденген.

Айқындау экспериментінің екінші кезеңінде жеткіншектердің мінез ауытқулыры темпераментінің ерекшеліктерін онша басқара алмағандығымен байланыстылығын анықтау үшін Айзенк тестін, Собчик әдістемесін пайдаландық.

Темперамент ерекшеліктерін түсініп, оны басқаруына байланысты типологияны ұсынған Собчик. Мақсаты: Зерттелінушінің жеке тұлғалық ерекшеліктерін анықтау. Әр тип бойынша жинаған баллдарды циклограммаға түсіріп, шеңбердің ортасынан көрсеткіштің түскен жеріне дейін штрихтап анық байқалатындай ету керек. Барлық типтер бойынша көрсеткіштерді циклограммаға түсіргенде олардың қайсысы радиуста жоғары түссе, сол қасиет анық байқалады және нормадан артық дамығандығын көрсетеді.

Собчик әдістемесі бойынша зерттеу нәтижелері.

Өңдеу ережесі. Кілтке сай келген жауаптар бір балл деп бағаланады.

.

№	Тип атауы	Бала саны
І	Экстраверсиялық	12
ІІ	Спонтандылық	11
ІІІ	Агрессивтілік	14
ІУ	Ригидтілік	4
У	Интроверсиялық	7
УІ	Сензитивтік	9
УІІ	Мазасызданғыштық	16
УІІІ	Лабильділік	5
	Жалғандық шкаласы	19
	Аггравация (ятрогендік ауруға жақындық)	15

Қорытындылау кестесі:

Кестеде көрсетілгендей сыныптағы оқушылардың біршамасы әлі де өзін шектелген деп сезінеді, дегенмен агрессия көрінісі күрт төмен түскені анық байқалады. Сонымен қатар, ашық-жарқындық, байсалдылық жақсы көрініс беретіндер саны көбейгені анықталады. Бұл қысқа мерзімде жүргізілген жұмыс, ал мектеп психологі психокоррекциялық әдістемелердің бірнеше түрлерін жүйелі түрде қолданып жүрсе оның оң әсері терең болатыны сөзсіз.

Әлеуметтік ортадағы қарым-қатынас ерекшеліктерін зерттеуге арналған көптеген әдістемелер жасалған. Олардың көпшілігі мектеп психологиялық қызметінде сынып оқушыларының қарым-қатынас ерекшеліктерін, оқушының әлеуметтік статусын зерттеуге кеңінен пайдаланып жүрген түрлері социометрия және трансактілі талдау жүргізу. Сондықтан мектеп жасындағы балалардың қарым-қатынас мәдениетін бағалап, қажетті болған кезде коррекциялау, тәрбиелік мәні бар қосымша іс-шаралар ұйымдастыру үшін сынып ұжымы ыңғайлы. Баланың өзі оқитын сыныпта жолдастары, достары, бірге ойнайтын, бос уақытты бірге өткізетін құрбылары бар. Осы ортада қалыптасқан сыныптағы ұжымішілік қатынас ерекшеліктерін зерттеу арқылы балардың қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасу деңгейін анықтауға мүмкіндік болады.

Жеткіншектерге тән мінез ерекшеліктерін зерттеу кіріс және шығыс диагностика арқылы ретке келтірілді. Кіріс диагностика барысында зерттелінген оқушылардың барлығында акцентуацияның көрінісі, олардың агрессиясының, эгоцентризмінің өте жоғары екеніні анықталды. Олар мектеп талаптарын бұзуға жиі барып, кей кезде ішімдік ішетіндігі де анықталады.