Антропоөзектік парадигма: көркем мәтіннің коммуникативтік-прагматикалық әлеуеті
жүктеу/скачать 0.64 Mb.
|
| «Жақсы ит өлігін көрсетпейді» деп оның жақсылығын танытып тұр. «Ит» ұғымы қазақ үшін адалдықтың, достықтың, сенімнің нышаны іспетті. Сол себепті оқырманның ішкі дүниесі бұл әңгіменің негізгі идеясын жоғары деңгейде қабылдайтыны анық.
Қазақтың тағы бір жүректі жылытар қасиеті – жетімді жылатпау. Халқымыз жетім көрсе басынан сипап, жандарына медеу болған. Басынан өткізген сан түрлі қиындықтың нәтижесінде жетімдер саны көбейіп, күйзелген халқымыз «Жетім көрсең, жебей жүр, Жесір көрсең, демей жүр», «Әкесіз жетім жарты жетім, Анасыз жетім – нағыз жетім» деген. Бұл ауыр тақырып жазушы Д. Исабеков шығармасынан да көрініс тапқан. Жалпы жұртшылыққа қатал көрінген Шойынқұлақ Олжабектің анасыз өскенін естіп, оған деген көңілін өзгертті. « Менің анам жоқ, дедім төмен қарап. Олжабек үлкен қой көздерін маған бір тастады да, орынсыз берген сұрағына ыңғайсызданып қалды. – Қой, қайғырма, деді ол біраз үнсіздіктен соң маған көңіл айтқан болып. – Мен де анамнан дәл сендей кезде ажырағанмын» [93, 4 б.]. Тағдырдың түрлі қиындығы салдарынан әкесіз, анасыз қалған балаға қазақ халқы ерекше ілтипатпен, мейіріммен қараған ғой. Қазақтың бұл қасиетін де жазушы тыста қалдырмай, оқырманның жұмсақ көңіліне жеткізуді мақсат еткен. Жазушы шығармаларындағы әрбір оқырманның жүрегін селт еткізетін мұндай сәттердің коммуникативтік, прагматикалық ықпалы анық [114, 38 б.]. Кез келген көркем туындының мазмұнында белгілі бір мөлшерде сол халықтың мәдениеті мен тарихынан хабар беретін ақпараттар тасқыны болады. Біз жоғарыда Д. Исабеков шығармаларында кездесетін рухани құндылықтарға шолу жасау арқылы тіл мен мәдениеттің біртұтастығына одан әрі көз жеткізе түстік. Халықтың рухани болмысы мен арман-қиялының, ой-өрісінің нәтижесінде күнделікті тұрмыс қажеттілігін өтейтін әр түрлі заттық (материалдық) мәдениет үлгілері дүниеге келгені белгілі. Біз зерттеп отырған Д. Исабеков шығармаларында қолданылған материалдық мәдениет лексикасы да көркем шығарманың ұлттық колоритін қалыңдата түседі. Ол қандай тақырыпта ой қозғаса да, ешқашан қазақы танымнан, қазақы болмыстан, ұлттық құндылықтардан алыстап кетпейді. Жазушы төл лексиканың ішінен көне киім- кешек, құрал-жабдық, сауыт-сайман, ыдыс-аяқ, әшекей бұйым, ас-тағам, т.б. атауларын, яғни тұрмыстық реалияларды еркін қолданады. Мәселен, киім- кешек атаулары: кебіс, жібек шапан, сырма шапан, шекпен, кимешек, ит көйлек, шәлі орамал, жібек көйлек, бөрік, сәукеле, жаулық, мәсі, барқыт бешпент, қасқыр ішік, т.б. Мысалы: «Ана кіші келінім, – дейді төрде отырған кимешекті кемпір дауысын кілт төмендетіп», «Аяқ астында бұдан өзгенің реті келмеді, – деп оның басына шәлі орамал жауып, қолына сусылдаған тігулі жібек көйлек ұстатты». «Қалампыр Жайбасардың үйіне келгенде жиналған жұрт нәрестеге ит көйлек кигізіп те қойыпты» («Кемпірлер»).Екі шал иығына барқыт бешпет жамылып, күні бойы әзіл-күлкіден оқ бойы алыс отырған Таңатарға сұраулы пішінде көз тастады («Тіршілік»). Осы бір кішігірім шаһарға ол қашан келді, қайдан келді – оны да сұрап-біліп жатқан бір жан жоқ, бар білетіндері – жалаңаш денесіне киген түйе жүн шекпені қысы-жазы үстінен бір түспейтін қушиған молашы шал. Торғайдың шоқығанындай тістеп-тырнақтап жиналған ақша тер сіңген орамалға түйіліп, шидем-шекпеннің қалтасына түседі. Мына кебісті сен кие ғой, – деді ескі-құсқыны сатып, күйеуіме деп алдын күні Сайрам базарынан алған кебісті Тұңғышқа ұстатып («Сүйекші»). Аталған киім-кешек атауларының бәрі де ұлтымыздың эстетикалық талғамы мен өмір сүру салтының айнасы іспеттес. Сонымен бірге мұндай атаулар кейіпкердің әлеуметтік жағдайын, жасын, жынысын, тіпті өмір сүру аймағын да аңғартады. Айталық, Д. Исабеков шығармаларында кимешекті кемпір тіркесі жиі ұшырасады. «Кимешек – жасамыс (егде) әйелдер киетін бас киім. Ол өн бойы көкіректі жауып тұратын тұтас ақ матадан тігіледі, бұл ақ түс әже болудың белгісі. Автордың бұл эпитетті қолданудағы негізгі мақсаты «кемпірдің» тұлғасын нақтылау ғана емес, сонымен бірге ешқашан бас киімсіз жүрмейтін қазақ әйелінің көркем бейнесін сомдау, тазалығын, ұқыптылығын көрсету. Яғни автор танымында кимешек – әйел бойындағы даналықты, тазалықты танытатын негізгі белгі. Қазақ тілінің материалдық лексикасын жан-жақты зерттеген профессор Ж. Манкеева киім-кешек атауларының түрлі ерекшеліктерін ескере отырып, оларды бірнеше топқа жіктейді: 1) Сырт киім атаулар: шекпен, шапан, тон, ішік, күпі, қаптама. 2) Үстінен киетін киім атаулары: бешпент, камзол, көйлек, шалбар, т.б. 3) Іш киім атаулары: дамбал, жейді, ішкөйлек; 4) Бас киім атаулары: салы//шәлі, орамал, бөрік, қарқара, кимешек, күләпара, желек, жаулық, сәукеле, айырқалпақ, тамық, тақия, шаршы, т.б. 5) Әскери киім атаулары: құяқ, қаттау, жарғақ шалбар, жалаңқат, аймауыт, т.б. 6) Аяқ киім атаулары: саптама, мәсі, кебіс, етік, байпақ, шарық, т.б. 7) Киімнің құрамдас қосымша бөліктерінің атаулары: белдік, белбеу, білезік, жүзік, кісе, моншақ, сақина, сырға, түйме, шашбау, шолпы, т.б. Жоғарыдағы мысалдағы «иткөйлек» – ұлттық салт-дәстүрдің нәтижесінде туындаған атау. Иткөйлек – дүние есігін енді ашқан жас нәресте қырқынан шыққанша киетін, сәбидің денесіне батпау үшін тігісі әдейі сыртына қаратылып тігілген көйлек. Бала қырқынан шығарылар күні осы уақытқа дейін киген иткөйлегіне түрлі тәтті-дәмділер түйеді де, бір иттің мойнына байлап жібереді. Оны ауыл балалары қуып жетіп, иткөйлекке түйілген тәттілерді бөліп алады да, иткөйлекті иесіне қайта тапсырады. Бұл ғұрып «ит қуу» деп те аталады, мәні сәбидің пәле-жаласын қырық жаны бар хайуан – ит өзімен бірге алып кетеді деп сенген. Балаға иттің жүйрік, ақылы озық, алғыр қасиеттері дариды, сәби күшікше бауырын тез көтеріп, жаны берік, «итжанды» болады деп те ырымдайды. Қазақта итжанды деген сөз оның беріктігі мен төзімділігін білдірген. Иткөйлекті баласы жоқ келіншектер ырым ретінде алатын да дәстүр бар. Көйлекті берген кезде ырымдап, бір шетінен кішкене кесіп алады. Иткөйлекті қазақ халқы қастерлейді. Кейбір ауыл оны сақтап қойып, келесі балаларына да кигізеді. Ертеде де дауға барған адамдар, жауға шапқан батырлар, жауынгерлер, сапарға шыққан адамдар баланың иткөйлегін сақтап, өзімен бірге алып жүрсе, пәле-жаладан сақтап, жолаушының жолын ашады, баланың періштесі қағып, аман-есен сапардан алып келеді деп сенген [120]. Тұрмыстық реалиялардың бір тобын ұлттық тағам атаулары құрайды. Д. Исабеков шығармаларында кейіпкердің қонақжайлығы, дархан көңілі, кеңпейілділігі оның мол дастарқаны, дәстүрлі сусын және тағам атаулары арқылы көрінеді. Жазушы шығармаларында кездесетін тағам атаулары: сүт тағамдары: қымыз, боза, айран, көже, қаймақ, құрт, ірімшік, уыз, малта, т.б.; нан тағамдары: бауырсақ, шелпек, тоқаш, жарма, күлше, т.б.; ет тағамдары: қазы, сорпа, тұздық, сүр, т.б. Шығармада кейде кейіпкерлердің әлеуметтік- тұрмыстық жағдайын, яғни оның бай-қуатты өмір сүретінін немесе бір үзім нанға зар болып отырған тақыр кедей екенін білдіру қызметін дәл осы тағам атаулары атқарады. Мысалы: жүктеу/скачать 0.64 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|