Қарағанды 2010 Әож 616. 716. 8-002 Қбж 56 я 7 ж 3-16 Пікір берушілер: А. Ж. Жумадилова

Медициналық жоғарғы оқу орындары студенттеріне, дәрігер –хирург стоматологтарға, отлорингологтарға, стоматолог дәрігер-интерндерге арналып жазылған. Жақ-бет аймағының қатерсіз ісіктерінің дамуы, анатомиясы, физологиясы, патогензі, клиникалық сипаты, емдеу әдістері және асқынулардың алдын алу шаралары, оның ішінде одонтогенді қатерсіз ісіктер туралы толық берілген.

ҚММУ Әдістемелік Кеңесінде талқыланды және мақұлдалды

© С.М. Закишева, А.Т. Тоқбергенова, Д.Т. Джанғалиев, 2010

МК - медициналық криогенді

МАЕК - медициналық азотты еріткіш криодеструктор

ЭОД- Одонто электрлік диометрия

клиникасы, диагностикасы, емі..........................................................................8

Сілекей бездерінің қатерсіз ісіктерінің жіктелуі

І Эпитемиалды ісіктер

А. Аденома

1 Полиморфты аденома

2 Мономорфты аденома

а Аденома

б Оксифильды аденома

в Басқа түрлері

Б Мукоэпидермондты ісік

В Ацинозды клеткалы ісік

Г Карцинома

1 Аденокистозды карцинома

2 Аденокарцинома

3 Эпидермондты карцинома

4 Дифференцилденбеген карцинома

5 Помеморфты аденомадағы корцинома

ІІ Эпителиальды емес ісік

1 Қатерсіз ангиогенді липома нейрофиброма

2 Қатерлі ангиогенді саркома , рабдомиосаркома

ІІІ Жіктелмеген ісік

ІV Туысқанды ісіктер

1 Қатерсіз

2 Сиолоз

3 Онкоцитоз

В.В. Паникаровский бойынша жіктелу (1963ж)

А Эпитемалды ісік

1 Жетілген: аденома, аденолимфома, аралас

2 Жетілмеген: мукоэпидермодты, рак

Б.Эпитемалды емес ісік

1 Жетілген: ангиома невринома липома

2 Жетілмеген: саркома

I.Тегi эпителиалды болатын одонтогендi құрылымдар.

а) қабынумен жүретiн одонтогендi ұра.

- түбiрлi

- құрамында тiсi бар

- пародонтальдi (шартты)

б) Тiс құрайтын эпителидiң дамуы кезiндегi одонтогендi ұра.

- бiрiншiлiк

- фолликулярлы

- жарылу кезiнде (шартты)

в) Адамантинома

г) Одонтогендi iсiк

II.Дәнекер тiннiң одонтогендi құрылымдары.

а) одонтогендi фиброма

б) цементома

в) одонтогендi саркома

а) жұмсақ одонтомалар

б)қатты (әктелген) одонтомалар түрлi эмаль тамшыларын қосқанда.

Гемангиомалардың жіктелуі.

1.Шын гемонгиомалар: капилярлы (жай, гипертрофиялы), қуысты, бұтақты, аралас.

2. Жалған гемонгиомалар: жалпақ медиалды, жұлдызды, ангиофиброма.

3. Септелген гемонгиомалар.
Лимфоангиомалардың жіктелуі

Лимфа тамырларының ісік және ісіке ұқсас болып зақымдануы.

А) Қатерсіз:

1. Лимфоангиома: каилярлы;қуысты;кисталы.

2. Лимфоангиомиома

3.Жүйелі лимфоангиоматоз

Б) Қатерлі:

1. Қатерлі лимфоангио-эндотелиома(лимфангиосаркома).

Сілекей бездерінің қатерсіз ісіктерінің физиологиялық анатомиясы, клиникасы, диагностикасы, емі.
Үлкен сілекей бездерінің анатомиясы мен физиологиясы

Сілекей бездері – бұл сілекей бөлетін құрылымы және орналасуы әр түрлі көлемдегі секторлы ағза тобы. Сілекей бездері үлкен және кіші болып бөлінеді. Кіші сілекей бездері ауыз қуысының шырышты қабатында орналасқан. Орналасу орнына байланысты бөледі: еріндік, ұрттық, таңдайлық, тілдік, қызыл иектік және де бұл бездер бадамша безі мен мұрынжұтқыншақ шырышты қабатында да орналасқан. Үлкен сілекей бездеріне құлақ маңы, төменгі жақ асты және тіл асты бездері жатады.

Құлақ маңы безі (glandula parotiz) – құлақ маңы шайнау аймағына орналасқан альвеолярлы сірлі жұп сілекей безі. Сілекей бездері ішіндегі ең ірі без болып саналады. Ол жақарты шұңқырында шайнау бұлшық етінің бір бөлігін жауып тұрады (сурет 7-8).

Бездің шекаралары: үстінен – шықшыт доғасы және есту жолының сыртқы бөлігі, артынан – самай сүйегінің емізікше бұтағы және төс-бұғана-емізікше бұлшық еті; алдынан – меншікті шайнау бұлшық етінің артқы кесіндісі; төменнен – төменгі жақсүйек бұрышынан шамалы төмендеген; медиалды жағынан самай сүйегінің біз тәрізді өсіндісі және оған бекіген бұлшық еттері мен жұтқыншақ қабырғасы (сурет 1).

Сілекей безі екі бөліктен тұрады: беткей және терең. Бездің салмағы орташа есеппен 20-30 г. Без құрылымы өзгермесе сипағанда тері астында нашар сезіледі, өйткені ол сыртынан біркелкі дәнекер тінді тығыз капсуламен қоршалған, медиалды жағынан капсуласы өте жұқа және біркелкі емес (бұл жолмен құлақ маңы сілекей безі жұтқыншақ маңы кеңістігімен жалғасады). Кей жерлерде бұлшық етпен, шандырмен капсуласы айқын тығыз жабысады, капсулардан көптеген өсінділер безге барады, олар бездің стромасын құрып және оны жекелеп тығыз байланысқан жалпы бөлікті бөліктерді біріктіреді. Бездің кіші бөліктері бір-бірімен бірігіп үлкен бөлікке айналады. Соңынан ірі өзекшелермен қосылып, құлақ маңы безінің кіреберіс өзегімен қосылады.

Бұл өзек шайнау бұлшық етінің алдыңғы шетінен қосымша бөлігіне барады. Зерттеушілердің 60% қосымша бөліктерді анықтаған.

Сілекей безінің терең аймағынан сыртқы ұйқы артериясы (atemporalis superficial a.maxillaris), көктамырлары – v.parotidae anteriores, v.facialis, бет нервісі, құлақ- самай нервісі, сонымен қатар симпатикалық нерв талшықтары өтеді. Бездің айналасында және тереңінде лимфа түйіндері орналасқан.

Сілекей шығаратын түтіктің безсіз бөлігінің ұзындығы 5-7 см, диаметрі 2-3 мм. Балаларға қарағанда егде адамдарда түтік жалпақ. Түтіктің сілекейден шығатын орыны бездің жоғарғы және ортаңғы деңгейіне сәйкес. Түтіктің бездік бөлігінен безсіз бөлігіне өтетін орыны бездің терең аймағында орналасқан. Сондықтан шығару өзегінің безсіз бөлігінің үстінде құлақ маңы безінің бір бөлігі орналасқан. Шығару өзегінің бағыты тік, доға тәрізді иілген және сирек екіге бөлінген болуы мүмкін. Құлақ маңы безінің шығару өзегі m.massetter-дің сыртқы бетімен өтіп, алдыңғы жиегінен иіліп, ұрттың май безі мен бұлшық етінен ауыз қуысы ұрттың шырышты қабығына ашылады (жоғарғы екінші үлкен азу тісі аймағына қарама-қарсы).

Макроскопиялық құлақ маңы безі қан кернеген кезде ақшыл- қызыл, сарғыш-сұр түске боялып, беті кедір-бұдыр және тығыз консистенциялы болады. Ал, егде жастағы адамдара без түсі бозғылт, тығыздығы әркелкі болуымен ерекшеленеді.

Құлақ маңы безі паренхимасының негізгі құрылыстық бірлігі ретінде, арасында майда өзектері бар жасушадан тұратын және бөлшек-бөлшектен орналасқан ацинустар (альвеолярлы шеткілік секреторлы бөлімдер) болады.

Бұл сереторлы бөлімдер жалпақ негізімен базалды мембранаға іргелес жататын пирмидалды жасуша түрінде болады (сурет 2-3) сағасына жақын: бездің өзектеріне микробтардың енуіне химиялық барьер ретінде шырыш бөлінетін тостағанша тәрізді жасушалар орналасды. Жасы ұлғая келе бөлшек аралық дәнекер тін аймақтары үлкейеді, паренхиманың кей бөлшектерінің майға айналуы - шеткері секреторлы аймақтың салмағының азаюымен және безді тіннің атрофиясымен бірге жүреді.

Құлақ маңы безі тінінің микрофотаграммасы. Боялуы гемотоксилин-эозин.

Үлкен сынамалар негізінде сүйектеніп келесі тұжырымдар туындаған болатын. Сілекей безі паренхимасы гармон типті биологиялық белсенді зат бөледі; паротин-жүйке және эпителийдің өсу факторы, тимоцин- трансформирлеуші фактор және т.б. (Fleming H.S., 1960; Suzuki; j.et.al., 1975; Рыбакова М.Г. 1982 және т.б.)

Дені сау адамдарда құлақ маңы безі 1 сағат ішінде 1- 15 мл-дей сілекей бөледі (орта есеппен 5мл). Қалыпты жағдайда құлақ маңы безінің көрсеткіші 5,6-7,6 дейін болады. Құрамына қарай құлақ маңы безінің секреті серозды безге жатады. Төменгі жақ асты безі сыңар альвеолярлы төменгі жақ асты аймағындағы мойын үшбұрышында өзекшелі-альвеолярлы сілекей безі болады. Төменгі жақ негізгі және екі қарыншалы бұлшық еттің арасында орналасады. Без жоғарғы латералды бөлігімен төменгі жақтың аттас шұңқырына жабысы жатады. Бездің жақ асты шұңқыры, артынан оның бұрышына жетіп, m.digastricus-тың артқы қарыншасына, біз тіл –асты, төс-бұғана-емізікше және медиалды қанатша бұлшық еттерге, ал алдынан тіл асты-тіл және екі қарыншасымен жанасады. Бездің алдыңғы бөлігі ұзағынан m.mylohioideus-пен жамылып, ал артынан оның артқы қырынан еңкейе өтіп, тіл асты безіне жанаса кіреді. Төменгі жақтың бұрышы аймағында жақ асты безі, құлақ маңы безіне жақын орналасқан. Төменгі жақ безінің алатын орны шектелген; ішінен-ауыз қуысы түбінің диафрагмасы және тіл асты - тіл бұлшық етімен; сыртынан – төменгі жақ денесінің ішкі бетімен; астынан – екі қарыншалы бұлшық еттің алдыңғы және артыңғы қарыншасы мен оның аралың сіңірі.

Төменгі жақ асты безінің шығару өзегі оның жоғарғы медиалды жағынан шығады. Кейін жақ- тіл асты бұлшық етінің артқы шетінен иіліп өтіп, тіл асты, тіл бұшық етінің латералды бетінде орналасады, бара келе жоғарыда екеуінің арасынан өтеді. Әрі қарай тіл асты безі мен медиалды орналасқан иек асты - тіл бұлшық етінің арасынан өтіп, шығару өзегі ауыз қуысы түбінің шырышты қабығына, ал бүйірінен тіл үзбесіне ашылады. Шығару өзегі ауыз қуысы түбінің тіл үзбесінің бүйірінен ашылады. Шығару өзегінің тесігі тұсында шырышты қабық көтеріле орналасып, тіл асты етшесі астына ие болады (caruncula subligvalis). Төменгі жақасты безінің шығару өзегінің ұзындығы 5-7 см- ден аспайды, ал ені 2-4 мм (А.М.Клементов, 1960). Шығару өзегінің сағасы құлақ маңы безіне қарағанда беті жіңішке болады. (Г.А.Зедгенидзе 1953; Л.Сазама,1971).

Бездің капсуласы мойынның меншікті шандырының беттік жапырақшасының еруінен қалыптасады. Капсуланың сырты қалың, іші жұқа келеді. Капсула мен бездің ортасында борпылдақ май тіні бездің айналасындағы тіннен сылып алуға көмектеседі (қабынулық өзгерістердің болмауында) фасциалды орында бездердің ішінде лимфатикалық түйіндер орналасады. Бүкіл бездер орта шамамен 8-ден 10 г-ға дейін, ал 50 жастан бастап, бездердің массасы азая бастайды. (А.К. Рутюнов, 1956). Без консистенциясы тұрақты тығыздықта ақшыл-қызғылт сары немесе сұр-сары түсті.

Төменгі жақ асты, безінің қанмен қамтамасыз етілуі бет, тіл және иек асты артериясымен іске асырылады. Бет артериясы төменгі жақ асты үшбұрышының артқы бөліміне кіреді (сыртқы ұйқы артериясынан шығады).Ол қос қарыншалы бұлшық еттің артқы қарыншасымен және бет, тіл асты бұлшық етімен жабылған. Бұл жерде ол әдетте бездің астында және алдыға қарай бағытталады. Сирек жағдайда бездің артынан өтіп, бездің үстінде орналасады. Төменгі жақтың төменгі қырымен бойлай бездің сыртқы бетімен, бет артериясынан иек асты артериясы шығып, безге ұсақ тармақтар береді. Бездің төменгі сыртының артқы бөлімінде, сол аймақтың және апоневроздың арасында бет көктамыры (венасы) орналасады.

Тіл нерві: қанатша бұлшық еттердің арасындағы саңылаудан шығып, ауыз қуысы түбіндегі шырышты қабыққа жатып, соңғысының және төменгі жақасты безінің артқы бездерінің арасынан өтеді. Тіл нервісінің орналасуын бездің шығару өзегіне жүргізілетін химиялық кірісулерді ескеру қажет.Тіл асты нерві:төменгі жақ асты ұшбұрышына – қосқарыншалы бұлшық еттің артқы қарыншасымен тіл асты тіл бұлшық еттерінің сыртқы беткейлері арасынан өтіп жетеді. Нерв бұлшық еттің үстінде орналаса отырып, төмен түседі. Кейін асты шығыңқы доға тәрізді және үстінен безбен жамылады. Төменгі жақ асты аймағының созылмалы қабынулық үрдістері нервке дәнекерлене орналасқандықтан, бездің экстирпациясы кезінде зақымдалудың болуы мүмкін.

Бет нерві: нақтығырақ оның шеткі тармағы, төменгі жақ сүйектің төменгі жиегінен 1см төмен өтеді. Сондықтан ол жердегі тілік те 1,5 -2см төменгірек жасалады. Бездің секреторлы талшықтары вегетативті жақ асты түйіндерінің ганглиі туындылары болады.

Сау адамдарда 1сағат ішінде 1-22 мл дейін стимульденбеген сілекей бөлінеді (орта шамамен 12мл). Төменгі жақ асты безінің сілекейінің рН-ы 6,9 дан 7,8 дейін (Т.Б.Андреева,1965)

Төменгі жақ асты безінің секреті аралас, яғни серозды - шырышты болып келеді.

Без өзектерінің эпителиі құлақ маңы безінде тек, эпителий көпқабаттылығымен ерекшеленеді (Р.Rother 1963). Бұнымен оның әртүрлі контрасты заттарға (сиалография кезінде) немесе жуып шайылуы ертісіне (бездің қабынулық ауруларын емдеудегі ) қарсы тұру қабілеті көрсетіледі.

Тіл асты безі ауыз қуысының түбінде орналасатын қос түтікшелі - альвеолярлы сілекей безі. Без- шел май кеңістігіндегі тіл үзбесімен ақыл тісі проекциясы деңгейінің арасында орналасады. Сыртынан без төменгі жақ денесінің ішкі бетіне беттесе орналасады (тіл асты безіне тереңдей түседі). Ішінен тіл асты тіл және иек-асты тіл бұлшық еттермен шекарлас болады ( оған тіл нерві, тіл асты нервінің шеткі тармақтары, тіл артериясымен көктамыр, төменгі жақасты безінің шығару өзегі жақын орналасады). Астынан жақ-тіл асты және иек асты тіл асты бұлшық еттерінің арасындағы орында орналасады. Үстінен ауыз қуысы түбінің шырышты қабығы. Без жұқа капсуламен қоршалады. Капсуладан безді бөлшектерге бөлетін перделер шығады (сурет 4).

Бездің массасы орта есеппен 3-5 г-ға дейін оның көлемі өзгеріп отырады (ұзындығы 1,5-3см ге дейін). Без сары сұрғыш түсті. Без сопақша бөлшек түрінде, әсіресе артқы бүйір бөлімдерде, және ұсақ тіласты өзектері бар. Соңғылары ауыз қуысы түбінде тіласты қатпары бойына ашылады. Бездің негізгі массасы бір бүтін өзекке жиналып, төменгі жақасты безінің шығару өзегінің сағасына кіреді. Жалпы шығару өзегінің сағасына кіреді. Жалпы шығару өзегінің ұзындығы 1-2 см ал диаметрі 1-2 мм дейін жетеді. Сирек жағдайда тіл асты безінің шығару өзегі өздігінен төменгі жақ асты безінің шығару өзегінің сағасының жанында ашылуы мүмкін. Без тіл асты артериясы (тіл артериясынан шығады) арқылы қанмен қамтамасыз етіледі; көктамырлық ағыс тіласты көктамыры арқылы жүзеге асырылады. Симпатикалық жүйкелену вегетативті тіл асты ганглиінен басталады. Жүйкелену – тіл нервісі.

Құрамына қарай тіл асты безі аралас серозды, шырышты бездері жатады.

Ересек адамдарда бүкіл бездер тәулігіне 1000-1500 мл сілекей бөледі. Сонымен қоса, сілекейдің бөлінуі қабылдаған тағам мен сыртқы, ішкі факторларға байланысты.

W.Pigman (1957) зерттеуі бойынша ең көп 69% сілекейді төменгі жақ асты безі, 26%-құлақ маңы, 5%-тіл асты безі бөледі.

Ұсақ сілекей бездерінің бөлуін арнайы фильтрлермен арнайы қағаз арқылы сынайды, қағаз өз алдына зерттеуге дейін және кейін өлшенеді (В.И.Яковлева 1980). Ұсақ сілекей бездерінің орта шамасы 4см квадрат ауданында байқалады.

Сілекей құрамында лизоцим, амилаза, фосфатаза, белоктар, натрий, калий, кальций, фосфор, магний, паротин йондары және басқа да химиялық қосылыстар, эндокринді факторлар ферменттер болады. Қорыта келе, үлкен сілекей бездерінің аттары ғалымдардың аттарымен сәйкес келетінін айту керек. Осылайша, құлақ маңы безі халық арасында стенонды, төменгі жақ асты – вартонды, тіл асты безінің негізгі өзегі – барталинді, ал тіл асты безінің майда өзектері –ривинді.

Сілекей бездерінің ісіктері барлық онкологиялық аурулардың 0,5-1% кездеседі. Олар үлкен және кіші сілекей бездерінде пайда болуы мүмкін, бірақ 90%-ы қүрге құлақ маңы бездеріне таралады. Сілекей бездері жиі қатерлі емес ісіктер, ал қатерлі ісіктер 8-46%-да ғана кездесуі мүмкін. Бұл ісіктер әр түрлі жаста, жиі әйелдерде кездеседі.

Көбінесе сілекей бездерінің ісіктері бір жақты таралады, екі жақты таралуы өте сирек кездеседі. Сілекей бездерінің қатерлі ісіктері маңындағы мүшемен ұлпаларға өте ерте инфильтрат беріп, кейінен бас сүйегінін негізінің астынан таралады. Метастаздар лимфогенді және гематогенді жолмен таралады.
Патологиялық анатомия.

Сілекей безінің ісік гистогенді түрі толық игерілмеген. Көптеген зерттеулер нәтижесінің қортындысы бойынша ісіктің барлық көзі болып-сілекей безінің дифференциленген эпителиі болып табылады. В.Е.Цимбаланың тәжірбиесі бойынша ісіктін ұлпалық культурасы организмнен тыс зерттелген, яғни өндірілген эктодермалді эпителийлер аралас ісіктер болып табылады.

Сілекей бездерінің ісіктері гистологиялық құрылысы бойынша, әртүрлі түрге бөлінеді. Мезодермалді ісіктер арасында қатерлі және қатерлі емес жаңа түзілстер (тамырлар, фиброзды, саркомалық әртүрлі құрлымы) болып бөлінеді. Сілекей безінің мезодермалды ісіктері басқа ұқсас ісіктердің таралуына морфологиалық тұрғыдан ұқсас болып келеді.

Эпителиалді қатерсіз ісіктер. Полимортық аденома (аралас ісіктер) сілекей бездерінің жана түзілістерінің 47,3%-дық жағдайында кездеседі. Шықшыт сілекей безінде жиі, жақт асты және тіл асты бездерінде айтарлықтай сирек кездеседі. Жұмсақ және қатты таңдайдың зақымдауы жиі кездеседі.

Жаңа түзілістер ұрт аймағында жиі болып, үстіңгі жақ аймағы мен басқа да бет және жақтар аймақтарында өте сирек байқалады. Ісік әйелдерде 20-40 жастағыларда жиі кездеседі. Ісіктің клиникалық белгілері көптеген қабыну құбылыстарымен жамылып жатады. Олардың арасында бірнеше түрін боліп аламыз.
Аденома - өте сирек кездеседі, онын артықшылығы солидті-алвиеоларлы құрлылымен кездеседі. Аденомалардың даму көзі-эпителидің соңғы бөлімдері мен сілекей бездерінің шығару түтіктері болып табылады. Ісіктердің пайда болу негізінде сілекей бездерінің туыла біткен даму ақаулары мен қабыну жатыр. Бұл жаңа түзілістер қатерсіз, бірақ радикалсыз хирургиялық алып тастауынан кейін қайта дамуы (рецедиві) мүмкін.

Аденолимфоманың негізгі компоненті лимфоидты және эпителиальді ұлпа болып табылады. Аралас ісіктер күрделі құрылысымен ерекшіленеді. Фиброзды строма әртүрлі құрылымда болады, бірақ ол клеткалы немесе гиалинденген болып келеді. Эпителиальды элементер кисталық қуысты және жыланкөздер пайда болады. Кейбір жағдайларда эпитеальді құрылым гиалиенді шеміршек тұрінде кездеседі.

Аценозды-клеткалы ісік - халықаралық гистологиялық жіктелуде аценозды-клеткалы ісік қатерлі және қатерсіз ісіктердің арасынан орын алады. Бұл ісікті деструкцияландыратын ісіктерге жатқызады.

Инфильтраттың өсу белгілеріне қарай оны қатерліге жатқызуға болмайды.Сілекей бездерінің эпителиалдік ісіктерінің ішінде бұл жаңа түзіліс сирек (2%) кездеседі.

Аценозды-клеткалы ісіктің клиникалық суреттемесі қатерсіз эпителиалдік жаңа түзілістерге ұқсас. Сондықтан диагнозды операция арқылы алынған материалды патологистологиялық зерттеуге жүгіне отырып қойылады. Зерттеу әдістері ісіктің осы түрінің ағымының ерекшелігін көрсетпейді. Тек сипап сезгенде жекелеген жағдайларда аздап ауруы мен көлемі кішкентай кезінде шектелі қозғалуы, ісіктің қатерлі екенін көрсетеді. Тек хирургиялық ем қолданылады. Жаңа түзілсті қоршаған ұлалармен алып тастайды. Сәулемен емдеуді гисттололиялық зертегеннен кейін жүргізеді.

Цилиндрома альвиоларлы болып эпителиалды жасушалар арасында фиброздар арасында кейбір жерлерде геалинезге стромаға ұшырайды.

Сілекей бездерінің ісіктері бірнеше түрге бөлінеді. Аденокарцинома, солидті рак, цитокарцинома, жалпақ жасушалық рак, ісіктің қастерлігіне айналады. Аденома және аралас ісіктерге жиі аденокарцинома кездеседі. Кистозды және кистозды папиломатозды құрлымдағы ісіктердің сипаты салыстырмалы қатерлі емес ағыммен сипатталады.

Клиника. Сілекей безінің қатерлі емес ісігі (аденома, аденолимфома аралас ісіктер) баяу және ауырсынусыз ағымымен ерекшелінеді. Көбінесе науқастар өздері байқайды, ісік 1,5-2 см.жеткенде. Мұндай ісіктер қозғалмалы немесе қозғалмалығы біршама шектелген, беті тегіс және ірі төмпекшікті, ісік аймағындағы тері өзгермеген және еркін ығысады. Ісіктің консистенциясы жиі - тығыз, сирек – эластикалы болады. Бет нервісінің зақымдалуы байқалмайды.

Дәнекер тканді (ангиома, липома). Нейрогенді (невринома, нейрофиброма). Қатерлі емес: гемонгиома, гемангиоперицитома, неврилеммома, липома. Тамырлардың ісіктері көбіне балаларда кездеседі. Туа айда болуы мүмкін? Ересектер де жиі ауырады. Ангиоманың клиникалық ағымы қатерсіз болып табылады. Ісік баяу өсіп барлық уақытта қоршаған сау ткандерден айқын шектелмейді, капсуласы сирек болады. Сипап сезгенде жана түзілім майысқақ, жұмсақ немесе қамыр тәрізді консистенциялы, құрамы бөлшекті болады. Ісікті үстінен басқанда ісіктің кішірейуі, оның сипатты белгілері болып табылады. Кейде жана түзілістерді сипап сезгенде әр шамадағы флебиттерді анықтауға болады. Оларды кейде сілекей бездерінің тастары деп санайды. Сиолография дұрыс диагноз қоюға көмектеседі. Жайылып өсетін гемонгиома сілекей безінің паренхимасының орнын басып, олардың соңғы бөлімдерін жояды. Кейде гемонгиома көрші ұлпаларға және теріге өседі. Осы кезде ісіктердің диогностикасы жеңілдейді. Термовизиграфияда ісік үстінің гипертермиясы байқалады.
Липома. Бұл ісік шықшыт безінде, жақ асты және тіл асты бездерінде өте сирек кездеседі. Микроскоппен қарағандағы ісік түйіні дөңгелекше сопақ формалы, жұмсақ майысқақ консистенциялы және майлы тканге тән түсте болады. Фибролипоманың консистенциясы тығыз болады. Липоманы, оны сілекей безұлпасынан бөліп тұратын, айқын фиброздық капсуласы болады. Липома өте баяу өседі. Сипап сезгенде шықшыт безі аймағында, кескіні ісіктің қамыр тәрізді консистенциясына байланысты анықтап, болмайтын жана түзіліс қолға сезіледі ісік үстіндегі тері қатпарланып жиналып, түсі өзгермейді. Сиолографияда без аймағындағы липома түтікпен паренхиманы ығыстырады (сурет 6).
Нейрогенді ісіктер. Әр түрлі жас тобындағы адамдарда кездесіп, көбінесе бет нервісінің ірі бұтақтарын зақымдайды. Олардың баяу, қатерсіз өтуімен байланысты, жаңа түзіліс бір немесе бірнеше түйінді болуы мүмкін. Жиі шықшыт безі зақымдалынады.
Сілекей бездерінің ұрасы. Ұралар үлкен және кіші сілекей бездерінен дамуы мүмкін. Үлкен сілекей бездерінің ұраларының дамуына себеп-кіші өзекшелерінің жарақаты, оның тыртықтануына және секреттің тұрып қалуына алып келеді. Жиналған секрет бездің паренхимасын басып тастайды, нәтижесінде ол атрофияланып және іші сұйықтыққа толы қуысты түзеді. Бірінші кезекте ерінің кіші сілекей безі зақымдалынады. Екіншіден, тіл асты безі, содаан кейін-жақ асты және құлақ маңы бездері зақымдалынады.

Ретенционды шырышты ұрасы – Бұл өте жиі еріннің кіші сілекей безінің сирек-ұртта, ауыз қуысының алдыңғы бөлімінің түбінде, тіл ұшының төменгі беткейінде және таңдайда түзіледі.

Ұра шырышты қабаттың астында орналасады, шекарасы айқын жоғарлаған жарты шар тәрізді, көлемі 0/5тен 2см көкшілдеу түсте болады. Кейде шырышты қабатының үсті жарақат әсерінен қалған тыртықтан ақшыл түсте болады. Ұраны палпациялағанда консистенциясы созылыңқы, аурусыз.Ұра маңайындағы шырышты қабаты тістегенде, оның ішінен мөлдір сұйықтық шығуы мүмкін. Инфекция түссе қабыну пайда болады, бірақ сирек кездеседі.

Ұраның паогистологиялық көрінісінде оның қабырғасы түйіршіктелген дәнекер ұлпаның фиброзға өтуімен , кейде ішкі қабырғасы бетінде жиі көп қабаты жалпақ эпителимен қапталынады. Кистаның шырышты ретенциясы жиі кездеседі. Консистенциясы созылыңқы, беті төмпешікті, флуктациясыз болатын кіші сілекей безінің ісіктерімен ажырату керек. Гемангиоманың қызғыш-көкшіл түсіне толу симптомына байланысты ажыратуды жүргіземіз.

Емі: Ұраны алып тастау. Ұраның үстімен шырышты қабатына 2 сопақша тілік жүргізіледі. Қан тоқтатқыш қысқыштар москитпен кистаны қоршаған ұлпалардан ажыратып, дәнекер ұлпалық байланысты қайшымен кесіп, оны бөліп алады. Жарақаттанған жараның шеті шығыңқы оны кіші безге тігуге келмейді сол себептен пинцетпен немеесе москитпен алынады, операцияның соңында шырышты қабатқа кетгуты тігіс салынады.

Жақ асты сілекей бездерінің ұрасы (ранула) ұра ауыз қуысының алдыңғы бүйірлік бөлімінде тілпердешігіне жақын жерде ораласады. Клиникада ісіну сопақща түрде, шырышты қабаты өзгермеген немесе көкшіл түсте болуымен көрініс береді.

Ұра жақ асты сілекей бездерінің бір немесе барлық аймағымен тығыз байланысады. Айлар бойы баяу өседі, кейінен көлемі ұлғайып сөйлеу, ас қабылдау қабілеті бұзылады. Гистологиялық құрылымы бойынша киста жұқа көкшіл - ақшылдау түсте микроқұрылысы бойынша фиброзды және грануляциялы ұлпалы, бөлік аралық дәнекер ұлпамен байланысқан. Қабаталған бездерді ішкі беті кубикалық немесе цилиндрлі эпителимен қапталған.

Диогностикасының қиындығы жоқ. Ажыратпалы диогостикасы жақасты сілекей бездерінің дермойдты кистамен тамырлық ісіктермен (лимфагиома және гемангиомамен) жүргізідеді. Киста жақ асты бездерінің паринхамасымен тығыз байланыста болғандықтан толығымен алып тастайды.

Төменгі жақ асты сілекей безінің ұрасы. Өте сирек кездесетін ұра. Ол төменгі жақасты ұшбұрышында орналасады және консистенциясы жұмсақ, ауырсынусыз, ұлғайуы баяу.

Төменгі жақ асты сілекей безінің диогностикасы қиындау. Диогнозды дәлелдеу үшін пункция жасалынады: сары түсті, шырышты сұйықтық киста екендігін дәлелдейді.

Емі: Төменгі жақ асты сілекей безінің ұрасын безбен бірге алып тастайды.

Құлақ маңы сілекей бездерінің ұрасы: Өте сирек кездесетін ауру бездің төменгі полюсінде таралады. Кездейсоқ анықталынады. Құлақ маңындағы аймақта қозғалысы шектелген, ауырсынусыз ісінген, жұмсақ консистенциялы ұра болады. Ұра сұйықтығы сарылау, кейде шырышты қосалқылар бұлыңғыр болады. Бұл ұраны арнайы мүшелік ісіктермен,

липомамен, бездерінің тамырлық ісікті, құлақ маңы аймағының бронхиальды ұраны алып тастау. Бұл операцияның қиындығы бет неврісін зақымдап алмау керек. Оперативті жету жолы құлақ маңы қатерлі емес ісіктерге жасалынатын операциясының жету жолымен жасалынады.

Эпитемалды қатерсіз ісіктер. Полиморфты аденома.

Клиника: Сілекей бездерінің ісіктерінің 47,3 % құрайды. Көбінесе құлақ маңы, жақ асты, тіл асты бездерінде кездеседі. Қатты және жұмсақ тандай зақымдалулары болады. Ісіктер әйел адамдарда 20-40 жас аралықтарында кездеседі. Клиникалық көріністерінің әр түрлі болуы диагностикалық қатерлі ісіктерінің санының айқын себебіне байланысты. Ал аурудың басталуы көбіне науқастарда білінбейді. Дәрігер күтпеген жағдайда медициналық тексеріс арысында науқастын жақ сүйек аймағының ісікті анықтауы мүнкін. Ісік науқасты мазаламайды, бірақ көптеген жылдарда біртіндеп дамып ауырсынусыз ұлғаяды. Жаңа түзіліс үлкен көлемді болған кезде төменгі жақтын қимылын шектейді, тамақ шайнауға, жұтуға кедергі жасап адамның сөзі бұзылады. Кейде үлкейген ісік жеке нерв талшықтарын басып ауырсыну тудыруы мүмкін. Дәрігер қабынуы инфильтратының үстінде існуді анықтап физиотерапиялық процедура тағайындайды. Қабыну процестерінің барлық жағдайында ісіктің клиникалық көріністері күмән тудыруы қажет. Құлақ маңы безінің ісігі жақ сүйек арты аймағында орналасады. Біртіндеп ұлғайып, ол төменгі жақтың сыртқы бұрышының беткейіне дейін созылады. Құлақ ұшын көтеріп тұрады. Бұл ісіктін артқы шекарасы еміздікше тәрізді өсімді және тас бұғана еміздікшелік бұлшық ет болады

Полиморфты аденоманың сиолограммасында бездердің толу ақауы анықталады. Бұл кезде бездің бөліктері және өзегі ығысып, ісікті барлық жағынан немесе оны бір плюсімен иілдіреді. Сілекей бездерінің өзектерінің жағдайы, қабыну процессінің ағымының қатерсіз екендігін анықтайды. Егерде ісік бездің бөлікшелерінде дамыса онда ол сиолограммада бассүйектерінің тік проекциясында анықталады. Жақ арты аймақтарының ісігі суретте бас сүйегінің буйір проекциясында, жұтқыншақ өсіндісінің ісігі аксиальды проекцияда анықталады. Жақ асты безінің полиморфты аденомасы, жақасты ұшбұрышында орналасады. Көп жағдайда бұл ісік жақ асты безімен бірге жеңіл ығыса алады. Жиі жағдайда ұлғайған және тығыздалған лимфа түйінімен шатастырады. Ісіктің ұлғайып төмен түсуі, сирек жағдайларда бұғанаға жетуі мүмкін. Жақасты безінің полиморфты аденомасын сиолографиға түсіргенде ол алдыңғы жоғарғы полюсте орналасуы мумкін. Бұл жағдайда ісік жақасты өзегін дистальды жағынан айналып артқа және төменге ығысады. Сілекей бездерінің полиморфты аденомасының негізгі қосымша зерттеу әдісі сиалография болып табылады. Ісік көбінесе жұмсақ және қатты таңдайда, таңдай безінің шырыштарында кездеседі. Бұл аймақ орналасуына әртүрлі көлемді ісіктерге қарағанда және сипап тексергенде тез анықталады. Ісік консистенциялы клеткалық құрамында байланысты жұмсақ немесе эластикалық болуы мумкін. Кіші көлемді ісіктерде науқастардың ешқандай шағымдары болмайды. Ісік көлемі ұлғайған сайын тамақ қабылдауы, сөйлеу мәнері бұзылып, аңқа аймағын бітеп, жұтқыншықты басып тыныс алу қызметінің қиындауына шағымданады. Орналасқан ісікті рентгенологиялық тексергенде сүйек тінінің ақауы анықталады. Сілекей безінің кіші полиморфты аденомасы сирек кездеседі және тез анықталады. Ісік тығыз шектелген, қозғалмалы, айналысындағы ұлпалармен бірікпеген. Ісіктің эластикалық консистенциясы тағы дәнекер ұлпалы капсуламен қоршалған эпителиальды комплексті шырыш көрінісі анықталады. Жұмсақ эластикалық консистенсиясы жаңа түзілістердің дамуы без тәрізді құрылымдармен байланысты.

Диагностикасы. Аспирациялық және пункциялық биопсия жасау, сілекей безі ісігінің пунктатын цитологиялық зертеу науқастың догнозын дұрыс қоюға көмектеседі. Сиалотомография кіші көлемді ісіктің орналасу орынын, пішінін, құрылымын анықтайды. Радиоизотопты зерттеу әдісіне сканерлеу әдістері жатады. Ісік аймағындағы бездің радионуклеидті жинау қабілетінің төмендеуі, рдиоактивті ақауларын анықтайды. Ақау көлемі және орналасуы жаңа түзілістің көлеміне және оның без паренхимасында орналасуына тәуелді. Термофизиографияда – гипотермиялық немесе изотермалық реакцияда анықталады. Әсіресе науқастын қатерсіз ісіктерінің үстінің температурасы төмен анықталады. Эхографияның сыртқы және ішкі жапырақшасының айқын сипап белгісімен сипатталады. Ұлпа ісік акустикалық төмен болады. Дигагностикалау қиындаған жағдайда эхофизиологиялық биопсия қолданылады. Бұл процедураны науқасқа операция жасалатын емдеу мекемесінде жүргізеді. Сілекей безінің қатерсіз эпителиалды ісіктерінің емі тек хирургиялық. Үлкен көлемді сілекей безінің ісіктері бар науқастарды стационарда операция жасайды. Барлық эпитемиалды қатерсіз, ісіктердің тек полиморфты аденомасында капсуласымен бірге алып тастайды, ал полиморфты аденомасы бездің айналасындағы ұлпалармен бірге қосып алынады. Ісік 2 см деңгейінде беткей орналасады. Безді ісікпен бірге жартылай резекциялайды. Егер ісік бездің тереңінде орналасса онда бездің субтотальды резекциясын жүргізеді. Үлкен көлемді ісіктің безбен бірге алынуы паратитоэктомия операциясы деп аталады. Барлық операция шараларында бет жүйкесін сақтайды. Кіші көлемді сілекей безінің ісігін алып тастау емхана жағдайында жүргізеді. Операцияны жергілікті жансыздандырумен жасайды.

Ацинокистозды клеткалы ісік - халықаралық гисталогиялық классификациясы бойынша қатерлі және қатерсіз ісік ретінде қабылданған. Сілекей безінің эпителиальді ісіктерінің арасында бұл жаңа түзіліс 2% жағдайда сирек кездеседі. Бұл ісіктің диагнозын операциядан кейінгі материалдан патогистотогиялық зерттеу негізінде қояды. Ісікте айқын емес ауырсыну, шектеулі қозғалғыштықтың болуы, ісіктің қатерсіз екендігін көрсетеді. Бұл ісіктің диагнозын операциадан кейінгі материалдан патогистологиялық зерттеу негізінде қояды.

Емі: Тек хирургиялық, жаңа түзілісті айналасындағы ұлпаларымен бірге алып тастау. Сәулелік терапия гисталогиялық зерттеу нәтежиесінде қолданылады.