Қарағанды мемлекеттік медицина академиясы р. Ж есимова жүйке жүйесінің гистологиясы

ӘОЖ 611.018.8

КБЖ 56.12 я 7

Е 86
ПІКІРСАРАПШЫЛАР:

КБЖ 56.12 я 7

Оқу құралы жүйке жүйесінің дамуы, гистологиялық құрылысы жайында мәліметтер беріп, медицина саласының студенттеріне арналған

ҚММА Әдістемелік кеңесінде бекітілді (2009, 08.04. № 8 хаттама)

© Р.Ж.Есимова, 2009ж.

Төменде осы аттас модуль бойынша дәрістер мен тәжірибелік сабақтардың тақырыптарының үлгісі берілген. Оқу құралында бұл тақырыптарға қажетті материалды табуға болады.

Шеткері жүйке жүйесі. Жұлын. 1 сағат

Бас миы сабауының гистологиясы. Мишық. 1 сағат

Үлкен мидың жарты шарларының қыртысының жасушалық және модульдік құрылымы..1 сағат

Жұлын. Жұлын түйіні, шеткері нерв 3 сағат

Орталық жүйке жүйесі. Мишық. Бас миының қыртысы.. 3сағат

Студенттің өзіндік жұмысы

Балалардың жүйке жүйесінің морфофункциональдық сипаттамасы.

• 
  ағзаны ішкі және сыртқы ортамен байланыстыруды қамтамасыз етіп, сыртқы әлемді немесе мүшелердің жағдайын бейнелеу
  
• 
  ағзадағы барлық ерекше үрдістерді реттеу және басқару
  
• 
  маманданған мүшелердің қызмет атқаруы барысында арақатынасын қамтамасыз ету, мүшелерді жүйеге біріктіру
  
• 
  мүшелер жүйесін тұтас ағзаға біріктіру
  
• 
  жоғары жүйке қызметін атқару, яғни түйсіну, болжау, жаңалық ашу сияқты мүмкіндіктерді қамтамасыз ету
  

1 саты — диффузды жүйке жүйесімен анықталады. Жүйенің бұл құрылысын ішекқуыстыларда көруге болады. Жасушалар бір-бірімен тұтас тор құрай байланысқандықтан жүйке жүйесінің бұл құралуын торлы жүйке жүйесі деп атайды. Жоғары омыртқалыларда аталған жүйенің элементтерін жүйке өрімдерінде байқауға болады.

2 саты — ганглионарлық немесе түйінді жүйке жүйесінің түзелуі. Жүйке жүйесінің бұл түрі жазық құрттарда анықталады. Жүйке жасушаларының бір жерге жиналуының нәтижесінде жүйке орталықтарының – ганглийлердің пайда болуымен сипатталады. Кейбір құрттарда түйіндердің жұп құрауы бұл жүйенің күрделі түрі болып табылады, оны жүйке жүйесінің сатылық (баспалдақтық) түріне жатқызады.

3 саты — хордалыларда анықталатын түтікшелі жүйке жүйесінің пайда болуы. Жүйкелік түтікшенің қалыптасуымен сипатталады. Омыртқалыларда түтікшенің алдыңғы бөлігі қарқынды өсіп бас миына айналады. Балықтарда жоғарғы біріктіруші орталық сопақша ми, ал қосмекенділерде жақсы дамыған қыртысы бар аралық ми болып табылады. Балықтар мен қосмекенділерде үлкен жарты шарларда тек йіс сезу ғана іске асырылады.

Құстар мен сүтқоректілерде мидың жарты шарлары жақсы дамыған, бірақ құстарда ми қыртысы аз жетілген. Ол үлкен жарты шарлардың жоғарғы бетінің жуандаған аймағы болып анықталады, үстінде жүлгелер болмайды, оның көп бөлігін жолақты дене құрайды. Бірақ құстардың орталық миының қыртысы өте жақсы жетілген, ол негізгі көру орталығы болып табылады. Сүтқоректілерде көру орталығы үлкен жарты шарлардың қыртысында орналасқан, ол аймақта қыртыс өте жақсы дамып жетілген. Жолақты денеден қыртыстың мөлшері көбірек болады, қыртыс екінші реттік немесе жаңа жамылғыны құрайды.

Жүйке жүйесі эволюциясының принциптеріне жатады:

1. Жүйке жүйесінің өзгеруі оның ежелгі құрамының тұтасынан қайта құралуының есебінен көрі, жаңа элементтердің бұрыннан бар құрылымдардың үстінен түзілуі және жаңадан пайда болған бөлігіне ежелден бар бөліктің бағынышты болып қалыптасуы арқылы жүреді.

2. Екінші жол жүйке жасушаларының, оның ішінде рефлекторлық доғалардың ендірме жасушалардың санының және олардың байланыстарының артуы арқылы жүзеге асыру. Бұл принципті интенсивті деп атайды, ол омыртқалылардың жүйке жүйесінің дамуында орын алған, ең оңтайлы болып табылады.

3. Үшінші - экстенсивті принцип жасушалардың жалпы саны өзгермей, олардың көлемі мен өсінділерінің тармақталуының өсуіне негізделген. Жүйке жүйесі дамуының төменгі сатыларында кездеседі, оңтайлылығы төмен болады.

ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ОНТОГЕНЕЗДЕГІ ДАМУЫ
Жүйке жүйесінің даму негізі нейроэктодерма болып табылады. Ол 1) жүйкелік түтікшеге және 2) жүйкелік айдаршаға дифференцияланады. Жүйкелік айдарша екі ганглиоздық табақшаға бөлінеді. Жүйке жүйесінің морфогенезінің негізгі компоненттеріне жатады: 1).эмбрионалдық индукция; 2).радиалды глияның және хемотропизмге негізделе бағытталған аксондардың нақты орын ауыстыруы; 3).байланысушы жасушалардың фенотипін тұрақтандыру мақсатындағы нейрондардың арасындағы нейро-трофикалық арақатынас; 4).жасушалардың бағдарланған физиологиялық өлімі (апоптоз).

Жүйкелік түтікше бес қабаттан тұрады: ішкі шекаралық мембрана, эпендималық, мантиялық (плащтық) қабаттардан, шеткі пердеден және сыртқы шекаралық мембранадан. Эпендималық қабат қарқынды түрде митозбен бөлінетін вентрикулярлық жасушалардан құралған. Пролиферациясын аяқтаған жасушалар мантиялық қабатқа орын ауыстырады, бірақ олардың біраз бөлігі орнында қалып эпендималық глияға негіз болады. Мантиялық қабатқа орын ауыстырған жасушалардан детерминацияның нәтижесінде екі түрлі жасушалық дифферон түзеледі: нейрогендік және глиогендік (спонгиогендік). Нейрогенді негізден нейроциттер, ал глиогендіктен, эпиндималықтан басқа, бүкіл макроглия жасушалары туындайды. Шеткі перде алғашқы екі қабаттың жасушаларының өсінділерінен тұрады.

Орталық жүйке жүйесінің барлық жасушаларының пайда болу көзі митозбен бөліну қабілеті бар вентрикулярлық жасушалар болып табылады. Эпендималық қабаттың ішінде орын ауыстыру барысында олар пішіндерін өзгертеді. Бөлінуін аяқтаған нейробластылар, және бөлінуге қабілетті глиобластылар мантиялық қабатқа ауысады.

Вентрикулярлық жасушалардың біразы эпиндималық қабатта қалып, эпендималық глияға және оның бір түрі радиалды глияға айналады. Бұл глияның өсінділерінің бойыменен нейробластылар эпендималық қабаттан жүйкелік түтікшенің сыртқы қабаттарына ауысады. Бас миының үлкен жарты жарларының және мишықтың қыртысының түзелуі кезінде нейробластылар мантиялық қабатқа ғана емес, шеткі пердеге де орын ауыстырғандықтан сұр зат бұл мүшелерде шеттеп орнығады. Мишықта нейробластылар алмұрт тәрізді жасушалардан тұратын ганлионарлық қабатты түзейді. Біраздан кейін олардың бір бөлігі кері қайтып түйіршікті қабатты береді.

• 
  орталық (ОЖЖ): бас миы және жұлын
  
• 
  шеткері (ШЖЖ): жүйке түйіндері, жүйке бағандары (жүйкелер немесе жүйкетер) және жүйкелік аяқтамалар
  

• 
  сомалық (соматикалық)
  
• 
  вегетативтік (автономды)
  

Сомалық жүйке жүйесі сомиттерден дамыған мүшелерді – теріні, қаңқалық бұлшық еттерді, байламдар мен сіңірлерді жүйкелендіруге қатысады. Бұл мүшелердің қызметін адам өз қалауынша өзгерте алады.

Вегетативті (немесе автономды) жүйке жүйесі келесі мүшелерді жүйкелендіре отырып, ағзаның вегетативті қызметтерін қадағалайды: 1) тамырлардың тонусын және жүректің жұмысын; 2) бронхтардың тонусын; 3) жылуды өндіру мен сыртқа шығаруды (мысалы тер арқылы); 4) ас қорыту мүшелерінің моторикасын және сөл бөлуін, сонымен бірге зәр шығару жолдарының моторикасын; 5) көздің жазық бұлшық еттерінің тонусын. Бұл қызметтерді адам өз қалауынша өзгерте алмайды, сондықтан да оны автономды дейді.

Вегетативті жүйке жүйесі, өз кезегінде, екіге бөлінеді: симпатикалық және парасимпатикалық.

Әдетте мүшеге бұл екі жүйенің де эффекторлық талшықтары келіп, тітіркену кезінде бір - біріне қарама - қарсы ықпал көрсетеді.

Симпатикалық жүйке жүйесі ағзаны шұғыл өзгеріске бейімдеуге қатысады. Мысалы, терінің және ішкі мүшелердің тамырларының қысылуының, жүрек соғуының артуының әсерінен қанның қысымы көтеріледі; бронхтардың кеңеюіне байланысты тыныс алу белсенділігі жоғарылайды; энергия өндіру, онымен қатар дене қызуы және жылу бөлу артады; ас қорыту мүшелерінің моторикасы мен өнім өндіру қабілеті төмендейді, зәр шығару азаяды; көз қарашығы кеңейеді.

Парасимпатикалық жүйке жүйесі қалпына келу үрдістерін қамтамасыз етеді: тамырлардың тонусы мен жүректің жұмысы төмендейді; бронхтардың кішіреюіне байланысты тыныс алу әлсірейді; энергияны өндіру баяулайды (тер бөлуге парасимпатикалық жүйке жүйесі ықпал жасамайды); ас қорыту жүйесі мүшелерінің қызметі артады, зәр бөлу белсенді түрде жүреді; көз қарашығы кішірейіп, цилиарлық бұлшық еттер жиырылады.

Орталық және шеткері жүйке жүйелерінің морфологиялық құрылымының негізінде нейрондардың өздерінің қызметін атқару үшін ансамбльдерге бірігуі немесе интеграциясы жатады. Нейрондардың интеграциясы нәтижесінде рефлекторлық доғалар түзеледі.

Рецепторлық нейрондардың сезімтал аяқтамалары сомалық мүшелерде орналасады. Ал дендриттері аяқтамалардан аралас жүйкелерінің құрамында шығып, жұлынның артқы түбіршектерімен бірге нейронның денесіне барады.

Сезімтал нейрондардың аксоны жұлынға кіреді. Кейбір жағдайда олар жұлынның сол аймағында ассоциативті нейрондарда аяқталады, кейде сезімтал нейронның аксоны жұлынның артқы бағандарының құрамында сопақша мидың ядроларына дейін көтеріледі.

Ассоциативті жасушалардың денелері сомалық рефлекторлық доғаларда орталық жүйке жүйесінің сұр затында анықталады. Бірінші ассоциативті нейронның денесі жұлынның алдыңғы немесе артқы мүйіздерінің бірінде немесе сопақша мидың ядроларында орналасады. Доғаның құрамына кіретін келесі ассоциативті нейрондардың денелері орталық жүйке жүйесінің басқа бөлімдерінде болуы мүмкін. Оның ішінде бас миының қыртыс асты ядроларында және мидың үлкен жартышарларының



1. сурет. Қарапайым рефлекторлық доға

1. терідегі рецептор

2. дендрит

3. сезімтал нейронның денесі

4. сезімтал нейронның аксоны

5. ендірме нейрон

6. қимылдатқыш нейронның денесі

7. қимылдатқыш нейронның аксоны

8. бұлшық еттегі қимылдатқыш жүйкелік аяқтама

қыртысында да кездеседі. Ассоциативті нейрондардың дендриттері әдетте қысқа болып келеді, сондықтан нейронның денесі орналасқан орталық жүйке жүйесінің сұр затының аймағында жатады. Ассоциативті жүйке жасушасының аксоны көбінесе алдыңғы мүйіздің эффекторлық нейрондарына тура барады немесе көрші аймаққа дейін созылады, кейде басқа ассоциативті нейрондарға жалғасады. Кейінгі жағдайда бас миына дейін баруы мүмкін.

Бірінші жағдайда аксондар жұлыннан оның алдыңғы түбіршегінің құрамында шығады, сосын аралас жүйкемен бірге жүріп, қаңқалық бұлшық етте моторлық табақшаны (түйіншекті) түзеуге қатысады.

Осының нәтижесінде жұлынның немесе бас миы бағанының деңгейінде үшнейронды рефлекторлық доғаның көмегімен шартты емес қимыл рефлексі іске асырылады. Орталық жүйке жүйесінің төменгі бөлімдерінің төмен және жоғары өрлейтін байланыстарының арқасында қабылданған тітіркенуді талдап, оған саналы қозғалу түрінде жауап береді.

ВЕГЕТАТИВТІ ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІНІҢ РЕФЛЕКТОРЛЫҚ ДОҒАЛАРЫ
Вегетативті жүйке жүйесінің құрылымының ерекшеліктері болады:

Ассоциативті нейрондар вегетативті рефлекторлық доғалардың ассоциативті (орталық) бөлімдерін түзейді, олар жұлынның және бас миы бағанының белгілі аймақтарында ғана орналасады.

Эффекторлық нейрондар орталық жүйке жүйесінен тыс орналасқан, олар вегетативті жүйке ганглийлерінің құрамында болады.

Аталған түйіндерде вегетативті жүйке талшықтарының екі түрін ажыратады:

Вегетативті ганглийлерде (симпатикалық және парасимпатикалық) медиаторлық қызметті ацетилхолин атқарады. Медиатордың көмегімен қозу преганглионарлық талшықтан эффекторлық нейронға жеткізіледі. Постганглионарлық талшықтардың аяқтамаларында медиаторлар әртүрлі болады: парасимпатикалық жүйеде ацетилхолин, ал симпатикалық жүйеде — норадреналин бөлінеді.

Симпатикалық жүйке жүйесінің рефлекторлық доғаларының ерекшеліктеріне тоқталсақ:

Рецепторлық нейрондардың сезімтал аяқтамалары ішкі мүшелерде және тамырлардың қабырғасында орналасады (2сурет). Бұл нейрондардың қалған бөлімдерінің орналасуы әдеттегідей болады: дендриттері аралас жүйкелердің құрамында жүреді, ал нейрондардың денесі жұлын түйіндерінде немесе бас-ми жүйкетерінің ганглийлерінде орнығады.


2 сурет. Симпатикалық рефлекторлық доға [В. Г. Елисеев., Ю.И. Афанасьев, Е.Ф. Котовский бойынша]
1А – жүйкеленетін мүшедегі сезімтал нейронның ұштары

1 – аралас жүйке құрамындағы сезімтал нейронның дендриттері

2 – сезімтал нейронның денесі

3- сезімтал нейронның дендриті

4 – жұлынның бүйірлік мүйізі

4А – симпатикалық жүйке жүйесінің ассоциативтік нейронының денесі

5 – ассоциативтік нейрондардың аксондары

6 – жұлынның алдыңғы түбіршігі

7 – жұп симпатикалық бағандар түйіні

8 – симпатикалық өрімдер түйіні

9 – мүшеішілік немесе интрамуральды түйін

10 – постганглионарлық талшықтар (симпатикалық жүйке)

11 – жүйкеленетін мүше

Ассоциативті (орталық) нейрондардың денесі жұлынның бүйірлік мүйіздерінде – барлық кеуделік (Т_I -Т_Х11) және жоғарғы үш белдік (L_I – L_III) сегменттер деңгейінде орналасады. Осы жерден олар барлық қызметтердің атқарылуын басқарады. Ассоциативті нейрондардың аксондары преганглионарлық миелинді талшықтарды түзейді де, басында жұлынның алдыңғы түбіршегінің құрамында болады, біраздан кейін оның құрамынан ақ байланыстырушы бұтақтармен бірге шығып симпатикалық бағанның түйіндеріне барып аяқталады, кейде олардан өтіп басқа симпатикалық ганглийлерге жетеді.

Эффекторлық нейрондардың денесі келесі симпатикалық түйіндерде: жұп симпатикалық бағанның, симпатикалық өрімнің түйіндерінде, кейде мүшеішілік (интрамуральды) түйіндерде орналасады. Аталған түйіндерден шығатын эффекторлық нейрондардың аксондары постганглионарлық миелинсіз талшықтардың құрамында болады. Олардың көп бөлігі ішкі мүшелерге барып мүшелерде симпатикалық жүйкелерді түзейді. Сонымен қатар симпатикалық сабаудың постганглионарлық талшықтарының біраз бөлігі сұр байланыстырушы бұтақтардың құрамында сомалық жүйкелерге қайта оралады да, тамырларға, бездерге және жазық бұлшық еттерге барады.

ПАРАСИМПАТИКАЛЫҚ ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІНІҢ РЕФЛЕКТОРЛЫҚ ДОҒАЛАРЫ
Парасимпатикалық жүйеде рецепторлық нейрондардың денесі жұлын түйіндерінде немесе бас-ми жүйкелерімен байланысты ганглийлерде орналасады.

Ассоциативті (орталық) нейрондардың денелері бас миы бағанының бірнеше ядроларында және жұлынның сегізкөз бен құйымшақтық сегменттерінің кейбіреулерінің (S_ІІ - Со_ІІІ). аралық аймағында ғана орналасады. Бұл нейрондардың аксондары преганглионарлық миелинді талшықтарды құрайды. Ми сабауынан бұл талшықтар бассүйек-ми жүйкелерінің құрамында шығып, ішкі мүшелер мен тамырлардың көп бөлігін жүйкелендіруге қатысады. Жұлынның төменгі сегменттерінен парасимпатикалық талшықтар сегізкөз өрімі арқылы өтіп кіші жамбас қуысында орналасқан мүшелерді жүйкелендіруге қатысады.

Эффекторлық парасимпатикалық нейрондардың денесі мүшеішілік (интрамуральды) түйіндерде орналасады немесе мүше қасында түйін түзейді (сәйкес өрімдердің құрамында). Жасушалардың аксондары мен дендриттері басқа нейрондарға қарағанда қысқарақ болып келеді. Ассоциативті нейрондардың аксондары осы жерде аяқталады.

Аталған рефлекторлық доғалар орталық жүйке жүйесі арқылы тұйықталады, сондықтан орталық доғалар деп аталады. Вегетативті жүйке жүйесінің құрамында шеткері (жергілікті) рефлекторлық доғалар ажыратылады. Олар тек интрамуральды түйіндер арқылы тұйықталады.

1. 
   Иерархиялық - оларда бағынышты, төмен орналасқан нейрондар жоғарыда орналасқан - бағындырушылармен байланысады
   
2. 
   Локальді - белгілі бір мүшенің шегінде түзелетін нейрондық байланыстар
   
3. 
   Дивергентті-конвергентті - немесе жүйкелік орталықтар.
   

1. 
   афферентті кіріс
   
2. 
   эфферентті шығыс
   
3. 
   мәліметті өңдеу аймағы.
   

Құрылымдық- қызметтік құрылымына орай жүйке орталықтарының үш түрін ажыратады:

Қозу конвергенциясы - бір нейронда көптеген нейроциттер синапстар құрайды. Конвергентті синапстар афферентті нейронға қозудың түйісуін және алынған мәліметтің өнделуін қамтамасыз етеді. Қозу дивергенциясы - бір нейронның қозуының көптеген нейрондарға таралуы. Ядролық типті жүйке орталығының мысалы ретінде бас миы мен жұлын ядроларын атауға болады.