Қаржы Есебін Даярлау мен Ұсынудың Концептуалды Негізі

4.24 Пайда акцияға пайда немесе инвестицияға пайда секілді өлшемдері негіз болып немесе тиімді қызметтің өлшемі ретінде жиі пайдаланады. Пайда мен шығын пайдаға қатысты элементтер ретінде танылады. Элементтермен, тiкелей өлшемге қатысты пайдалар, өткiзуден тыс табыстар мен шығындар болып табылады. Демек, кейде, өткiзуден тыс табыстар мен шығын және .Пайда мен шығынды өлшеп, тану капиталдың тұжырымдамасынан және капиталды қолдау үшін ұйымның қолданатын қаржы есеп беруді жасау кезінде пайдаланылады.Бұл тұжырымдамалар келесі параграфтарда талқыланады.

4.25 Пайда мен шығынның элементтері келесідей түрде анықталады:

• 
  табыс- бұл экономикалық пайдалардың құйылу немесе активтердiң үлкеюі немесе міндеттемелердің азаюы арқылы көрінетін капиталдың көбеюімен тығыз байланысты акционерлiк капиталдың қатысушыларының үлестеріне байланыссыз болып келеді.
  

• 
  шығындар - бұл акционерлiк капитал қатысушылардың арасындағы капиталдың бастапқы азаюына, олардан үлестiрiдiң байланыспағандары экономикалық пайдалардың қайту немесе активтердiң азаюы немесе мiндеттемелердiң үлкеюi ретінде нысанда болып жататын азаюы есеп беру мерзiм iшiндегі көрінісі.
  

4.27 Экономикалық шешiмдердiң қабылдануы үшiн қажеттi ақпаратты қамтамасыз ету үшін кіріс пен шығыс жайлы есеп беруде пайда мен шығынның әртүрлі әдістері арқылы көрінуі мүмкін. Мысалы, белгiлi бір тәжiрибеде ұйымның күнделікті қызметiнiң процесстерiнде пайда болатын өткiзуден тыс табыстар мен шығын және олардың арасындағы айырмашылықтарды ажырата қарауға бар болатындай мәселелер тәжірибеде жиі кездеседі Бұл шектеулер тиiстi баптың көзi бойынша өндiрiліп алынады, өйткенi ұйымның қабiлеттiлiгiнiң бағасымен қоса қаржы немесе олардың баламалары болашақта құруға мәнi болады. Мысалы, ұзақ мерзiмдi инвестициямен байланысты қызметтің жиі іске асуы екі талай. Мұндай шектеуде компанияның сипаттамасы мен операциялары арасындағы шектеуді есепке алу керек. Күнделікті қызмет нәтижесінде пайда болатын ұйымның қызметі өзге ұйым үшін ерекше болуы мүмкін.

4.28 Сонымен бiрге өткiзуден тыс табыстар мен шығын және олардың әртүрлi әдiстерiмен бiрiктiру баптардың арасындағы шектеу серiктестiктiң қызметiнiң нәтижелерiнiң өлшемiнiң бiрнеше варианттарын ұсынуға мүмкiндiк бередi. Олар қамтуды дәрежелермен айырмашылығы болады. Мысалы, шығынмен пайдалы туралы ақпарат кәдiмгi қызметтен салық өндiру, пайдаға кәдiмгi қызметтен жалпы пайда, пайда салық өндiруден кейiн көрсете алады, және таза пайданы есепке алғанда да ескеріледі.

Табыстар

4.29 Табысты анықтау пайда болған кіріс көзі мен өзге пайда ретінде анықталады. Өзге де кіріс көзі ұйымның күнделікті қызметiнiң процесiнде пайда болады және өзi әртүрлi терминдермен аталады, соның iшiнде сату, сыйлық беру, пайыздар, дивидендтер және арендалық төлемдер.

4.30 Қалған табыстар табыстың анықтауына және пайда болуға немесе серiктестiктiң кәдiмгi қызметiнiң процессiнде пайда болмауы мүмкiн және болуға сәйкес келетiн басқа баптарды ұсынады. Олар экономикалық пайдалардың ұлғаюы және сол сияқты көмек көрсетулерден айырмашылығы болмайды. Олар сондықтан да осы Концептуалды негізде жеке элемент ретінде қаралмайды.

4.31 Қалған табыстар мысалы, негiзгi құралдардың iске асырунан пайда болған табыстарды қосады. Сонымен қатар табысты анықтау іске аспаған табыстарды қосады; мысалы, нарықтық бағалы қағаздардың қайта бағалауынан пайда болған табыс немесе ұзақ мерзiмдi активтердiң баланстық құнының үлкеюi. Шығын мен пайда туралы ақпараттар табыстардың мойындауында бөлек көрiнедi, экономикалық шешiмінің қабылдануы үшiн пайда туралы мәлiмет беріледi. Мұндай табыстар есептеу нәтижелерiнде жиі тиiстi шығындарсыз шағылысады.

4.32 Әртүрлі актив түрлерi табыспен үлкейте алады. Мұндай мысалдарға қаржы, дебиторлық қарыз, тауарлар және қызметтер көрсетедi. Табыс мiндеттемелердің реттеу нәтижесiнде пайда бола алады. Мысалы, ұйым қзінің тауарлары мен қызметтеріннесие берушіге қарыздың бiр бөлiгiн төлеу бойынша мiндеттеменiң өтеуiне шарт қоя алады.

Шығындар

4.33 Шығындарды анықтау шығындар, сонымен бiрге ұйым қызметiнiң процесінде пайда болған шығындардан тұрады. Соңғысы мынадай шығындардан,яғни өзiндiк құн, еңбекақы және амортизациялардан тұрады. Олар әдетте активтердiң азаюы, соның iшiнде қаржылар немесе олардың баламалары, қорлар, негiзгi құралдар формасына айналады.

4.34 Шығындарға шығындардың анықтамаларына жақындайтын және ұйымда пайда болған немесе қызмет процесінде пайда болмаған мүмкiн болатын баптар болып табылады. Шығындар экономикалық пайдалардың азаюын көрсетеді және басқа шығындардан айырмашылығы болмайды. Демек, осы Концептуалды негізде ол жеке элемент ретінде қаралмайды.

4.35 Шығындар мысалы,негізгі құралдардың реализациясы, от,су тасқыны секілді кедейліктен пайда болған шығындарды өзіне қосады.Шығындарды анықтау реализацияланбаған шығындар, курс бағамының өсуінен пайда болады.Пайда және шығындар есеп берулерінде шығындарды тану бөлек көрсетіледі,өйткені бұл ақпараттар экономикалық шешімдерді қабылдауға көп әсерін тигізеді. Шығындар есеп берулерде көбінесе сәйкес табыстар шегерімінде көрсетіледі.

4.36 Активтер мен міндеттемелердің қайта бағалануы капиталдың өсуіне немесе кемуіне әкеледі. Бұл өсулер немесе кемулер табыстар мен шығындардың анықтамасына сәйкес келсе де,олар капитал ұстауының нақты тұжырымдамаларына сәйкес, табыстар мен шығындар есеп берулеріне жатпайды. Оның орнына бұл баптар капитал ұстауын қамтамасыз ететін немесе қайта бағалау резерві ретінде капитал тұжырымдамасы қосылады. Бұл капитал Концептуалды негіздің 4.57–4.65 параграфтарында қарастырылады.

4.37 Тану-бұл балансқа қосылған процесс немесе элементтер анықтамасына сәйкес шарттарға жауап беретін табыстар мен шығындар объектісінің есеп берулері. Мойындау баланс немесе шығын мен пайда туралы ақпараттарда ақшалай соманың түрi,сонымен қатар соманың қосындысында объекттiң сипаттамасыннан тұрады. Баланс шығын мен пайда туралы есеп берулерде танылуы тиiстi мойындау шартына сәйкес келетiн объектілер. Мұндай объекттердiң мойындамауы, ескертулер,түсініктеме материалдарын қолданатын есеп саясатының ашылу орнын толтырымайды.

4.38 Элемент анықтамасына сәйкес келетін объект танылуға мiндеттi,егер:

• 
  кез келген экономикалық пайда, ұйыммен алынған немесе жоғалтқанымен байланысты ықтималдық бар болады; және
  

• 
  объект құн немесе берiк өлшей алған бағаны ала алады.³
  

4.40 Ықтималдық ұғымы дәреженiң ұсынысы үшiн мойындау шартында қолданылады немесе баппен байланыстырылған ұйымның келешек экономикалық пайдаларын жоғалтуы. Бұл ұғымдар ұйымның жұмыс iстейтiн қоршаған ортаны сипаттайтын анықталмағандыққа сәйкес келедi. Келешек экономикалық пайдалардың ағыны қолданылатын анықталмағандық дәрежесінiң бағалары,сонымен қатар қаржылық есеп беруiн құрастыру негiздерiнде өндiре алады. Мысалы, ұйымның қарызын сөндiргенде,дәлелдер жоқ болса,мұндай қарызды актив ретiнде мақұлдауға болады. Қарыз түрлерiнiң көпшiлiктерi үшiн, кейбір төленбегендер әдетте ықтимал болып есептелінеді,сондықтан,экономикалық пайдалардың күтiлетiн қысқартуын ұсынатын шығын танылады.

4.41 Объект мойындауларының екiншi шарты,оның құны немесе берiк өлшей алған бағаның бар болуы құжатпен сәйкес келеді. Құн және баға көпшiлік жағдайда есептемелерде анықталуы керек. Қисынды есеп мәндерін қолдану, қаржы есеп беруiнің маңызды құрастыруының бiр бөлiгi болып табылады және оның сенiмдiлiгiн түсiрмейдi. Сол қисынды есеп мәнi мүмкiн емес болған жағдайда,объект баланс немесе шығын мен пайда туралы есеп берулерде танылмайды. Мысалы, соттық талаптан күтiлетiн түсулер анықтау барысында актив,табыс, және сонымен бiрге мойындаудың мақсаттары үшiн ықтималдық жағдайына сай келу. Егер талап шамасы берiк анықталмаса, ол талап актив немесе табыс сияқты танылуына болмайды, алайда, ескертулер, түсiнiк материалдары қосымша кестелерде ашылуы керек.

4.42 Нақтылы бір уақытта шарттарды қанағаттандырмайтын объект 4.38 параграфында,нәтижесінде кезекті оқиғалар мен жаңа шарттарды мойындай алады.

4.43 Маңызды элементтiң мiнездемесіне ие болатын,бiрақ мойындау шартына сәйкес келмейтiн объект, түсiнiк материалдары немесе қосымша кестелерінің ашылуына лайық бола алады. Қаржылық есеп беру қолданушыларының объект туралы мәлiметі қаржы жағдайының бағасы үшiн лайықты болып есептелінеді және бұл қызметтiң нәтижелерi ұйымның қаржылық жағдайының өзгерiстерi.

4.44 Ұйымның келешек экономикалық пайдаларының құйылуында актив баланста танылады және активтің құны берiк өлшей алған бағасында танылады.

4.45 Шығындарға апарған кезде,актив баланста танылмайды және ағымдағы есеп мерзiмінiң шектерiнде ұйымның экономикалық пайдаларының құйылуын шығарады. Оның орнына,осындай операциялар табыстар мен шығындар есеп берулерінде шығындарды тануға апарады. Мұндай шағылысулар ұйымның келешек экономикалық пайдалары үшін,шығындар жасағанда басқарманың басқа да ойларын болжамайды. Анықтамалық дәрежесіне қатысты ойлар экономикалық пайдалар ағымындағы есептік мерзімде ұйымға түсетін болады және активтің танылуына жеткілікті болмайды.

Міндеттемелерді мойындау

4.46 Міндеттемелер баланста танылды,егер ағымдағы міндеттемелерді жапқанда ресурстардың экономикалық пайдасы,қайтарымы бар болса, бұл өтеу шамасы берiк анықтала алады. Келісімшарт міндеттемесі бойынша тәжірибеде,бірдей пропорционалды деңгейде орындалмаған (мысалы, тапсырыс берілген бірақ,әлі алынбаған қорлар бойынша міндеттеме) ереже бойынша,міндеттемелер қаржылық есептемеде танылмайды. Алайда,мұндай міндеттемелер, міндеттемелер анықтамасына және нақты шарттарды қанағаттандырады.

4.47 Егер активтердің үлкеюіне немесе берiк өлшей алған мiндеттемелердiң кiшiреюіне қатысты келешек экономикалық пайдалардың үлкеюi болса, табыс шығын мен пайда туралы ақпараттар танылады. Шындықта бұл табыстың мойындауы активтердiң үлкеюi немесе мiндеттемелердiң кiшiрейтуiн мойындаумен бiр уақытта болғанын бiлдiредi.

4.48 Әдетте қабылданған процедуралар,мысалы, талап табысының мойындауын тәжiрибеде табысты алғандай етiп, Концептуалды негіз бұл келтiрiлген мойындаулардың талаптары болып табылады. Негiзiнде бұл процедуралар берiк өлшеген және жеткiлiктi дәрежесi бола алатын баптар мойындауын шектеуге табыс ретiнде бағытталған.

Шығындарды мойындау

4.49 Егер болашақта экономикалық пайдаларға қатысты активтерiнiң кiшiрейтуi немесе берiк өлшей алған мiндеттеменiң үлкеюi пайда болса, шығындар шығын мен пайда есеп берулерде танылады. Iс жүзiнде бұл шығындарды мойындау, мiндеттемелердiң үлкеюi немесе активтердiң кiшiрейтуiн мойындаумен бiр уақытта болғанын бiлдiредi.(мысалы, еңбекақы төлеулерi немесе амортизация жабдықтарының қарыздары).

4.50 Шығындар табыстардың нақты баптары бойынша пайдалардың арасындағы тiкелей салыстыруды негiзінде шығын мен пайда танылады. Бұл процесс шығын және пайданың салыстыруы деп аталады.Пайдалар операция немесе басқа оқиғалардан тiкелей пайда болған шығындардың бiр уақыттағы құрамалы мойындауын ойлайды; мысалы, сатылған тауарларда өзiндiк құн құрайтын шығындардың әр түрлi компоненттерi,сонымен бiрге тауарлардың сатудан алынған табыс танылады. Осы Концептуалды негізге сәйкес, салыстыру тұжырымдамасы, активтер немесе мiндеттемелердiң анықтауларына сәйкес келмейтiн баптардың балансында мүмкiндiк бермейдi..

4.51 Егер экономикалық пайдалардың пайда болуы бiрнеше есеп-қисап кезеңдерде күтiлсе, тек қана тура немесе жанама бақылай алса, шығын мен пайда туралы ақпарат шығындары тиiмдi үлестiрiлу әдiс негiзiнде танылады.Бұл шығындарды жиі мойындау, қолдануға қатысты мұндай негiзгi құрал, iскерлiк атақ, патенттер және сауда таңбалар активтерiнде керек; шығын бұл жағдайда амортизация деп аталады. Бұл үлестiрiлу әдiсі, осы баптармен сабақтас экономикалық пайдалар қолданып немесе есеп-қисап кезең шығындарын мойындау үшiн арналған.

4.52 Егер шығын келешек экономикалық пайдаларды құрмаса, шығын шығын мен пайда туралы есеп берулерде танылады, келешек экономикалық пайдалар баланста актив ретiнде сәйкес келмейді.

4.53 Тауар кепілдігі бойынша,активтің мойыдауынсыз міндеттеме пайда болған кезде,шығын пайда және шығыс есептемелерінде танылады.

4.54 Баға - бұл қаржылық есеп беруiнiң элементтерi бойынша баланс шығын мен пайда туралы ақпаратқа енгiзiлуi керек болған ақшалай сомалардың анықтау процессі. Ол үшiн бағаның нақты әдiсiн таңдау керек болады.

4.55 Әртүрлi дәреже және әртүрлi комбинациядағы қаржылық есеп беру бағаның әр түрлi әдiстемелік қатарын қолданады. Оған келесi әдiстер жатады:

1. 
   Бастапқы құн. Активтер төленген қаржылардың немесе олардың балама ұсынған әдiл құн сомасы бойынша есепке алынады. Мысалы, мiндеттемелер алмастырған сома бойынша есепке алынады, қаржылар немесе төлеу нормасы iстiң жүрiсiнде күтiлетiн балама сомалары бойынша.
   
2. 
   Ағымдығы нақты құн. Активтер қаржылар немесе сол жағдайда төлеуi керек болған баламаларының сомасы бойынша шағылысады. Мiндеттемелер қаржылар немесе мiндеттеменiң өтеуi үшiн баламаларының дисконтталмаған сомасы бойынша шағылысады.
   
3. 
   Сатудың мүмкін бағасы (өтеу). Активтер қаржылар немесе нормалы шарттардағы активтiң сатуынан құтқарыса алған баламаларының сомасы бойынша шағылысады. Мiндеттемелер өтеу құн бойынша шағылысады; қаржылар немесе мiндеттемелердi өтеу үшiн iстiң жүрiсiнде баламаларының дисконтталмаған сомасы бойынша жұмсауға есептер едi.
   
4. 
   Дисконтталған құн. Активтер қаржылардың келешек таза түсудiң дисконтталған құны бойынша есептелінеді, осы активпен iстiң жүрiсiнде жасалу шағылысады. Мiндеттемелер қаржылардың келешек таза қатардан шығуды дисконтталған құн бойынша есептейтiн, мiндеттемелердiң өтеуi үшiн iстiң жүрiсiнде талап етеді.
   

4.57 Өзінің қаржылық есеп беруiн құрастыру үшiн серiктестiктердiң көпшiлiгi капиталдың қаржылық тұжырымдамаларын қабылдады. Сатып алушы қабiлеттiлiгі инвестиция салған қаржы тұжырымдамасына сәйкес таза активтер немесе ұйымның меншiктi капиталының синонимы сияқты қаралады. Мысалы, капиталдың операциялық қабiлеттiлiгі, капиталдың физикалық тұжырымдамаға сәйкес бұл күндік өнiм бiрлiктерiнiң шығарылымына негiзделген серiктестiктердің өндiрiс қуаты.

4.58 Капиталдың тиiстi тұжырымдамасына сәйкес ұйымды таңдау оның қаржылық есеп беру қолданушыларының қажеттiктерiнде тұрақтануы керек. Егер қаржылық есеп беруiнiң қолданушылары номиналды инвестиция салынған капитал немесе капиталдың қаржылық тұжырымдамасы қабылданған тиiстi инвестиция, салынған капиталдың сатып алушы қабiлеттiлiгiнiң қамтамасыз ету негiзi. Алайда қолданушылар ұйымның операциялық қабiлеттiлiгiне уайымдайды, онда капиталдың физикалық тұжырымдамасын қолдануы керек.Тұжырымдаманы енгiзу процесінде өлшемдерi бар кейбiр қиындықтар пайда бола алатындығымен, тұжырымдаманың таңдауы,пайданың анықтауында жету мақсатқа көрсететін пайданың анықтауында керек болады.

Капиталды сүйемелдеу тұжырымдамалары және пайданың анықталуы

59. 
    Капиталдың 4.57 параграфтарда келтiрiлген тұжырымдамалары капиталдың сүйемелдеуінiң келесi тұжырымдамаларын ескертедi:
    

1. 
   қаржы капиталын сүйемелдеуі. Егер таза активтер (ақшалай ) қаржы сомасы мерзiміндегі таза активтердi (ақшалай ) қаржы сомасының басында иелердiң барлық үлестiрiлулер мен жарналарды шегерімнен кейiн мерзiм басында және соңында асса алған тұжырымдама пайдасы болып есептеледi. Қаржы капиталын сүйемелдеу номиналды ақшаларда немесе тұрақты сатып алушы қабiлеттiлiгi бiрлiктерi де өлшей алады.
   
2. 
   Капиталдың физикалық сүйемелдеуі. Бұл тұжырымдамаға сәйкес (қорлар немесе бұл қабiлеттiлiктiң табысы үшiн қажеттi қорлар) ұйымның (немесе операциялық қабiлеттiлiк) физикалық өнiмдiлік мерзiмі өнiмдiлiк басында барлық үлестiрiлулер және иелердiң үлестерiнiң шегермесiнен кейiн, мерзiмнiң басында және соңында алған тұжырымдама болып есептеледi.
   

4.61 Физикалық капитал сүйемелдеулері тұжырымдаманы қалпына келтiргiш құнның бағасы үшiн,негiз ретiнде қабылдауды талап етедi. Қаржы капиталын сүйемелдеу тұжырымдамасы бағаның нақты негiзде қолдануын талап етпейдi. Баға негiзiнiң таңдауы, бұл тұжырымдаманың қолдануында ұйым қолдаған қаржы капиталына тәуелдi болады.

4.62 Капиталды сүйемелдеу екi тұжырымдамалардың арасында маңызды айырмашылықтар, активтер мен ұйым мiндеттемесiндегi баға өзгерiстерiнiң нәтижелерiнiң шағылысуында тұрады. Егер ол мерзiмнiң соңында капиталды алса, мерзiмнiң басында алғандай ұйым өз капиталын алады.Мерзiм капиталды сүйемелдеу үшiн кез келген сома басында аса тиiстi пайда болып табылады.

4.63 Капитал номиналының ақшаларында анықталатын қаржы капиталының сүйемелдеудiң тұжырымдамаларына сәйкес пайда мерзiмде номиналды ақша капиталының үлкеюінде болады. Табыс әдетте ұйым мерзiмнiң iшiнде концептуалды ұстап қалатын пайдалар болып табылатын активтер бағасының үлкеюi. Алайда,олар сол сияқты активтерді айырбастау операцияларында сатпайды және оны мойындай алмайды. Егер қаржы капиталының сүйемелдеу тұжырымдамасында тұрақты сатып алушылардың бірлік қабiлеттiлiгi анықталса, пайда мерзiмде инвестиция салған сатып алушының қабiлеттiлiгiнің үлкеюiн ұсынады. Пайда ортақ баға деңгейдi үлкеюдi асатын активтер бағасының үлкеюінiң бiр бөлiгi болып есептеледi. Демек,капиталдың сүйемелдеуін қамтамасыз ететiн түзету капиталдың бiр бөлiгi болып есептеледi.

4.64 Физикалық капиталды сүйемелдеудiң тұжырымдамаларына сәйкес, капитал физикалық өнiмдiлiк бiрлiктерiнде анықталады және капитал пайдасының мерзiмде үлкею болады. Ұйымның активтері мен міндеттемелеріне әсер ететін бағалардың өзгеруі ұйымның физикалық өнiмдiлiгiнiң өлшемiндегi өзгерiстерде қаралады. Демек, капиталдың пайдасынан емес бөлiгiнен құралған капиталдың сүйемелдеулерін қамтамасыз ететін түзетулер қаралады.

4.65 Әртүрлi есептiк үлгiлер әртүрлi деңгейдегі сенiмдiлiк пен лайықтылық дәрежелерiн бередi. Басқа облыстарда секілді ұйым басқармасы лайықтылықпен сенiмдiлiк арасында тепе-теңдiкті iздеуi керек. Осы құжат есептiлік үлгiлерінiң бiр қатарында қолданылады,үлгi бойынша қосып жасалған қаржылық есеп беру әзiрлеуге және ұсыныс бойынша жобаны ұсынады. Қазіргі кезде ХҚЕС-да Кеңес нақты үлгіні қолдануды ұйғармаған, бірақ, ұйым мемлекеттік валютасының құнсыздануы кезінде есеп береді. Алайда,Кеңес әлемде болып жатқан мәселелерге байланысты қайтадан өзгерістер енгізіп,қарастыра алады.