Арман да, арман, шын арман

Кейбіреу өткен істі бекер дейді.

Көргенді, естігенмен дәл айтқан жөн,

Бұл тарих бұрмалауды көтермейді.

Боларлық артық пен кем жөні де бар.

Адам жоқ көргенменен нақ білетін,

Тозатын уақыт өтіп кезі де бар.

Ұғындым Маусекеңнен оның жайын.

Жазсам деп бұл туралы жүрсем дағы,

Жүруші ем келтіре алмай бір ыңғайды.

Тіл-жаққа жәрдем берсін бір құдайым.

Ауызға ап аруақтарды еңбегің үшін,

Өлең қып аз да болса шығарайын.

Арманым қиялдаған емес тегін.

Ұмытып ұрпақтарым кетіп жүрер,

Дүниенің кім болжайды келешегін?

Азды-көп бұл туралы бар еңбегім.

Мен дағы арманымнан шыққандаймын,

Азырақ кейінгіге тисе себім.

Десетін шынайы құт халық сырттай.

Бай ұлы алшаңдаған бәйбішеден,

Дәулетбай, Мыңбай менен Көкпай, Шотбай.

Бағыбай, Кенжебаймен алтау екен,

Атайды күні бүгін ел ұмытпай.

Жылқышыбай, Серкебай бір анадан,

Бірінсіз тату өскен дәнін жұтпай.

-----------------------------------------------------------------

1 (Бейсенқали Садықанұлы 1996 жылы тамызда маған әсілі “Найманда Байжөке ) атты болды құт-бай” емес еді. Дұрысы “ Матайдада Байжөке атты болды құт-бай” еді, қате басылып кеткен көрінеді, негізінде мен қате жазып жіберген болсам керек деп еді.)

Бақытты заманында жаралыпты.

Лықсып неше мың қой өлкені алып,

Бақыты қақ жарыпты қара бұлтты.

Туысқан ағайынды аға-бауыр.

Мекені Қалба таудың кең алқабы,

Бір шеті мекенінің Алтай-Сауыр.

Болады кейі дұрыс, кейі қырын.

Жайлауға ел жайланып қонысымен,

Шұп-шұбар жолбарыстай туды құлын.

Енесі бұл шұбардың қулық бие,

Тумаған жануар еді бұдан бұрын.

Енесі туысымен өліп кетті,

Бай айтты: Жақсы асыра мұны бірің.

Шұбарға Байжүке бай құқмар екен.

Мүсіні жануардың малдан бөлек,

Жылқы да осындай боп туады екен.!?

Емізді әр биеге кезекпенен.

Тоймайды бір биеге емізгенмен,

Беретін болды ақыры көнекпенен.

Бие сауым болмай ма ауық-ауық!?

Сауыншының болса егер көзі таса,

Шұбар ішіп кетеді ебін тауып.

Жылқыда бұдан бойшаң тумас сірә!?

Құнаннан енді дөнен шыққанында,

Биігі қара нардай болды тура.

Шұбарды Серкебайға беріпті атап.

Көрікті, әрі жорға әрі жүйрік,

Табына шыбар деген жайылды атақ.

Теңселіп жан-жағына найқалады.

Жорғасын қуса дағы бір бұзбайды,

Халықтың таңырқайды байқағаны.

Таңданып, таңырқайсың тұрсаң көріп.

Бөріні үйіріне жорлатпайды,

Белестен бой көрсетіп, атой беріп.

Қызығып бұл шұбарға әркім төнді.

Қыстауға жаз жайлаудан беттер кезде,

Бар жылқы бұл шыбардың соңына ерді.

Сегіз ұл бұдан атты таңдап мінді.

Ел құлағы елу деп айтар қазақ,

Қазақ тұрғой шұбарды қалмақ білді.

Байлықпен сауық құрып, сайрандады.

Төркіні бәйбішенің Үйсін еді,

Мезгілі болса керек жайлаудағы.

Айтайын аз әңгіме салсаң құлақ.

Күнінде қой мен сиыр екі сауын,

Жер екен мал болатын жетім лақ.

Үйсінге бай кетіпті жолаушылап.

Үйсінде атақты бай қайны екен,

Жатыпты он бес күндей аунап-қунап.

Бұл дағы шалқыған бай, емес кедей.

Бір жұрты ержігіттің қайын жұрты,

Емес пе тіршілікте үлкен мерей!?

Түсінде қорқынышты іс күріпті

Түсінде дауыл соғып, қараңғы боп,

Тынысы дем ала алмай бітеліпті.

Өлдім деп хаққа мойын ұсыныпты.

Ауылын сегіз ұлдың түк қалтырмай,

Түтін қып долы дауыл ұшырыпты.

Шулапты шошынғаннан а, құдайлап.

Шағылып шаңырағы түгел қирап,

Желменен талқандалып ауыл-аймақ.

Көрмеген өзі туып мұндай жосық.

Оянып түсін айтып қайынына,

Қайтайын, жатпайын деп енді тосып.

Күйзелді түстің жетпей байыбына.

Не жазса көрмек болды тәңір ісін,

Жетеді кімнің көзі ғайыбына.

Әр біреу әрбір түрлі пайымдады.

Қайткенмен бір ғаламат болды десіп,

Барлығы қатты қорқып уайымдады.

Берелік сәлемсауқыт дайындады.

Шығарып күндік жерге әкеп салып,

Қоштасып қайтып кетті қайын жағы.

Қобалжып шошынғандай жүрек қорқып.

Қайткенмен бір апаттың белгісі деп,

Лоқсып қысылады кейде толқып.

Түсінде қорқыныштың жайын көрген.

Сапарда Байжөке бай жорта берсін,

Сөйлесейік енді әңгіме кейінгі елден.

Жайылды шұбар даңқы елден елге.

Кеңесті Доржы жиып құрбыларын,

Жігіттер, отырайық құр белерге.

Бір дүбір күш көрсетіп салайық деп.

Ел қайтып, өртеп тауға беттер кезде,

Жүз кісі аттаныпты барайық деп.

Басшысы барлығынаң Доржы болып,

Осы ойға бекініпті лайық деп.

Базардың шұбай өрлеп өзегімен.

Сөйлейін момын елдің сорлағанын,

Келеді бақ пенен сор кезегімен.

Жайлаудан қайтқан кезі қайта құлап.

Құлдатып Көкпектіге қондырмақ боп,

Жылқысын сегіз ауыл салды жинап.

Жеткенше күншілік жер шалғын-құлақ.

Жылқысы алдыменен отарлату,

Келісіп тұрады екен байлауға ұнап.

Бетеге, бұл еспеге бітпейді қау.

Ортаға жылқышылар қонатұғын,

Бойында Көкпектінің кең бие бау.

Момын ел малын баққан шаруа қуып,

Қапыда кім ойлаған келеді деп жау.

Жылқымен қатар көшті жанасалап.

Сегізі бие байлап, тай сойғызып,

Қондырды Серкебайды ауашарақ.

Аяғы Қурайлыға ағар құлап.

Қолында Серкебайдың Қайша анамыз,

Мінезі ел-жұртына тұрады ұнап.

Ақымен барлығын де меңгереді.

Барлығы апатайлап тұрғаннан соң,

Қалайша балаларын кем көреді.

Биледі бәрін Қайша даналықтан.

Ақылмен ептестіріп түзетеді,

Істесе кей бір істі балалықтан.

------------------------------------------------

1 Қыл - өзен аты

Ақылмен басқарған соң сырын ұғып.

Жаманнығ ақылы таяз, арам ойлы,

Жүретн қастандығын іште тығып.

Күн күйіп, кешке жақын батып еді.

Ырымдап күн күйгенін жаман іске,

Қайша апаң бәйбішеге айтып еді.

Ақылы Қайша апаңның артық еді.

Бір дүбір жерді жарып солқылдатты,

Сібірлеп таңда жаңа атып еді.

Төсекте ұйқылы ояу жатыр еді.

Сегізі кешке жақын тойға кеткен,

Барлығы мұндай істен ғапыл еді.

Дейтұғын Құлдагелді бір ағайын,

Той жасап, қыз ұзатып жатыр еді.

Сегізі Байтөкенің даңқы шыққан,

Жау көп деп қорықпайтүғын батыр еді.

Сездірмей бейқам елге араласқан,

Төбеден түскен неткен жасыл еді.

Аялым тез кетемін аз-ақ, -деді.

Кетуге жөн айтқалы келдім мұнда,

Жылқыға келіп тиген қалмақ!- деді.

Еш адам беттемеді есін жиып.

Кетпейтін қостан өтіп салтым еді,

Дәм татып кетейін деп ауыз тиіп.

Бөтен сөз сабырлы адам айта ала ма?

Бір аяқ томыртқалап сусын берді,

Бір Алла ой түсіреді Қайшаға да.

Халайық біреу ойда, біреу тауда:

-Қазақтың қалмақпенен жосыны,- деп,-

-Батырым, сұрай кетті, бер! -деп сауға.

Тарылмас бір жылқыға өзіңдей ер.

Жылқыда шұбар айғыр өзі жорға,

Осыны жігіт болсаң әкеліп бер.

Қолына нақтап әкеп ұстат, -деді,

Иіріп осы араға алып келіп,

Шалма салып ұстаңдар нұсқап, - деді.

Кім білсін ұстата ма дәм бұйырып.

Бір қызса тоқтамайтын хайуан еді,

Тұс-тұстан қаптаса да жұрт жиылып.

Басында осқырса да белең алып.

Ішінде түнде сауған сүт бар еді,

Шелекке басын сұқты келе салып.

Барлығы таңырқасып қарады анық.

Үш күрең шауып келіп о да тұрды,

Төртеуін Қайша анамыз қалады алып.

Шұбарды жүген салып алды байлап.

Жылқыны жаудың алып кеткенінен,

Хабарсыз қала берді түгел аймақ.

Сегіз ұл тойға кеткен білген де жоқ,

Бар малдан айырылғанын соры қайнап.

Жылқыны иен жатқан жиып алып,

Кетті жау мәз болысып, гүлгүл жайнап.

Ғайыптың адам болжап білмес сырын.

Ауылында Құдагелді той бар еді,

Арасы екеуінің ат шаптырым.

Жылқышы ауылдағы азаматтар

Тастамай алып кеткен бір де бірін.

Қорада еркек кіндік осы ғана.

Біреуін үш күреңнің жайдақ мініп,

Жөнелді мырзаларға хабар сала.

Тұтқиыл пәле бар ма бұдан артық.

Жүйрікпен бала шауып келе жатса,

Сегізі келеді екен тойдан қайтып.

Таңырқап алғашында тұрды абайлап.

Естіді мырзалар мен жылқышылар,

Жылқыны әкеткенін қалмақ айдап.

Ұғынса жауға кеткен бар сайгүлік.

Қуайық жиырмамыз ізіменен,

Қыламыз бұдан қалып не тіршілік?

Осымен айқасуға жауға кіріп.

Естияр ақыл айтар жан болмады,

Азырақ тоқтатарлық сабыр қылып.

Тосайық, төте қуып Қарасудан.

Құлбай сен артқы жаққа бар хабарла,

Басқадай табылмады шара осыдан.

Белгілі жолды тастап шет жерменен.

Келеді Қурайлыға тура тартып,

Болды деп артқа қандай ескермеген.

Сойыл сап дүркіретіп айдап қуып.

Тынымсыз екі тәулік күн-түн жүріп,

Осы екен келген кезі айдап суыт.

Қуғыншылар бір іске байлап белді.

Қарауылдап, аңдыған артқы жағын,

Алыстан жау бұларды байқап көрді.

Алдымен қарастырды амал ойлап.

Садақшылар тасаға тығылыңдар,

Мыналар байқаспақшы бізбен ойнап.

Осыған тура кірді айдаған мал.

Жан өтпес Қарасудың екі жағы,

Тұңғиық арғы жағы су орған жар.

Келмес деп осы араға ұғыныпты.

Әккі жау бекіністі біледі екен,

Кіріпті жастар білмей тұңғиықты.

Ерлікпен және ашумен көзін ілмей.

Қамалып қалың жылқы аралыққа,

Тіреліп биік жарға қалды жүрмей.

Біреуін осы арадан жоқ шығармақ.

Ажалға алып келді мал ашуы,

Қалмақтар қойған екен бұрын барлап.

Атына қамшы басып екпіндетіп.

Өткелге анадайдан көз жіберсе,

Өткелден кеткен екен жылқы да өтіп.

Іркілмей Қарасуға кетті түсіп.

Қанды қол аясын ба аңдып тұрған,

Садақпен тұс-тұс жақтан қалды көсіп.

Аңдыған жау аямай атқан жерде,

Құлады кезек-кезек аттан ұшып.

Ерге арман жағаласпай, белдеспеген.

Қырылып бір орында он тоғызы,

Өлмепті бір жылқышы Ермек деген.

Қапыда осындайлық түсті салмақ.

Ат шауып, сойыл сілтер шама болмай,

Өкінді ылаж бар ма тістеп бармақ?

Қалың жау алды-артында, бүйірінде.

Дұшпанмен слйыл сілтеп соғысуға,

Мұршасы келмей қалды бірінің де.

Тоқтатты айдағанды атой беріп.

Қалғаны суға түспей қайта шықты,

Жағалап Қурайлыны жөнелді өріп.

Бұрыннан аңсары ауған құмарланып.

-Осы жерге енді еркін дем алайық,

Келгенін қарасуға нығарлайық.

Жайланып, ас әзірлеп суын ішіп.

Шығарды қарауылға он бес адам,

Іріктеп адамдарын деген пысық.

Үш тәулік тыным алмай жортуылмен,

Ұйқыға кетті олар да мұрттай ұшып.

Ақыры барлығы да ұйқы салды,

Атының жүре алмады жалын құшып.

Қан қарызы, ел дәмі жіберсін бе,

Басталды осы арада бұларға ұшық.

Жайылып шыққаннан соң бүйірлері.

Топталып, кісінесіп, есін жиып,

Біріне-бірі келіп иіріледі.

Қалмақтар жатқан кезде иен тастап.

Өртең тау, Көкбелтіні бетіне алып,

Шұбырып келе жатыр түнге жастап.

Шетіне өртең таудың ілінгенде.

Асығып тынбай жүріп жерін танып,

Тоқтады қалың жылқы жүруден де.

Өтіпті бір жарым ай қатарынан.

Келсе елі бұлқан-талқан болып жатыр,

Шошынды жұрт жиналға жасағынан.

Қапыда елі-жұрты қалғандығын.

Жетем деп Қурайлыға таңнан бұрын,

Артынан сегіз ұлдың барғандығын.

Бұл жайды бұдан бұрын ұға алмадық.

Қалмақтың жортуылшы батырынан,

Қалғанын Қайша апаңның шұбарды алып.

Дәм татпай, ұйқы көрмей іші күйіп.

Қууға жылқы артынан халайыққа,

Айтыпты мына сөзді елін жиып.

Қамыма күйзеліңдер жалпың менің.

Арман жоқ жылқы кетсе бас аман боп,

Қорқамын не болды деп артым менің?!

Пайда не іс өткен соң күйінуден.

Көп адам қапылыста жарым болған,

Шошимын Қарасуда иірімнен.

Ойланып осы арадан өкінем бек.

Білмеймін балалық па, аңғалдық па,

Қуғанмен жиырма адам не бітірмек?

Қалмақтар жылқыны алып Сауырды аспақ.

Ақжар мен Маңырақты кесіп өтіп,

Келген бар білетұғын жерді бастап.

Қауіппен балаларын шошып ойлап.

Қаупі бар үйсіндегі көрген түстен,

Бұл істі жүргені жоқ тосын ойлап.

Жүрісі бірде баяу, бірде қатты.

Бауырлап Өртең тауды еңкейгенде,

Нор қара халайықты таңырқатты.

Жуықтап қалған кезі таң ағарып.

Нақтылы жылқы екенін таныған соң,

Шын қауіп қуғыншыдан қылады анық.

Жеріне жылқы жетті еткен мекен.

Оянып келесі күн таң атқанда,

Қалмақ та қайта қуып жеткен екен.

Нұр шашып күн де шықты шығыс жақтан.

Жылқыға көз жіберіп тұрғанында,

Таныды қалмақтарды келе жатқан.

Ойранды шамасынша салған екен.

Соғысқан екі жағы арпалыста,

Айырылып жылқыдан жау қалған екен.

Жылқы үркіп дүбірменен қақ бөлінді.

Шалдығып жаудың аты қалған екен,

Ашулы ел жасағы мол шын тебінді.

Деді жұрт, - қайтар жаудан есеңді енді.

Екі жағы айқасып соғысқанда,

Жау жүз болса, жасақтар бестен келді.

Кезекпен соққан шоқпар сартылдады.

Тілегенге сұраған деген осы,

Еңсеріп елдің күші жарқылдады.

Ұшырып жалғаз өзі бір талайын,

Қайраты Есекеңнің тасқындады.

Жасынан сан сайысқан Байжөке бай,

Талайын аш бөрідей алқымдады.

Көпке топырақ шаша ма бірер жүз жау,

Жеңіліп қайта қашты там-тұмдары.

Күн бойы тыным алмай қашты суыт.

Өткенде Тебіскеден Ырғайлыға,

Жүз адам қос-қос атпен жетті жуық.

Жапырып көк шалғынды жосылған із.

Батыры Дода доржы жаралы боп,

Шаба алмай келеді екен боп дәрменсіз.

Кімсің деп Байжөке бай сұрап алды.

Өзімін ер Доржының дегеннен соң,

Мойынын әдейілеп бұра қалды.

Елімнің тыныш жатқан шырқын бұзып.

Жөніңді айт қуып келген ерлер қайда,

Алайын шылша бұрап мойныңды үзіп.

Шынында мен тиістім, жазалымын.

Қамалды бекінем деп иірімге,

Солардың мен байқадым балалығын.

Байқадым бекінем деп өкінгенін.

Садақпен дәлдеп атып аңдып тұрып,

Барлығын Қарасуға кетіргемін.

Қар жауып қатуланып қабағына.

Садағын атқызуға мұрша бермей,

Сарт етіп шоқпар тиді қабағына.

Емес пе өскен тұқым қан жаласып.

Қайта айналып найзамен шанышқанда,

Өкірді денесінен қаны қашып.

Ат-тонын алып кетті түгел жиып.

Қайтадан елге қарап жүріп кетті,

Бойында Тебіскенің аз тынығып.

Бетке алып Өртең тауды кетті керлеп.

Боғасты Доңшұбармен кесіп өтіп,

Дем алып орта жлда ыңғай елдеп.

Бар ма деп тірі қалған серіктерін.

Жаралы болған жігіт ол да өліпті,

Жерледі жаназалап кезіккенін.

Келгенге шара бар ма ажал бастап.

Айырылды Байжөке бай сегіз ұлдан,

Тағдырдан ажалды адам қалай қашпақ?

Қан жұтып жиырма ерге күйінді елі.

Ел-жұрты Байжөкеге көңіл айтып,

Хатым қып, ел жиылып нәзір берді.

Өлуге уақытсыз жанын қимай.

Екі ана әсіресе есалаң боп,

Ас ішпей жатып алды күн-күн тұрмай.

Ағарды қайғыменен сақал-шашы.

Жұбаныш біраз уақыт болар еді,

Қалса егер ең болмаса қарындасы.

Бай еді барлық жақтан дәулеті сай.

Айырылып сегіз бірдей қыршын ұлдан,

Үстіне жалғыз күнде түсіпті жай.

Қолыңнан келмеген іс арман емес.

Ержетті сегіз ұлдың балалары,

Иесіз дүние әр кез қалған емес.

Болады пендесінің көңілі жай.

Сегіз жыл өткенінде бір қыз туып,

Есімін айды есептеп қойған Жүзай.

Артынан бәйбішесі бір қыз тауып,

Аты ұйқас болсын деп қойған Қызай.

Қазақтың салтыменен құда болып.

Іргелі Орта жүзде құтқа айналды,

Басына Байыс байдың бақыт қонып.

Бақыт пен кем болмаған ерден заты.

Мал мен бас қатар бітіп бақыт қонды,

Алланың жаратушы рақыматы.

Қалдырған бұрынғының бізге хаты.

Өсіпті Қаратаудың тұмсығында,

Бір шеті Қаратау мен Арғанаты.

Жүзай деп қоюы анық ата-анасы.

Кейбіреулер мұрны үлкен екен дейді,

Бей ғайып бізге дағы осы арасы.

Бір құдай күпірліктен өзің сақта.

Байыс байып болыпты елге әйгілі,

Сыр менен Қаратауда жүрген шақта.

Отау боп өз алдына көтерді уық.

Бір жеңге, бір келінін Байыс апты,

Әменгер деген атпен нәсіл қуып.

Бәрі де көктал болып шықты нудан.

Жиыны Байыс байда бес ұл болып,

Кейінгі ұрпақтары жолын қуған.

Елге анық жүрген жолы, басқан ізі.

Мақтаны Тоқтар деген қожа алыпты,

Жігіттің емес екен талапсызы.

----------------------------------------------------------

1. 
   Оразбике деген әйелінен туған ұлдар
   

Байжігіт, Жанжігітпен екі ұл тапқан,

Пендеге не жазса да жалғыз қақтан.

Еліне Жанжітті ап Тоқтар кеткен,

Бұйрықпен дәмі тартып батыс жақтан
Өз ұлы бәйбішенің болған алты,

Мырза деп атандыру елдің салты.

Ұрпағы алты ұлының өсіп-өніп,

Тараған осылардан Мұрын халқы.

Жолымбет, Жобалай мен ер Бәйімбет,

Үш ұл бар бәйбішеден емес жалқы.

Мұрын деп айтылатын нысанамыз.

Осы кіші шешеден туады екен,

Берді, Көшек, Қаңлыбай – үш ағамыз.

Ер жігіт іздейді өнер түңілмейді.

Біреуі бес Байыстың Сары мырза,

Халайық күні бүгін Мұрын дейді.

Жетісу, Сарыарқаны қылған қоныс.

Ұрпағы он екі жарым мың үй бопты,

Бодан қып аларында санапты орыс.

Дәл шығу екі талай алғашында.

Әзірше осы араға тиянақтап,

Келейік сөзіміздің жалғасына.

Қайталап ол туралы тоқтамаймын.

Айтайық Байжігіттің үйленуін,

Мақтаның іздеп құда тапқан жайын.

Болыпты қадірменді жақын-жатқа.

Аралап малдың ішін келгісі кеп,

Зерігіп ат ерттепті бір уақытта.

Аралап малдың жайын-күйін біліп.

Адам боп Байжігіт те жетіп қалды,

Бұл дағы бас құраса қып тіршілік.

Ұйтқиды қозған сайын оң мен солға.

Әр үрлі ой, тәтті қиял көңілін бөліп,

Бір құдай жалғызымды өзің оңда.

Қоңыраулы қой ішінде серкесі едім .

Қожамен құдай қосып жолдас болып,

Жалындай қаулап жанып, ерте сөндім.

Үстінде ойнақтап жүр нар қызылдың.

Біреуге құдай қосып құда болса,

Ендігі осы емес пе бар қызығым.

Біреуге өзі теңдес атастырсам,

Бағына кім кезігер жалғыз ұлдың.

Келеді қиялменен баяу жүріп,

Барлығын елестетіп өткен күннің.

Мақтаның өзіне тән дәулеті бар.

Қос салып Мұрын анам енші берген,

Алдында өзінікі жайылған мал.

Маңайы тұрған қостың бос көрінді.

Түсуге осы қосқа көңілі ауып,

Бір Алла елжіретті дос көңілді.

Халықтың әдеті осы көшкен шақта.

Көз салып төңіректі тамашалап,

Ортадағы үлкен қосқа түсті Мақта.

Кестені қолындағы ала шықты.

Тамаша, абайласа салған өрнек,

Бұлына салған өрнек жарасыпты.

Төрге әкеп қоңыр кілем салды жайлап.

Ес-дерті қызда болып, бойы балқып,

Ойында армандаған қиялды ойлап.

Отырды бала сөйлеп аз тіл қатып.

Шай қойды мосыға әкеп шәугім іліп,

Кетіңіз дейді апа сіз дәм татып.

Қарайды жалтақ-жалтақ порымына.

Көңілім тынып, пейілім көншір еді,

Бұл бала ие болса орыныма.

Осындай қиуасыздан нәсіп болды.

Әкелді түрлі тағам шайыменен,

Бала екен бек сыпайы, ашық қолды.

Азырақ төрде отырып алған соң дем.

Жөн сұрау үлкендердің әдеті ғой,

Жөніңді айт қонағыңа, қарағым сен.

Әкенің руы мен білсең затын.

Өз атың кім болады, қарашығым,

Тарасын әңгімемен берген асың.

Дегендей отыр неге тым құмартып.

Әдеппен сыпайылап «Сіз» деп бастап,

Кідірмей аты-жөнін беріпті айтып.

Әдет қой үлкендерге сұрап білген.

Бағана әке-шешем тойға кетті,

Отырмын сол себепті шықпай үйден.

Көшеді біздің ауыл бүгін түннен.

Күн қызбай Қайыңдыға қонды ауыл,

Сұрайын жөніңізді енді сізден.

Қуанды айтқан сөзі көңілге ұнап.

- Төменгі біздің ауыл шар бойында,

Келіп ем малды амандап, жолаушылап.

Болғанда әкем Байыс, атым Мақта,

Жолдассыз өзім жалғыз жүрмін бірақ.

Малымыз басқа байдай емес қалың.

Мұрынның жалғыз қызы атым Мақта,

Нақ шыным, жалған айтқан емес жанмын,

Ұлым бар жалғыз ғана екі-ақ жанбыз.

Сырды айттым баласынбай саған жаным.

Алладан үмітім бар айтарым сол,

Үлгілі бала екенсің алған тәлім.

Тұрғандай бір нәрсені іші біліп.

Қандырып шаймен бірге ниетіне

Шығарды қолтығынан аттандырып.

Төменгі Шарға құйған сағасында.

Дәт қылып үйінен дәм татпай тұрып,

Асығып жетіп келді ағасына.

• 
  Ей, аға, жетіп қалды Байжігітің,
  

Бір қызды осы өңірден көріп келдім,

Құмарттым құдіретпенен көріп түсін.

Әуелі ертең ерте көшеді екен,

Бұл жерде еру екен бүгінгі түн.
Секілді бұл ауылдың заты Матай,

Атасы Матайдың да Төлегатай.

Осыған құда болу ниетім бар,

Беріңіз жауабыңның жөнін атай.

Бүрлен деп қойған екен қыз есімін.

Дейді екен бұрынғылар ат аспаннан,

Айтыңыз ендігінің сіз шешімін.

Ұғарсыз ендігісін сұрасаңыз

Егерде көңіліңізге ұнай қалса,

Деп жабыс бір-екі күн тұрақтаңыз.

Айтпаушы ең мұндай жауап еш уақта.

Бармасам ренжитін нысайың бар,

Барайын жөнін айтшы, қайсы жақта?

Мұны айтып дайындалды атын ерттеп,

Мөлшері кіші бесін болған шақта.

Арасы жақын екен барып қалды,

Мөлшері қоналқылық дәл уақта.

Жағалап малды амандап қойдан келіп.

Ауылына тура тартып, атын тіреп,

Қос қонақ түсе қалды ойдан келіп.

Ұғысып елдің жайын хабарласып.

Жан екен силасымды жөн түс таныс.

Көрмеген ренжісіп – жамандасып.

Мал сойып әзірледі мол астарын.

Жайланып әзілдесіп аздан кейін,

Бастады бұнда келген жауаптарын.

Етін жеп, қымызы мен ішіп шайын.

Алла қосса жоқ еді бөтен пиғыл,

Мырзадан бастан-аяқ ұғып жайын.

Қалбада түйе қомын шешпек болды.

Жайлауға орныққан соң құда түсіп,

Тілекке алла қосса жетпек болды.

Жөнді айтты таң атқан соң бауырына.

Қалыңға мырзалықпен таласпайды,

Түйе қомы, атының сауырына.

Құдалық бұрынғыдан қалған мұра.

Аттанды ел жайланып орныққан соң,

Жолымбет көп жолдаспен бас боп құда.

Силайды құрмет тұтып халық мұны.

Мезгілде уәделескен құдай десіп,

Матай да күтіп алды жолаушыны.

Бай екен дәулеті мол қатардағы.

Тел өскен кіндігі бір Төлегетай,

Біледі Жолымбетті Матай жағы.

Ерекше құдаға арнап безендірген,

Тіккен үй көз тартады жасаңдағы.

Көгалға неше жерге бие байлап,

Жылқыны айдатып ап отардағы.

Сыртынан оюлаған қызыл манат.

Жайылған төр алдына қалы кілем,

Гүліне таңырқайсың тұрсаң қарап.

Жібекпен нақыштаған өрмелері.

Қоқаннан, Тәшкенттен сатып алған,

Құбылтып солар салған өрнегі еді.

Жинаған алтын-күміс сандығына,

Жылына жүздеп жылқы, мың қой сатып,

Жасатқан сәулет үшін жабдығына.

Асырып салтанат пен санаттарын.

Үлкенді жастар силап құрметтесе,

Үлкендер дейді жасты қарақтарым.

Қызықпен ойын сауық құрамыз деп.

Әкелді ақ еркек қой құдаларға,

Ақ қой сойып, ақ бата қылымыз деп.

Отырған ырым емес біз шығарып.

• 
  Ішінде бес түліктің қасиетті
  

Бұл сөзді шәриғат та құптап қостар.

Қой момын жануардың ішіндегі,

Болуға ырымдалсын мәңгі дос-жар.

Қой сойып, тілек тілеп қыламыз той.

Алдымен мына қойға бата істелсін,

Артынан басқа малды соямыз ғой!

Жауабы разы етті тамам елді.

Құдалар қолқа қылып тілегенде,

Жолымен мынадай деп бата берді.

• 
  Омиын десең малға,
  

Өмірдегі қуаныш,

Осыдан қызық бар ма!?
Омиын десең қойға,

Жеткізсін Алла тойға.

Кәрілер құрып кеңес,

Жастар күліп-ойна.

Алладан тілеп сұралық.

Бұрынғылар қалдырған,

Кейінгіге мұра қып.

Дүние деген дәнекер,

Бірі берсе бірі алып.

Көтерілсін көңіл.

Жақындықпен жалғасып,

Ішпесең де семір.

Қайырлы болсын арты.

Ақсарбасқа ақбата қылу,

Атамыздың салты.

Десе де емес бір келкі.

Ақ бата, жол-жоралғы, ақ неке,

Үш белгі осы ежелгі.

Бастапқы, соңғы бекім.

Барлығыңа белгілі іс,

Айтамын жырлап несін!?

Бұйырғанын алыңдар.

Біз де дайын тұралық,

Сәтті күні барыңдар.

Сөзіме өзім иемін.

Жетелетем қалыңға

Ботасын ертіп түйенің.

Алла атымен ант етем,

Адалдықты сүйемін!

Сиыр берем табындап,

Қой беремін қоралап,

Алыңыздар қабылдап.

Бір соқсын жүрек.

Бірлессін білек

Әмиін дейік

Бір Алладан тілеп.! – деп бата беріп, қалың малды өзі айтқан екен.

Халықтың ережесі бойынша Матай жақтан Тілеуберді шешеннің дастарқан жинардағы батасы:

Қайырлы болсын құдалар

Аттап келген қадамың.

Қабыл болсын иншалла

Көңілдегі талабың.

Барған сайын биікте

Алтын, күміс, ақ жамбы

Тоғыздан берем киітке.

Ат беремін жоталы.

Тауып айтқан сөзіңе

Қуанып жүйем босады.

Тоғыздан тоғыз атадым.

Берекеге алла жеткізіп,

Арта берсін қатарың.

Қарадан, көктен, жасылдан.

Талайды бастан кешірдім

Құдалықты жасымнан.

Қарық қып тоймен ауылды.

Естен кетпес той болсын,

Бір дүрілдет қауымды.

Түсірмей қаяу жүрекке.

Тірліктің күші бірлікте

Сақталсын мәңгі жүректе.

Сауық пен көк жайлауда салды ойынды.

Он бес күн жолаушылар қонақ болып,

Құдалар белгіледі барар күнді.

Құрметке ақтарылған разы боп,

Еліне Жолекеңдер қайта оралды.

Дайындап алды алдынан беретінін.

Сиға си, сыраға бал дейді қазақ,

Дәулетті келді кезі төгетұғын.

Бойына қызылсудың тіктірді үйді.

Жолымбет өзі бас боп күндіз-түні,

Құдаға келтірем деп қалай сиды.

Күтуге бірі қалмай түгенделіп.

Үлкендер белгіледі басқаратын,

Күтетін қонақтарын алды бөліп.

Жетерлік бар қажетті алды қамдап.

Жатар орны, ішер ас, соятын мал,

Күн бұрын дайындады бәрін таңдап.

Асырды бір-біріне форымдарын.

Әнші-күйші, жүйрік ат, мықты палуан,

Дайындап болды түгел соның бәрін.

Жинады салтанатқа бұ-дағы елді.

Шешендер кезекпенен әзіл айтып,

Қозғады өткен-кеткен мұраны енді.

Қыдырып ауыл сайын кезек қонып.

Еліне елдей көшіп қайта қайтты,

Шаттанып, разы боп, көңіл толып.

Бөлентіп қуанышқа барлық елін.

Келіннің аяғынан дейді халық,

Болыпты шын бақытты құтты келін.

Төгіліп он саусақтан өнер тамып,

Болыпты өте шебер істі келін.

Тілегі Мақта апайдың қабыл болып,

Болыпты келер жылы жүкті келін.

Жауабы айтушының емес оғаш.

Екінші әйелінен Мәмбет, Арыс,

Осылай қатар біткен мал менен бас.

“Ұл туса күн туады” деу елдің салты.

Мәмбеттен үш, Арыстан біреу болып,

Мінеки қалың халық бүгінгі арты.

Ақиқат көргенге анық, сөз емес жай.

Орысқа екі болыс бодан болып,

Қытайға қарап кетті екі үкірдай.

Танылып дүниеге атақ-даңқы,

Ту ұстап, тұлпар мінді ер Қабанбай.

Алынды ауызыңа талай аруақ,

Дұға қыл аруақтарға, ей, Кәрібай!

ХХХ