Арнаулы бiлiмдендiру министрлiгi
жүктеу/скачать 1.02 Mb. Pdf көрінісі
|
| сөйлем мүшелері дейміз. Жай сөйлемдер құрамдық ерекшеліктеріне сəйкес жалаң
жəне жайылма болып бөлінеді. Жалаң сөйлем бастауыш пен баяндауыштан не оның бірінен құралады. Ал сөйлем құрамына бастауыш, баяндауыштан басқа тұрлаусыз мүшелер не олардың бірі болса, сөйлемнің іргесі кеңіп, ол жайылмаға айналады. Мысалы, Жел өршелене түсті-жалаң, Ызғарлы жел өршелене түсті-жайылма. Толқын күшейді-жалаң. Жайылма сөйлемдегі тұрлаусыз мүшелер не бастауыштың, не баяндауыштың (кейде екеуінің де) маңына топтатылады:1. Ызғарлы жел өршелене түсті.2. Өзін көтермейтін сөзді басқаға айтпа. Сөйлем құрауға негіз болатын бас мүшелер-тұрлаулы мүшелер-сөйлем атаулының грамматикалық ұйытқысы. Ал тұрлаусыз мүшелер тұрлаулы мүшелердің маңына топтанып не тікелей соларды, не бірін-бірі анықтап, толықтап, пысықтап тұрады. Мысалы: Шығысқа қарай беттеген үлкен кеме толқынды теңізді тіліп келеді.Бұл сөйлемнің бастауышы-кеме, баяндауышы-тіліп келеді. Олардан басқа мүшелер сол екеуінің маңына топтанып, екі шумақ құралған да, əр шумақтағы сөздер біріне-бірі бағынып барып, не тікелей бастауышқа, не баяндауышқа бағынған. Тұрлаусыз мүшелер-толықтауыш, анықтауыш, пысықтауыш болып үшке бөлінеді.Сөйлем мүшелерінің құрамы дара, кұрделі, үйірлі болады.Мысалы: Жаңбырмен жер көгерер, еңбекпен ел көгерер.Сөйлемнің мүшелері өзара синтаксистік байланыста айтылады. Сөйлем мүшелерін сұрақтар қою арқылы талдау жасағанда, олардың сол байланыс желісі үзілмегені мақұл. Мысалы: Көл жағалай қонады қу менен қаз (Абай) деген сөйлемнің мүшелерін ажыратып тану үшін талдауды бастауыш баяндауыштан бастап, сұрақты былай қоямыз.Не қонады? - Қу менен қаз қонды.Қалай қонады?-Көл жағалай қонады. Сөйлемнің құрамында сөйлем мүшелерінен басқа да сөздер болады, олар- қаратпа, қыстырма, од ағай сөздер. Бұлар жинақталып, сойлемдегі оқшау сөздер деп аталады. Оқшау сөздерсөйлемнен не сөйлем мүшелерімен тек мағаналық байланыста айтылады да, олармен синтаксистік байланыста болмайды. Сонлықтан оларды сөйлем мүшелері деп атаймыз. Сөйлемнің құрамында əр алуан сөздер болады. Олардың көпшілігі өзара мағаналық, синтаксистік байланыста айттылу арқылы мүшелік қызметке ие болады.Сөйлем құрамының негізі-бастауыш пен баяндауыш болғанмен сөйлем болғанмен сөйлем құрамында баяндауыштың синтаксистік қызметі басым ерекше (ол кейін айтылады).Сөйтіп мағыналық, синтаксистік қарым-қатнасы дербес синтаксистік қызмет атқаратын сөздері, күрделі сөздер тобын сөйлем мүшесі дейміз. жүктеу/скачать 1.02 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|