Қасқабасов С. Таңдамалы
жүктеу/скачать 1.43 Mb. Pdf көрінісі
|
|
Ай дың, Күннің, Жердің өзінің қалай пайда болғаны туралы баяндайтын мифтер ең көне болып табылады. Олардың бейне лейтін уақыты – «минус І дәуір». Олай болса, мифтердегі ке ңістік те, оқиғалар да, кейіпкерлер де бәрі – «минус І дәуір дің» жемісі. Екінші сөзбен айтқанда, «жасампаздық туралы мифтер» түгелімен осы дәуірдікі болып есептеледі, ал бұл дә уірдің өзі екі сатыдан тұрады. Біріншісі – адам әлі өзін маңайындағы қоршаған табиғаттан бөлмеген уақытта, екіншісі – адам өзін ерекше сезінген заман. Бұл екеуі – мифтік сананың екі сатысы, әрі архаикалық мифтердің екі бөлігі. Алғашқысы – адамның аңға, жұлдызға, тасқа опоңай, өз еркімен айналып өтетіні, сондайақ керісін ше – аңдардың, т.б. адамға айналатындығы туралы баяндайтын мифтер. Мұнда адам мен табиғат арасында алшақтық жоқ. Екіншісі – адамның басқа нәрсеге (немесе керісінше) айналып кетуі – біреудің зорлауымен яки бір қауіптің кесірінен болып көрінеді. Демек, мұнда адам өзін аңнан бөлек жан екенін біледі және аңға өзі айналғысы келмейді. Оны басқа бір күш мәжбүр етеді. Көп жағдайда жазадан қашу немесе бірдеңеден қорқу сияқты болып келеді. Сонымен қатар мифтерде аспан шырақтары, басқа да нәр селер біреудің (кейде көп құдайдың біреуінің) дене мүше лерінен жасалады. Бұл да «минус І дәуірді» көрсететін «жасам паздық миф». Алайда, бұл мифтердің пайда болған уақы ты – құлиеленуші мемлекеттер, яғни, көпқұдайлық пай да болған тұс, демек, бұл мезгіл – «плюс ІІ дәуір». Сырт қарағанда, мұнда қайшылық бар: кейінгі заманда туған миф ежелгі, адамнан бұрынғы уақытты көрсетеді. Дұрысында, бұл – заңды. Мифтердің бәрі адам өзі туралы, аспан, жер, табиғат жайында ойлап, олар қалай және қашан пайда болған деген сұрақтар қоя алатын халге келгенде, соларға өзінше жауап бере алатын жағдайға жеткенде ғана туған. Олай болса, мифтер – адамзаттың өзі мен табиғат жайында кейінгі заманда [ 7 ] шығарған әңгімелер мен шежірелер, ырымдар жиынтығы. Олардың қайсысын қай кезде шығарды, не нәрсеге сүйеніп шы ғарды – міне, осы тұрғыдан келгенде, мифтерді тарихи стадиялық әдіспен зерттеп, олардың ең көнесі қайсысы, олар қандай мақсатта айтылған деген сауалдарға жауап іздеуге тура келеді. Адамдар әр дәуірде миф шығарып отырған. Алғашқы миф тер ежелгі адамдардың тұңғыш рет өзін адам сезініп, табиғаттан бөлектенген кезде, топ болып қауымдаса бастаған тұста пайда болғаны күмәнсіз. Бұл кезеңнің мифтері өте қарапайым, онда айтарлықтай абстрактілік жоқ. Адам дар маңайындағы, көзіне көрініп жүрген, күнделікті тіршілігінде кездесіп, көріп, аңдап жүрген нәрселерін тілге тиек еткен, олар туралы ойланып, олардың ерекшеліктері жайлы ойға шомып, түсінуге тырысқан. Сонда оның ақылойы, түйсігі өзінің өмірі мен тә жірибесінен аспаған, сөйтіп, ол өз өмірін соларға көшірген. Мұндай жағдай мифологияның барлық түрінде кездеседі, тіпті мифологияланудың екінші түрінде де айқын көрінеді. Екінші рет мифологиялану процесі құлиеленуші мемлекет тұсында болған. Мәселен, көпқұдайлық мифологияда құдайлар мен адамдардың, алыптардың фантастикалық өмірі мен бастан кеш кендері сырт көзге ешбір реті жоқ хаос болып көрінеді. Бірақ жіті талдаған адам ондағы образдар мен жайттардың бірізді екенін байқайды, эпизодтар мен тұлғалар тізбегі жүйелі екенін аңғарады. Сөйтіп, ол ондай мифтерде табиғат пен қоғамның ақиқаттан алшақ мифологиялық тарихы баяндалатынын кө реді. Бұл – екінші мифологияланудың нәтижесі. Ол – «плюс ІІ дәуірде», яғни, құлиеленуші мемлекеттер тұсында жүзеге асқан процесс. Осы кезеңнің өзінде де адамдар болмысты жаңа мифтік сана негізінде қабылдайды, тек мұнда алғашқы қауымдағы мифтік емес, жаңа сатыдағы мифологиялық ойлау бой көрсетеді, өйткені «ежелгі замандағы халықтар өзінің алғы (бұрынғы) тарихын өз қиялында, мифологиясы арқылы елестетеді» 1 . Ен деше, адам өзінің әлі ақылесі бар кісі, яғни, Homo Sapiens болмаған кезін миф арқылы білгісі келеді, ал оған бұл істе қиялы мен биогенетикалық жады (память, код) жәрдемге келеді. |