«Астрономия» пәнінің оқу-әдістемелік кешені

Жұлдызды аспанды бақылау кезінде біз жұлдыздардың түстері әр қилы екендігін байқауымыз мүмкін.Қызған метальдың түсі бойынша оның температурасын болжауға болатыны сияқты, жұлдыз түсі де оның фотосферасын, температурасын көрсетеді.Сәуленің максимал толқын ұзындығы мен температурасы арасында белгілі байланыс (29) бар.Әр түрлі жұлдыздардың сәуле шығару максимумы әр түрлі толқын ұзындығына келеді.Мысалы біздің Күн-сары жұлдыз.Капелла да осы түсті жұлдыз,оның температурасы 6000 К шамасында. Температурасы 3500-4000 К болатын жұлдыздар қызғылт түсті (Альдебаран).Қызыл жұлдыздардың (Бетельгейзе) температурасы 3000 К-ге жуық.Қазіргі кезде белгілі жұлдыздардың ең суықтарының температурасы 2000 К-нен аз.Мұндай жұлдыздарды спектрдің инфрақызыл бөлігінде бақылауға болады.Күннен көп ыстық жұлдыздар көптеп саналады.Оларға,мысалы,ақ жұлдыздар (Спика Сириус,Вега) жатады.100000-200000 К аралығында.Фотосферасының температурасы 300000-500000 К болатын көгілдір-ақшыл жұлдыздар кездеседі.Жұлдыздардың қойнауындағы температурасы 100000000 К-нен кем емес.

Жұлдыздардың табиғаты туралы маңызды мәселелерді астрономдар олардың спектрін талдау арқылы алады.Көпшілік жұлдыздардың спектрлері Күн спектрі тәрізді жұту спектрі болып табылады:үздіксіз спектр реңкінде күңгірт сызықтар байқалады.

O – B – A – F – G – K – M

және тізбекте реті бойынша солдан оңға қарай ауысқанда жұлдыз түсі (О класы) аққа (А класы), сарыға (G класы), қызылға (М класы) өзгереді.Демек,осы бағытта кластан класқа өткен сайын жұлдыздардың температурасы кемиді.

F0 – F1 – F2 - F3 - F4 - F5 - F6 - F7- F8 - F9

Күн G2 спектрлік класына жатады.Негізінде жұлдыздар атмосферасының химиялық құрамы ұқсас: олардағы ең көп таралған элементтер,Күндегі сияқты, сутегі мен гелий болып табылды.Жұлдыздар спектрлерінің әр түрлілігі ең алдымен олардың температураларының әр түрлі болуынан деп түсіндіріледі.Жұлдыздар атмосфераларындағы заттардың физикалық күйі мен спектрінің түрі температураға байланысты.Жоғары емес температурада (қызыл жұлдыздар) жұлдыздар атмосферасында бейтарап атомдар,тіпті қарапайым молекулалық қосындылар(C2,CN.TiO,ZrO және т.б.) бола алады.өте ыстық жұлдыздар атмосферасында иондалған атомдар басым.

Жұлдыздар да Күн тәрізді энергияны электромагниттік тербелістің барлық толқын ұзындығы диапозонында шығарады.Жарқырағыштық жұлдыздың сәуле шығаруының жалпы қуатын сипттайтын және ең басты сипаттамаларының бірі болып табылады.

Астрономдар ең соңғы жетістіктегі техниканы қолданғанның өзінде бірнеше жұлдыздың ғана бұрыштық диаметрін (ол бойынша қашықтықты,сызықтық өлшемін біле отырып) тікелей өлшей алды.Негізінде астрономдар жұлдыздардың радиусын басқаша тәсілдермен анықтайды.Көптеген жұлдыздардың радиусын анықтай отырып, астрономдар өлшемдері Күн өлшемінен едәуір өзгеше болатын жұлдыздар бар екеніне көз жеткізді.Ең үлкен өлшем аса алып жұлдыздарда.Олардың радиусы Күн радиусынан жүздеген есе үлкен.Мысалы,Сарышаянның r (Антарестегі) радиусы Күн радиусынан 750 еседен артық үлкен.Радиусы Күн радиусынан ондаған есе үлкен жұлдыздар алыптар деп аталады.Өлшемдері Күн шамалас немесе одан кіші жұлдыздар ергедейлілер деп аталады.Ергежейлілер арасында Жерден,тіпті Айдан да кішілері бар.Одан да кіші жұлдыздар ашылуда.

Жұлдыздар массалары-олардың ең басты сипаттамаларының бірі.Жұлдыздар массалары әр түрлі. Бірақ жарқырағыштықтары мен өлшемдеріне қарағанда жұлдыз массалары едәуір мөлшерде шектеулі:ең ауыр деген жұлдыздар әдетте Күн массасынан бар болғаны ондаған есе үлкен де,жұлдыздың ең кіші массасы 0,06 М.Жұлдыз массасын анықтаудың басты (негізгі) тәсілін қос жұлдыздарды зерттеу береді:сонымен қатар жарқырағыштық пен жұлдыз массасы аралығында тәуелділік бар екендігі айқындалды.

Жұлдыз ғылымы-астрономия ерте замандарда ,мал жайылған жазық далаларда, жойқын өзендердің егін салған аңғарларында туған.Оны тудырушылар-өмір талаптары,өндіріс процестері.Жаратылыстанудың жеке салаларының жүйелі дамуын зерттеп білу қажет,-дейді Фридрих Энгельс.-Әуелі астрономия, ол мал өсіретін және егін салатын халықтарға тіпті жыл мезгілдерін айыру үшін-ақ сөзсіз қажет.Астрономия тек математиканың көмегімен ғана дами алады. Сондықтан осы соңғымен де шұғылдануға тура келеді.Одан әрі жер кәсібінің дамуының белгілі сатысында және белгілі елдерде (Мысырда жер суару үшін суды жоғары көтеру),әсіресе қалалардың,ірі құрылыстардың пайда болуымен және қолөнер кәсібінің дамуымен бірге механика да дамыды.