Қазақ философиясы тарихы. Ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейін. – Т. Қазақ философиясының

113 
Тағы бір көңіл аударатын жағдай – М.Қашқаридың ХІ ғасырда жазған 
шығармасы VІ-VІІ ғасырларға жататын «Күлтегін», «Тоныкөк», «Білге қаған» 
ескерткіштерімен үндесіп жатқанын айта кету керек. Стеблева И.В. М.Қашқари 
еңбегін байырғы түркі шығармаларымен сабақтастыра қарап, «әр түрлі 
мемлекеттік бірлестіктер құрамында болған түркілер арасындағы түркі тілдес 
әдеби процестің үзілмеген алғасын анықтап беруінің мәні айрықша зор» /36/ – 
деп жазды. 
Жоғарыда айтылған сөзді мына мысалдар дәлелдесе керек. Күлтегін 
құрметінеарналған Үлкен жазуда түркі қағаны жаулап алған халықтар жайында 
айтылады: «Тізеліні бүктірді, бастыны еңкейтті». Ал, «Диуанида» 
(Таңғұттармен соғыс) бағынғандар туралы: «Ол ерлерін жұмсады, ерлері менің 
алдымда тізесін бүкті, басы мен мойнын еңкейтті». 
Үлкен жазудың қорытынды бөліміндегі Алып ер Тонғаны жоқтауда ащы 
зар, мезгілсіз өлімге қайғыру айтылады. «Тағдырды тәңірі жасар, адам баласы 
өлгелі туады». «Диуанида» өмірдің жалғандығы, уақыттың өтпелілігі туралы 
осы сарында біршама кеңірек айтылады: «Күндер уақытты асықтырып, 
адамның күшін алады, дүниеден ерлерді айырады» және «уақыт салты осындай, 
бұл жерде барлық адамдарға азмыш бірдей. Тағдырдың шіреп тартқан оғынан 
тау шыңдары қақ айырылады». 
Сонымен бұл мысалдар түркі мәдени рефлексиясынан туындаған ақындық 
дәстүр жалғастығы мен өміршеңдігін көрсетеді. «Диуанидағы» көркемдеу 
тәсілдерінен көшпелі түркілердің өзіндік ерекшелігін, дүниені өзінше ұғынуын 
бейнелейтін түркі эпикалық дәстүрі көрінеді. М.Қашқари шығармасы көшпелі 
қоғамның шынайы мәселелерімен тығыз байланыстағы жарқын образдар, өмірлік 
тәжірибе негізінде туды. Табиғаттың таңғажайып көріністерін сипаттау, адамның 
албырт сезімдерін дәріптеу, жауға қарсы соғыстағы есте қаларлық ұрыстарды 
көрсету, өмірдің мәні туралы, адам туралы ой-толғаныстар, қорқақатық пен 
ашкөздікті айыптау, оңбағандық пен ұждансыздыққа, ерлік пен инабаттылықта 
қарсы қою – оның шығармашылығындағы негізгі желі. М.Қаш-қари 
шығармашылығы орта ғасырға тән мистикалық тұспалдан (аллегориядан) ада. 
Оның шығармаларындағы ой мен сезімді берудегі реализм, турашылдық, қара-
пайымдылық және шынайылық қазіргі оқырманды таңырқатады, таң-тамаша 
қалдырады. Бұл ойдың айшықты да өрнекті көрінісітерін төменде келтірілген әр 
алуан тақырыптағы мысалдардан байқай аламыз. 
Мәңгілік тақырып – махаббат тақырыбына барған М.Қашқариды шынайы 
сезім шабыттандырады: 
Қойындасып (құшақтасып) жатсаң (оның) жүзі, 
Алжастырар айтқан (оның) сөзі. 
Мың кісі (ғашық) құрбан қылар өзін, 
Жаннан артық санар оның (бір ауыз) сөзін. 
Торланармын өзім оның көркіне, 
Ем болар аяғының тозаңы менің дертіме. 
Мың кісі құрбан қылар өзін, 
Ғашығының көріп көзін. 

114 
Ғашықтардың бір-бірінен айырылысып қалғанда айтқан сөздері жүрек 
тебірентерлік: 
Махббаттың дерті мені қинады, 
Күндіз-түні жүрегімде тулады. 
Толғанудан жаным да бір тынбады, 
Көшіп кеткен жұртын көріп жарымның. 
Сүйген жарым кетіп еді сапарға, 
Көңілім менің оған берік байланған, 
Онсыз жерде жүре алмадым, қатарда, 
Қайғысынан басым зеңіп, айналған. 
Күнделікті бейбіт өмір, еңбек туралы, оның қарапайым адами қуаныштарын 
әңгімелейтін өлеңдер: 
Жігіттерді жүгіртіп, 
Алма ағашын ырғатып, 
Құлан, киік аулатып 
Тамаша қылып қуансам. 
Асауды мініп тулатып, 
Есін жиып үйретсем 
Итке киік қайыртып, 
Ұстап соны бір тынсам. 
Аңға барып, құс салсам, 
Тұйғын салып аңды алсам. 
Түлкі мен доңызды атсам 
Ерлігімен мәз болсам /37/. 
Осы өлеңдерден көшпенді мал шаруашылығы мен аңшылық өмірдің жарқын 
көріністерін көреміз. 
М.Қашқаридың ерекше назар аударған нәрсесі – табиғат құбылыстары. 
Мұның өзі түсінікті де. Себебі, адам мен табиғаттың қарым-қатынасы көшпелі 
ел мәдениетіне «Әлем-Адам» байланыс жүйесінде қарама-қарсы қойылмаған, 
қайта динамикалық ғарыштық жаппай қамтушылыққа «қосылған», біртұтас. 
Адам Әлемге, Табиғатқа балама. Номадтарда өмірлік көріністің динамикалық 
формасы Әлеммен (отырықшы халықтарға тән) емес, Әлемдік Қозғалыспен 
сәйкес келеді. Мәселен, «Диуанидағы» үлкен бір толғау «Қыс пен жаздың 
айтысы» жоғарыда айтқан сөзге дәлел болып, керемет табиғат құбылыстары 
тірі адамдардың айтыстарына ұқсатылып суреттеледі. 
Бірақ, біз М.Қашқаридың осы толғауындағы ежелгі дәстүрдегідей туған жер 
табиғатын (қыс пен жазды өзара айтыстырып) асқан сүйіспеншілікпен 
шабыттана жырлағанына назар аударайық (бұл тақырыпты арқау ету дәстүрі 
кейінгі түркі тілдес әдебиеттерді, мәселен, Науаи, Абай, Мағжан поэзиялрында 
кездеседі). 
«Жаз бен қыстың айтысында» қыстың жазға ауысуы көркем суреттелген. 
Алдымен қара суық жел тұруын әлі доғармаған, қар жауатын ерте көктемді 
суреттейді, көрініс «қара бұлтпен» байланыстырылды: 
Адам мені (жазды) аңсайды, 
Қар ластан шаршайды, 

115 
Өткізеді қанша айды, 
Әлін алып қарлы жел? 
Бұлт төнеді сұстана, 
Желі қандай? Масқара! 
Іздейді адам баспана. 
Күн кешеді күрсініп. 
Сосын жер-дүние қалың қардың құрсауынан босап, мұз еріп, таулардан 
аққан су сай-салаға толады, сұр бұлттар көтеріліп, дүниенің демі жылып сала 
береді, тау шыңдары жалаңаштанып, ай туып, ақша бұлттар көрінеді: 
Мен келгенде жер үсті, 
Түрге енеді келісті. 
Қар менен мұз ығысып, 
Жер көктейді, күн ысып. 
Қара, кепкен сайларды: 
Жасыл көлге айналды, 
Жер жасарып, жайланды, 
Лебі есті өмірдің. 
Айдың нұры төгілді, 
Жұлдыздар да өрілді, 
Ақша бұлттар көрінді, 
Шапқылады бұлақтар. 
Шешек атқан гүлдердің ғажап көрінісі суреттеледі: 
Жаңбыр жерге нәр берді, 
Гүл шешініп, сәнденді 
Жазбен бірге ән келді, 
Жұпар иіс аңқиды. 
Жұтып нәрлі күн нұрын, 
Қызыл-жасыл гүл бүгін 
Құшақтайды бір-бірін 
Таңданасың, ғажап тым! 
Жануарлар туралы айта келіп, адамдар жайына тоқталады. М.Қашқари «Қыс 
пен жаздың айтысын» жаппай молшылықты көрсетумен аяқтайды: 
Құлан – түздің жүйрігі, 
Тік шаншылып құйрығы 
Қырға қарай құйғыды 
Жазды олар да құптады. 
Жылқы оттайды күйленіп, 
Жалды, қоңды күйге еніп. 
Бектер мінер тарлан да 
Жаз болмаса самғар ма?! 
Дала гүлге көмілді, 
Жібек кілем өрілді. 
Жұмақ жері көрінді /38/. 
Сонымен, жоғарыда айтылған жолдарға ой тұжырымдайық. 

116 
Біздің ата-бабаларымыздың өмір жайлы түсінігінде жердегі өмірге 
құштарлық сезімі басым. Өмірдің мәнін өмірді бағалаудан және оның барлық 
игілігін дәріптеуден көрді. 
М.Қашқари еңбегінде жалпылама ұғымдардың әр түрлілігі бейнелеу объ-
ектісі, діни нанымдардың құрамдас бөлігі ғана емес, жердегі нақты дүние 
процестері, құбылыстары. Болмыс дегеніміз көбінше адамның жерде тіршілік 
етуі, оның саналы өмірі және осымен байланысты мақсаттары, сезімдері, 
мұраттары деп ұғынылды. О дүниелік өмірге сену анық емес, күңгірт айтылған. 
Өліммен қоса ләззат, таңдану мен сұлулыққа негізделген өмір өтеді де, өмір 
сүру аяқталмайды деп сенген секілді. Сұлулық сезімі толыққанды өмірдің 
басталуымен ажырамас бірлікте болатыны жайдан жай емес (М.Қашқаридың 
«Қыс пен жаздың айтысы» және т.б. шығармалары, Ж.Баласағұн 
шығармаларын қараңыз). 
Адамның жанын жадыратып, көзін қуантып, нұрландыратын өмір шынында 
тамаша. Осы жерде өмірдегі әдеміліктің эстетикалық категориясы ұғыну айқын 
байқалады. Әдемілікке қарама-қарсы құбылыс – өмірді бүлдіріп, тірі жанның 
бәрін тапап тастап, өмірін мезгілсіз үзеді. 
Адам мен табиғат ара қатысы пракикалық қызметіне қарай М.Қашқари 
көзқарасының негізгі сипатын береді. Сонымен қатар, осы қарым-қатынас 
өмірді шын мәнінде игеруден танымдық игеруге өтуді сипаттайды. 
Жоғарыда атап өткендей, қазақтың көшпелі өмірінде халық даналығы 
дүниені түсіндіріп қана қоймай, адамды сыртқы дүниемен үндес болуға 
ұмтылдырады. Сондықтан қазақ тарихи-мәдени дәстүріндегі басты мәселе – 
адамның тікелей өзіне қатысты: адам деген кім? Оның міндеті қандай? Осыған 
орай оның бойында қандай қасиеттер болуға тиіс деген секілді сауалдар. 
Көшпелілердің дүниеге көзқарасында адам әлемге қарсы қойылмаған, ақыл мен 
сезім, бас пен жүрек қайшылықта емес, адамға тән парасаттылық пен 
ұждандылықтың, білімдарлық пен имандылықтың, білім мен сенімнің іштей 
үйлесуінің санамен үндестігі. Қоғам мен табиғат құбылыстары туралы 
білімдердің барлығы жалпы дүниетаным жүйесіне тоғысады. Өмір мәнді, 
мағыналы, сондықтан өмір сүрудегі мақсат – болмыстың барлық түрінде, соның 
ішінде өзін тану жолымен де, мәнге ие болу. Шығыс ойшылдары сияқты түркі 
тілдес ойшылдар да қоғамдық дамудың басты мәселелерінің бірі ретінде 
имандылықты ілімдердің басқа түрлерінен (гносеологиялық, онтологиялық, 
космологиялық) жоғары қойып, адам болмысының рухани жағына аса көп 
көңіл бөлді. 
Халықтардың тарихи-мәдени дамуында ірі ұлттар әлемдік өркениеттің 
белгілі бір саласында ерекше көрінеді: ежелгі гректер эстетика, римдіктер – 
хұқық, еврейлер мен арабтар – дін, француздар – әдебиет, ағылшындар – 
экономика, немістер – музыка мен философия, ал, түркілер – имандылық 
(нравственность) саласында. 
Түркі тарихы мен мәдениетінде тұтастай алғанда гуманизм, әділет, 
біліктілік үлгілері тұнып жатыр. Түркілер құдайға емес, иманға (моральға) 
жығылған халық. Канттың айтуынша, дін моральдың себебі емес, салдары. Екі 
нәрсеге – төбеміздегі жұлдызды аспан (тәңір) мен ішкі дүниеміздегі (жүздеген 

117 
жылдардан соң Абай «шынайы» сезім, Шәкәрім «жан-дүние діні» деп атаған) 
имандылық заңына қайран қалғанда ұлы И.Канттың айтқаны астарлы. 
Түркілердің тарихи-мәдени дәстүрінде осы екі нәрсеге аса зор мән берілген. 
Замандасы Ж.Баласағұн сияқты М. Қашқари да имандылық мұраттарын 
іздеп, адамды, оның қалыптасу жолдарын қарастырады. Дүниетаным көзқа-
растарының негізінде этикалық бастау жаты. Олардың түснуі бойынша, кез-
келген қоғамдық-саяси қызмет моральдық-адамгершілік қағидаға: даналыққа, 
әділеттілікке, мейірімділікке, бейбітшілікке, қонақжайлыққа т.б негізделуге 
тиіс. 
М. Қашқаридың әлеуметтік-имандылық көзқарастары – халқы туралы, оның 
әділеттілік пен бақытқа лайық өмірі туралы ойларынан туындайтын жалпы 
дүниеге көзқарасының құрамдас бір бөлігі. Адам баласының бәріне бейбіт өмір, 
тыныштық пен бақыт тілейтіндіктен қонақжайлық ұғымын дәріптейді. 
Қонақ келсе, құт келер. 
Құт-береке қонақпенен бірге келеді: қонақ жақсылықтың белгісі, нышаны. 
Қонақты қарсы алғын, асыңды күттірме, 
Қуана жар салғын, бір затын зыттырма. 
Қонақты құт деп білген ерлер кетті өмірден, 
Қалыпты жаны жаман, пейілі қар көмірден /39/. 
Бұл өлеңдерде қонақ бақыт пен құт-береке әкелуші ретінде көрінеді. Қонақ 
жақтырмайтын адам қоғамдағы негізгі адамгершілік қағидасын, этикалық 
мінез-құлық ережесін өрескел бұзады, сондықтан қандай да айыптауға лайық. 
«Құт» /40/ сөзі молшылықпен бірге бақыт идеясы дегенді білдіреді. Бұл 
ұғымның шығу тегі өте ежелден бастау алады және дүниетанымның түрлі ас-
пектілерін қамтиды. 
М. Қашқари кісі бақыты – байлықпен, материалдық жағдаймен (белгілі бір 
дәрежеде маңызы болса да) өлшенбейді, адамның ішкі жан-дүниесіның 
байлығында және адамгершілік іс-әрекеттерінде деп санайды. Кісіге зұлымдық 
жасаған адам бақытты бола алмайды. Адам бақыты Алла еркіне тәуелді деп 
есептейтін, алған беттен қайтпайтын (ортодоксалды) діндарлардан бөлек 
М.Қашқари ақыл-ой мен білім арқасында ғана адам бақытқа қол жеткізе алады 
деген пікірде. 
Байлық – берген абырой – жайлаудағы қоңсыдай, 
Опа жаққан әйелдей, тұрақтамай ол шырай. 
Алтыныңа, малыңа масаттанба, ағайын, 
Күн мен түнің бәрібір өте шығар жолшыбай. 
Артық бұйым, адамзат, жауың болар түбінде. 
Байлық деген топан су тау боратар 
Ол иесін түбінде төмен қарай құлатар /41/.
М.Қашқари еңбекті, қоғам мен адам өміріндегі еңбектің жасампаздық рөлін 
жоғары бағалады. Еңбек пен бақыт бір-бірімен өзара тығыз байланысты. Ал, 
жалқаулық, жұмысы жоқтық ащы сынға ұшырап, мазаққа айналады. «Еңбек 
ешқашан еш кетпес», «Еккен адам ғана өнім жинайды», «Жазда қатты 
қимылдаса, қыста сүйсінер», «Еріншекке есік те (табалдырық та) асу болар», 

118 
«Еңбекқордың еріні майлы, жалқаудың басы қанды», «Жалқауға бұл (көлеңкесі 
де) жүк болар» /42/. 
Кейінгі буын өкілдерінің дүниеге көзқарас негізін мынадай мақал-мәтелдер 
құрайды: «Еңбек етпеген жігіт, басы бірікпеген халық бақытты бола алмайды», 
«Бақытқа бастар жол – еңбекте». Осылайша еңбек – құт, бақыт, өмірдің қайнар 
көзі болып табылады. 
М.Қашқаридың «Диуани лұғатат-түркіне» енген және қарастырып отырған 
кезеңде түркі тайпаларының әдет-ғұрпына тікелей қатысты мақалдар: «Беттің 
көркі мен көріксіздігіне қарама, адамның тәрбиелілігіне, имандылығына мән 
бер; тәрбиесіз адам бақытты болмайды және ештеңе таба алмайды; адам жылы 
сөзбен басқа кісілердің қайырымдылығын көреді; жолдас адам өзінің досына 
қас ойламауы керек». 
М.Қашқаридың оқылық: «Үлкенді сыйласа, құт болар», «Қарияның сөзі 
бекер болмас, жалғыз шыбық бақша болмас» /43/. Уақыт сынынан өткен нәрсе 
ақиқатқа айналады. Үлкендердің ақыл-кеңесі мен өсиеттерін тыңдау ләзім. 
Қандай да іске кірісерде ата-баба атын атау – қысылған жерде қолдау, қиналған 
тұста таяныш, қолтықтан емеуболады. (Сол себепті Олжас: «Ұрыста мені 
қолдай көріңдер, ата-баба аруағы»), – дейді. 
Ата-баба аруағына сыйынып, ақыл-кеңестерін өмірде басшылыққа алған 
адам өз іс-әрекетіне жауапты болады. Әрбір қазақ өз шежіресін білуі керек 
(болмағанда жеті атасын). «Адамның күні – адаммен» деген мақал көшпелі 
өмірдің негізгі қағидасы. Сол себепті Шежірені тарата білу моральдық-эти-
калық деңгейге дейін көтерілген. 
Аға ұрпақ өкілдерінің даналық ақыл-кеңестері мен тамаша салт-
дәстүрлерінен тәлім-тәрбие алған халқымыздың ең қастерлі де бағалы қасиеті – 
имандылықты ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп, сақтап қояды. Осыған орай, 
М.Қашқаридың тіл немесе сөз қадірін адамның жалпы тәрбиелілігінің 
көрсеткіші және ақпарат алмасудың маңызды құралы ретінде түсінуі өте 
маңызды. 
«Әдептің басы – тіл», «тіл – тәрбиелілік пен қайырымдылықтың басы», 
«ақылды сөз алтын табаққа жеткізер», «тіл түйгенді тіс шеше алмайды», «белгі 
болмаса жол бұзылады, – білім болмаса, сөз бұзылады», «шақпақты шақса – от 
тұтанар, сөз ұғыныдырылса – ой білінер» /44/. Қырғыздардың (қазақтардың – 
Қ.Ә.) ойынша, сөз арқылы адамның тілі жойқын күшке ие болады, «тіл тас 
жарады, тас жармаса, бас жарады» деп Ш.Уәлиханов атап көрсеткені белгілі 
/45/. Сөз өнері емсе ғажайып қадір-қасиетпен астасып жататын сөз құдіреті 
басты орын алатын ерекше шайырлық эстетика қазақтың дәстүрлі пәлсапалық 
мәдениетінің бір бөлшегі болып табылады. Қазақтан сөз қалған ба деген ұғым 
бар. Бұны қалай түсінуге болады? Сөзбен (дауыстап, ойша елестетіп) 
айтылатынның бәрі әрбір қазаққа жас күнінен белгілі. Сондықтан қазақтар Сөз 
құпиясынан, сонымен қатар Сана құпичсынан хабардар болған деп айта 
аламыз. Мүмкін, сол себептен шығар, Ж.Баласағұни «Құдадғу білік» деген 
еңбегінің кіріспесінде былай дейді: «Араб және тәжік (парсы) тілінде жазылған 
кітап көп, ал, барша даналық – біздің тілімізде» (аударған және астын сызған 

119 
біз – Қ.Ә.). Бұл өзін-өзі дәріптеу ме, әлде түркі тілі байлығының шын бағасы 
осы ма? Екеуі де болуы мүмкін. 
Ж.Баласағұнидың төл шығармасы түркі тілінің байлығы, тереңдігі мен 
көркемдгінің, ой тиянақтылығы мен пішін жинақтылығының үлгісі бола алады. 
Ә.Науаи де ана тілінің қуаты мен көркемдігіне қайран қалады: 
Тылсыматтар дастанымды туғызды 
Негізі – түркі тілі телегей. 
Белгілі шығыстанушы П.М.Мелиоранский (1868-1906) былай дейді: «Қазақ 
тілі, зертеушілерміздің барлығы да бір ауыздан бұл тілді ең бай, ең таза түркі 
тілдерінің бірі деп таниды». Атақты Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы: «Қазақ тілінен 
асыл, қазақ тілінен бай тіл жоқ. Сол ата-бабаның тілі болған қазақ тілін осы 
күнгі қазақтың жалғызы да білмейді. Егер қазақ тілін осы күнгі қазақтың 
жалғызы да білмейді. Егер қазақ тілін білсе, дін де осында, ғылым-білім де 
осында, әулиешілік те осында. Солай болғаны үшін бұрынғы өткен ата-
бабаларымыздың бәрі жақсы болып, әулие болып өтті, – депті. 
Сонымен, халықтың түпсіз терең даналығы, өмірден түйген өнегелері, 
этикалық қағидалары, эстетикалық талғамы, тәлім-тәрбиесі тіл арқылы сақ-
талып, тіл арқылы ұрпақтан ұрпаққа жалғасып жатады. Міне, осыны жақсы 
түсініп М.Қашқари өзінің жоғарыда келтірілген даналық сөздерін бізге арнап 
жазғандай. 
М.Қашқари «Диуанида» келтірген ежелгі түркі нақылдары мазмұн жағынан 
да, пішін жағынан да қазақ ауыз әдебиеті үлгілері – мақал-мәтелдермен бірдей 
болып келеді. Логикалық талдау жасамай-ақ олардың кейбірінен мысал 
келтірейік /46/. 
«Құс қанатымен, ер атымен» (33,13 /47/) «Аш не жемес, тоқ не демес» (36, 
138), «Бес саусақ бірдей емес» (40, 115), «Көсеуі ұзын болса, қолы күймес» (53, 
25), «Үйдегі бұзау өгіз болмас» (53, 89), «Тазының жүйрігін түлкі сүймес» (56, 
162), «Тау таумен қауышпас, кісі мен кісі қауышар» (58, 30), «Қызмет тас 
жарар, тас бас жарар» (63, 48), «Құлан құдыққа түссе, құрбақа айғыр болар» 
(65, 164), «Сүзеген сиырға тәңір мүйіз бермейді» (70, 90). М.Қашқари 
жұмысында бұлардан басқа да толып жатқан нақыл сөздер, мақал-мәтелдер 
оқырмандарын адамгершілікке, достыққа, әділдікке, ар-намысты жоғары 
ұстауға, махаббатқа адал болуға, мейірімділікке, ерлікке үндейді. 
«Диуани лұғат ат-түрктегі» өлең-жырлар, мақал-мәтелдер, нақыл сөздер 
негізінен әдеп-тәрбие мәселелерін қамтиды. Себебі, ежелгі түркі (кейін қазақ, 
қырғыз т.б.) мәдениеті этика құндылықтарына негізделген (бұл туралы жоға-
рыда айтып өткенбіз). Елдің осы және басқа да даму ерекшеліктері арқасында 
қазақ халқының мәдени топырағында дау-дамайға бой алдыру кездеспейді. 
«Ашықтық және жан ізгілігі, мұқтаж адамды жылытуға, онымен қолдағы барын 
бөлісуге даярлық қазақ халқының генетикалық қасиеті болып табылады. Ол 
ешкімге де және ешқашан жеккөрушілік немесе артықшылық танытып сондай 
сезіммен қараған емес, ешқашан да ұлтаралық жанжалдың шоғын маздатуға 
қызмет еткен жоқ» /48/. 
Әрбір философия мәдениеттің бір түрі ретінде тілдік құрылыс ерекшелігін 
қамтиды. Философияны мәдениеттің құндылығын, нәрін ашатын тіл деуге 

120 
болады. М.Қашқаридың халықтық философиясында қазақ-түркі мәдениетінің 
сарқылмас «тілдік қоры» жинақталған. Аталған мәселенің мәні – көне 
мәдениетпен, ең алдымен, сөз бен ұғымдар арқылы – тілдік желі арқылы 
байланыста болатындығымызда. 
Сөздер мен ұғымдар /49/ нақты заттардың, құбылыстардың т.б. атауы ғана 
емес, сонымен қатар белгілі бір кезеңде туған әлеуметтік-экономикалық, саяси 
және мәдени қарым-қатынастардың бейнеленуі де. Осындай қарым-қатынастар 
сақталған күнде сөздер мен ұғымдар сол күйінде қалды. Тіпті сол тілді 
қолданушылар тілінде даналықтың басы, үздіксіз сабақтас өмірдің басы ретінде 
көптеген сөздер мен ұғымдар сақталады. 
М.Қашқаридың «Диуани лұғат ат-түрк» атты еңбегінен қазіргі қазақ тілінде 
де, басқа түркі тілдес халықтардың тілінде де сақталған көптеген сөздер мен 
ұғымдарды кездестіреміз. Мысал келтірейік: 

жүктеу/скачать 2.98 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: