Қазақ тілі мен әдебиеті және оқыту теориясы кафедрасы
Студенттердің өзіндік жұмысына арналған материалдар: үйге берілген
жүктеу/скачать 148.32 Kb.
|
Мамандық бойынша оқытылатын шешендік өнер мен мәнерлеп оқу пәні бойынша глоссарий 1. Шешендіктануды оқыту – кез келген өзге оқу пәнін оқыту сияқты жеке тұлғаны қалыптастырудың тиімді құралы. 1. Шешендік сөз – жанды сөз әректі арқылы көрініс беретін эмоционалды-интеллектуалды шығармашылықтың ерекше бір түрі. 2. Шешен ( латынша очаче –сөйлеу) – көпшілік алдында сөз сөйлеуші адам (грек тіліндегі синонимі – ритор) 3. Аудитория – сөйленетін сөз қарата айтылатын адамдар, яғни көпшілік. 4. Кони Анатолий Феодорович (1844 1927) – белгілі орыс заңгері, қоғам қайраткері, танымал сот шешені, академик. 5. Цицирон Марк Тулий (б.з.д. ) – рим қоғам қайраткері, шешен, жазушы. 6. Шешеннің тіл мәдениеті - сөйлеудің тиімділігін, ұғынықты да түсініктілігін және мәнерләгін қамтамасыз ететін, ана тілінің барлық байлықтарының ішінен аса қажеттті әсер етуші тілдік құралдарды іріктеп, саралап алу білгірі. Шешендік өнер – адам өмірінің әрқилы ішкі үрдістерін бейнелеудің озық тәсілі, өзгелерді өз еркіне бағындырудың аса күшті қаруы, жанды қарым-қатынастың амалы ретіндегі сөз сөйлеу құдіретіне ие болғызатын шын мәнінде адамның құдіреттілігін танылатын көпқырлы ілім. Коракс – ежелгі грек философы. Демосфен (б.з.д. 460-370) – ежелгі грек шешені, саяси қайраткер. Шешендіктану – тілдік қатынастың қилы аспектілерін қамтитын кешенді пән. Шаршы топ алдында шешен сөйлеу – шешен мен аудиторияның жанды қарым-қатынасы. Шешеннің психологиялық мәдениеті – адамның психикалық әрекетін танытатын білімдердің жиынтығы және бұл білімді адамдармен жұмыстың нақты жағдайында қолдана білу. Аудитория – шаршы топ алдында сөйленер сөзді тыңдауға жиналған, өз назарларын шешенге, оның сөзіне бағыттаған белгілі мөлшердегі адамдар тобы. Шешеннің этикасы – адамгершілік нормаларының , бағдарлау құндылықтарының , оның өз міндеттеріне , жұмыс мақсатына, тыңдаушыларына қатынасын анықтайтын тәртіп ережелерінің жиынтығы. 15. Сөйлеу техникасының құрамды бөліктері – бұл дыбыстық, тыныстық қойылымы, сөйлеу сәтіндегі дауыстың, дикциясының, орфоэпиясының дұрыс қойылымы. 16. Сөйлеу техникасының мәні – дыбыстау нормаларын сақтауда артикуляция, дыбыс, тыныс бойынша жұмыстарды ұйымдастыру. 17. Адамбаев Балтабай Әбдірахманұлы (1919 -1979) – шешендіктанушы ғалыфм, жазушы. 18. Ақтайлақ Байғараұлы (1720-1816) – шешен би, төкпе ақын. 19. Байбекұлы Әйтеке би(1644 -1700) – мемлекет және қоғам қайраткері, атақты шешен, Кіші жүздің төбе биі. 20. Бөлтірік Әлменұлы(1771-1854) – қазақтың көрнекті шешені, биі, батыры. 21. Қыдыршаев Абат Сатыбайұлы ( 1963) – шешендіктанушы, тілші, әдіскер ғалым, педагогика ғылымдарының докторы. 22. Сөйлеу мазмұны – 1. сөйлеу жоспары, жалпы, нақты мақсатының анықталуы.2. тақрып таңдауы, аудитория ерекшелігін есепке алуы. 3. Сөздегі мәлімет жиынтығы. 4. Логикалығы.5. Шешендік сөздің түрі. 23. Сөйлеу сатысы– 1. Сөйлеу құрылымы(сөйленіс сәттілігі, мағыналық тарауларға жіктелуі, түйіні)2. Деректердің іріктеліуі мен олардың иланымдылығы(статистиканы қолдана алуы, беделді тұлғаларға сілтеме жасауы3. Аудиториямен байланысы4. Аудиторияның назарын аударта алуы (сәттік сергітер мезет пен юмор элементтерін үйлестіре алуы) 24. Сөйлеу шеберлігі – қарапайымдылығы мен түсініктілігі, материалды еркін меңгергендігі, сөйлеу дұрыстығы, бейнелілігі мен эмоциональдығы. 25. Сөйлеу мәнері – шешщеннің мінбедегі қалпы: сыртқы кейпі; тұрысы; ым; ишарат; дене қимылы(жест); бет қимылы(мимика); сенімділігі; 26. Сөйлеу техникасы – дауыс күші мен әуезділігі; саздылығы(интонациясы); дикциясы; сөйлеу қорқыны(темп); уақытпен есептесуі; 27. Сөйлеушінің жеке сапалық белгісі – 1. Жалпы білімдарлығы (эрудициясы),2. Айтылғандарға нық көзқарасының болуы, 3. Тактикалығы(көрегендігі, әдістілігі, әдептілігі) мен сыпайлығы. 28. Шешен мен оның сөйлеген сөзіне жалпы баға – 1.ү Сөйлеген сөзінің теориялық деңгейі. 2. Шешеннің тақырыпқа сай әзірлігі. 5. Дәрістік кешен (семинарда талқыланатын тақырыптар, көрнекілік, таратылу материалдары, қажетті әдебиет тізімі). Тақырыбы: Сөз мәдениеті және риторика пәні туралы түсінік Шешен діктанудың ғылым және оқу пәні ретінде дамуы мыңдаған жылдарды қамтиды. Әрбір кезеңге сәйкесті оның мазмұны да әрқилы. Ол әдебиеттің ерекше жанры есебінде де, сөйлеу шеберлігінің белгілі бір түрі (жазбаша және ауызша) есебінде де, ауызша сөйлеу ғылымы әрі өнері ретінде де қарастырылды. Қазіргі таңдағы зерттеу еңбектерінде шешендіктану кешенді пән ретінде қарастырылып, құрамына тілдік қарым-қатынастың ( тілдік коммуникация) логикалық, лингвистикалық, психологиялық, физиологиялық, көркем әдеби және тағы басқа аспектілерін қамтиды. Бұл ғылым саласының “шешендік өнер”, “шешендік”, “шаршы топ алдында ауызша сөйлеу шеберлігі”, “элоквенция” сияқты өзге де атаулары бар. Тақырыбы: Шешендіктанудың тарихи парақтары Шешендіктану /риторика/ - ежелгі ғылым салаларының бірі. Оның пайда болып, өмір сүруі мыңдаған жылдарды қамтиды. Әртүрлі кезеңдерде оның қоғамдық өмірдегі орны жоғары не төмнгі деңгейде бағаланады, бірақ өз дамуын тоқтатпады. Шешендік өнердің өркен жайып гүлденуі желгі грек және ежелгі рим республикаларының өркендеуімен, Ренесанс дәуірімен, ХҮІІІ ғасырдағы Франциядағы және ХХ ғасырдағы Ресейдегі революциялармен тұспа-тұс келді. Шешендік өнердің теориясы мен практикасы ретінде шешендіктану ғылымы біздің жыл санауымызға дейінгі Ү-ІҮ ғ.ғ Ежелгі Грецияда қалыптасты. Ежелгі Грецияда шешендік шындыққа жету құралы болып табылатындығы және бұл өнер ғана емес / эпос, лирика, музикамен қатар/, сондай-ақ адамды танып-білудегі филсофиямен жарысқа түсе алатын ғылым екендігі туралы сенім қалыптасты. Ежелгі герцияда шешендік өнерге оқытып-үйрететін, баулитын ақылы оқытушы –софистер пайда болды. Софистер сөзді ойната, құбылта қолдана білді, олар шешендік өнердің практикасына ғана емес, теориясына да үлкен мән берді. Шешендік өнер туралы ғылым ретінде шешендіктанудың /риторика/ негізін де осылар қалады. Тақырыбы: Шешендіктану теориясының орта ғасырда және жаңа дәуірде дамуы Ү ғ. соңында құл иеленуші Рим империясының құлауы жаңа феодалдық формацияға өту кезеңнің бастау болды. Ерікті азаматтардың тең құқылы қатынасы сеньорлар мен вассалдардың иерархиялық субординанациясымен алмастырылды. Жаңа кезең әлеуметтік-экономикалық өмірдің барлық салаларында, соның ішінде шешендіктануға да елеулі өзгерістер әкелді. Насихатта ісі шешендік шеберліктің мейлінше жоғары деңгейде болуын талап етті. Үгіт-насихаттың негізінде антикалық шешендіктану мен формальды логиканың негізгі нормаларын, ежелгі шешендердің тәжірибесін қабылдаған орта ғасырлық шешендік өнер дами түсті. Діни тонмен көмкерілген орта ғасырлық шешендік өнер жаңа сапаға да ие болды. Тақырыбы: Шешеннің сөйлеудің логикасы. Шешендіктану – тілдік қатынастың қилы аспектілерін қамтитын кешенді пән. Шешендік өнерді игеру барысында шешен сөйлеудің логикалық аспектілері өз алдына бір бөлек мәселе. Жалпы шаршы топ алдында ауызша сөйлеу өзіндік эмоциональдығымен, көркемділігімен қызықтырары даусыз. Солай десек те, сөзді логикалық тұрғыда ұйымдастыруға арқа сүйенілмесе, ойлаған мақсатқа сай келмесі де ақиқат. Сөйленген сөзде логиканың болмауын психологиялық амалдармен де алмастыру мүмкін емес. Кез келген сөйленген сөздің тиімділігі, жандылығы алғашқы кезекте оның мазмұндылығымен анықталары сөзсіз. Тақырыбы: Шешеннің сөйлеу мәдениеті Шешеннің өзіндік көзқарасының ой ұшығы, сезімі мен ойлары, оның сөйлеу логикасы мен фактологиясы ауддитория үшін дыбысталған сөз күйінде көрініс табады. Шаршы топ алдында шебер сөйлеу білігі сияқты шешеннің басты қасиеті оның ойын ақырына дейін мейлінше дәл білдіруге көмектесетін бірден-бір айқын да жарқын сөздерді ершеп ала білу білігімен бөлінбес бір тұтастықта болып келеді. Шешеннің тіл мәдениеті - сөйлеудің тиімділігін, ұғынықты да түсініктілігін және мәнерләгін қамтамасыз ететін, ана тілінің барлық байлықтарының ішінен аса қажеттті әсер етуші тілдік құралдарды іріктеп, саралап алу білгірі. Тақырыбы: Шешен мен аудиторияның ара қатынасы Сөйленер сөздің тақырыбы анықталып, тезистік жобасы жүйеленген, дәлелдер жүйесі іріктеліп ойластырылған, сөйлейтін сөз композициялық құрылымы жағынан жинақталып, алдынала редакцияланған делік. Демек, сөйлеу алды коммуникативтікке дейінгі әзірлік сатысындағы жұмыстар аяқталды деген сөз. Енді біразырақ әзірліктен кейін сөз сөйлеу кезеңі басталады. Бұл кезеңде шешенге психология, этика, педагогика ғылым салары көмекке келеді. Шаршы топ алдында сөйлеудің қай-қайсы да шешеншнің тыңдаушы психикасына сөз арқылы мақсатты әсер етуі. Осы орайда пайда болатын және олардың шешімін табуда психология ілімі септесетін мәселелер шеңбері мыналар: тыңдаушылардың назарын аудара білу және оны ұйымдастыру; шешен мен аудиторияның аралық байланысы қалай қалыптастырылады; ақпаратты екшеу, меңгеру және ұсыну үдересі қалай бағытталады; бұл үдерісті басқаруға бола ма; әр түрлі аудиторияның әлеуметтік –психологиялық ерекшеліктері неден құралады және оларды қалай сауатты ескеруге болады т.б Тақырыбы: Шешен этикасы. Шешеннің этикалық мәдениеті психологиялық мәдениетімен, қарым-қатынасты сәтімен жүзеге асыру тактісімен, білік-дағдысымен тығыз байланысты. Сөйлеу шеберлігінің осы жағын коммуникативтік мәдениет не қарым-қатынас мәдениеті деп те атайды. Шешен этикасы – адамгершілік нормаларының, бағдарлау құндылықтарының, оның өз міндеттеріне, жұмыс мақсатына, тыңдаушыларына қатынасын анықтайтын тәртіп ережелерінің жиынтығы. Шешендік этиканың аса мәнді элементтерінің бірі – аудиторияға құрметпен, жылылықпен қараудан туған такт, ашықтық, елгезектік, сезімталдық қалып ұсталуы. Тақырыбы: Шешеннің сөйлеу техникасы Сөз сөйлеу үдерісінде аудиторияға әсер ету барысында шешен лингвистикалық, паралингвистикалық және кинетикалық құралдардың тұтас кешеніне жүгінеді. Сөзсіз, қай уақытта да ең бастысы сөз болып қала береді. Ал шешендіктану – жанды, дыбысты сөз туралы ғылым. Демек сөз арқылы түйінделген ой қаншалықты маңызды болса да, ол тыңдаушыларға тек шешеннің сол сөздері нақты да түсінікті, мөлшерленген күйде дыбыстауы, айтуы арқылы ғана әсер ете алады. Сөйлеу өнерінде ең бастысы деп нені есептейтіндігін сұрағанда, Демосфен айтылажақ сөздің қалыпты да үйлесімді дыбысталуына ең алғы кезекте ерекше мән берудің аса қажеттілігін баса айтқан. Сөйлеу техникасы – шешендік туралы ғылымның өте арнайы да маңызды тарауы. Өзгелерінен ерекшелігі бұнда дыбыстау дағдылары бойынша жүргізілетін ұзақ мерзімді, тегеурінді машықтық жұмыстар мен жаттығулар аса маңызды. Сөйлеу техникасының құрамды бөліктері – бұл дыбыстық, тыныстық қойылымы, сөйлеу сәтіндегі дауыстың, дикциясының, орфоэпиясының дұрыс қойылымы. Сөйлеу техникасының мәні – дыбыстау нормаларын сақтауда артикуляция, дыбыс, тыныс бойынша жұмыстарды ұйымдастыру. Өзін-өзі тексеру сұрақтары Сөз мәдениеті және риторика пәні туралы түсінік Сөз мәдениеті және риторика пәнінің мақсат, міндеттері Антикалық шешендіктану Аристотельдің шешендік өнері Демосфен шешендігі Грек шешендік өнер дәстүрінің ежелгі Римде дамуы Цицерон және антикалық шешендік өнер Квинлитианның «Шешендік тәлімдері» Қазақтың шешендік өнеріъ Майқы би шешендігі Жиренше шешеннің шешендік сөздері Төле би шешендігі Қазыбек би шешендігі Әйтеке би шешендігі Қазақ шешендік өнерінің зерделенуі Қазіргі ұлттық шешендік өнер Алғашқы орыс шешендік өнері М.В.Ломоносовтың «Шешендікке қысқаша басшылығы» 19 ғасырдағы Ресейдегі академиялық және сот шешендік өнері Дауыс – сөйлеу аппараты туралы Тыныс – дауыс саздылығы негізі Диафрагма жұмысын белсендіру амалдары Сөйлеу саздылығы Кідіріс. Логикалық екпін Артикуляция және дикция Сөйлеу мәдениеті ұғымы Әдеби тіл – тілдің өмір сүруінің жоғарғы формасы Сөйлеуге қойылатын негізгі талаптар Сөйлеу стильдері Сөйлеу дұрыстығы Қазіргі қазақ тілінің орфоэпиялық нормалары Сөйлеу екпінін үйлестірудегі қателіктер Грамматикалық норма Академиялық шешендік Сотта сөйлеу ерекшеліктері Әлеуметтік-саяси шешендіктану түрлері Діни тақырыпта сөйлеу Тұрмыстық сөйленіс Тақырып таңдау Алдағы мақсатты анықтау Жадығаттарды іріктеу Мәтінді редакциялау Сөйленер сөзге әзірлену Антикалық шешендіктану теориясындағы логика ен риторика Формльды логика заңдары тулралы Мәтіннің логикалық*-композициялық құрылдымы Мәтінді логикалық-композициялық тұрғыда құрастырудағы кемшіліктер Дәлелдеме ұғымдары Дәлелдеу амалдары Біржақты және екіжақты дәлелдеме Тиімді дәлелдеудің жалпы ережелері мен амалдары Шаршы топ алдында сөйлеу тілі мен стиліне қойылатын негізгі талаптар Риторикалық фигураларды қолдану ерекшеліктері Сөйлеудің лексикалық және синтаксистік экспрессивтілшігі Аудиторияны модельдеу заңы. Ұйымдастыру кезеңі Аудиториядағы шешен мен тыңдаушылардың орналасуы Шешеннің сыртқы кейпі мен мәнері және қимылы, тұрысы Шешеннің дауысы, интонациясы,дикциясы Қысылыс, толғаныстарды жою амалдары Қарыми-қатынас мәдениетьі туралы ұғым Іскерлік сөйлеу мәдениеті Қазіргі этикет. Сөйлеу этикеті. Іскерлік қарым-қатынастың ерекшеліктері Пікіралмасу жүргізу мәдениеті 6. Семинар (семинар) сабақтардың жоспары. (Бұл тарау жоспарланбаған) 7.Пәнді оқыту жөніндегі әдістемелік нұсқаулар СӨЖ- дидактикалық тапсырмаларды өз бетімен орындауға, танымдық қабілетті арттыруға және белгілі бір ғылым саласына байланысты білімін толықтыруға негізделген оқу процесінің ерекше бір түрі. СӨЖ оқытушының қатысуымен /ОЖСӨЖ/ аудиториядан тыс және оқытушысыз аудиториядан тыс /СӨЖ/ сабақтардан тұрады. Мәселен, ОЖСӨЖ-де студенттер қоғамдағы ең бір өзекті мәселелерге байланысты пікірталас, ойталқылар ұйымдастырса, СӨЖ- де антикалық, орта ғасырлардағы, ресей шешендіктануындағы, қазақ шешендік дәстүріндегі небір нақыл сөздерді талдайды. СӨЖ тақырыптары: Аристотельдің шешендік нақылдары Демосфен шешендігі Цицерон шешендігі Квинлитиан шешендігі Сократ нақылдары Төле би шешендігі Қазыбек би шешендігі Әйтеке би шешендігі Сырым батыр шешендігі Жиренше шешендігі Қарашаш шешендігі Бөлтірік шешендігі Майқы би шешендігі Аяз би шешендігі Досбол шешендігі Бұқар жырау жырау шешендігі Бала би шешендігі 8.Типтік есептеу, графикалық жұмыс, лабораторлық жұмыс, курстық проект (жұмыс) орындалуы бойынша әдістемелік нұсқаулар. жүктеу/скачать 148.32 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||