Қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы қатысымдық тұрғыдан меңгертуде қазақ тілінің салалары өзара бірлікте қарыстырылады

жүктеу/скачать 2.86 Mb.

бет	16/32
Дата	19.06.2016
өлшемі	2.86 Mb.
	#147920

1 ... 12 13 14 15 16 17 18 19 ... 32

1990-200 ж.ж. БСО мәтіндерінің лексика-граматикалық топтармен қамтылуы 16

Мұнда 50 жылдардағы оқулықтар мен 70 жылдардағы оқулықтарда сыныптар бойынша алынғанда зат есімдердің алатын үлестік салмағы шамалас 50ж. БСО 1 сыныпта 34,87 процент 2 сыныпта 37,19 процент, 3 сыныпта 42,14 процент болса, 70ж. БСО 1 сыныпта 38,84%, 2сыныпта 39,42%, 3 сыныпта 42,46%) болып келсе, БӘ зат есімдердің пайыздық үлесі де соған жақын (37,7%). Сол сияқты өзге сөз таптарының қолданысы бойынша да салыстырылған мәтіндерде олардың алатын үлестік салмағы ұқсас екендігін көреміз. Мұның өзі БСО мәтіндік құрылымындағы тақырыптық-мазмұндық ұқсастығы ғана емес, сонымен бірге сөз таптарының қолдануындағы бөлгілі бір заңцылықты аңғартса керек. Бул тұжырымның нақтылығына 90 және 2000 жылдардағы оқулықтарды салыстру барысында көз жеткізуге болады.

1990-200 ж.ж. БСО мәтіндерінің лексика-граматикалық

топтармен қамтылуы

16

Сөз таптары	90ж	Ғс/қ	2000ж	Ғс/қ
І.Зат есім	39,14	88603	38,61	142457
2. Етістік	29,02	65694	29,1	107369
3. Сын есім	6,85	15507		27820
4. Шылау	5,63	12745	5,91	21843
5. Есімдік	11,16	25218	10,18	37561
6. Үстеу	2,86	6474	2,64	9741
7.Сан есім	3,4	7697	3,83	14131
8.Модаль сөздер	1,52	3441	1,6	5977
Э.Еліктеуші сөздер	0,16	362	0,2	886
10 Одағай	0,28	633	0,3	1180

Бұл келтірілген мәліметтерден 90-жәнене 2000 жылдардағы оқулықтардың мәтіндеріндегі сөз таптарының ара салмағы жоғарыда келтірілген деректерге ұқсас екендігін байқаймыз: 90 жылдардағы оқулықтарда зат есімдердің қолдануы 39,14% болса, 2000 жылдардағы оқулықтарда 38,61%. Сол сияқты етістіктердің қолдануын салыстыратын болсақ, 50 жылдардағы оқулықтарда олардың үлесі 30,16%шамасында (1 сыныпта 32,26%,2 сыкыпта 31,17% 3 сыныпта 29,35%) болса, 90 жылдарда 29,02% 2000 жылдарда 29,01%. Мұнда тіліміздегі сөз таптарының ішіндегі ең күрделі және қарымы ең кең граматикалық категория ретіндегі етістіктердің біз қарастырған оқулықтардағы қолданылуы әр жылдардағы оқулықтармен шамалас деңгейді көрсетеді. Бұл да біз қарастырған мәтіндердегі сөз таптарының қолданысындағы өзіндік сөз ерекшелік дер едік.

17

II. Оқулық мәтіндерінің жиілік құрылымының

ерекшеліктері.

Алдыңғы зерттеулер көрсеткендей мәтіндерінің статистикалық жағынан нақты бір жиіліктегі сөздермен қамтылуы зерттелініп отырған мәттіннің көлеміне байланысты. Статистикалық жағынан едәуір аз мағлұмат беретінсөздерді көлемі шағын оқулықтар береді. Жиілік сөздіктің бастапқы (едәуір жиі кездезсе) аумақтарында ақпарат көлемі онша болмайды. Өйткені бір ғана «ол» есімдігінің жиілігі 3609 (50ж БСО)

Зертелініп отырған оқулықтардағы мәтіндердің едәуір жиі кездесетін лексикалық единицалармен қамтыпуы өте төмен. 50 жылдар оқулықтарында 40,77%, 70 жылдар оқулықтарында 39,96% БСО 30,51% , 90ж оқулықтарында 40,28% , ал 2000 жыл оқулықтарында 40,13% .

Жиі қолданыстағы сөздердің статистикалық сипаттамасы.

Жиілік сөздіктер		Мәтін көлемі N	Түбір сөз L	Ғ>4	Пайыздық vneci fF>4 %)
	Балалар әдебиеті	97260	11068	3376	30,51
	50ж оқулықтары	185961	І0298	4199	40,77
	70ж оқулықтары	241984	12281	4908	39,96
	90ж оқулықтары	226374	12813	5162	40,28
	2000ж оқулықтар	368965	13869	5566	40,13
	Абай шығармалары	49819	6017	3877	64,43

Нақтылы бір жиіліктегі және бір нақты синтаксистік апараты бар түрлімөлшердегі сөздерді анықтау барысында, әр сыныпқа тиісті жиі кездесетін, яғни жиілігі Ғ>4 болатын мәтіннің 30-40%-ын қамтитын лексиалық бірліктерді таңдап

алдық. Енді осындай жиіліктегі сөздердің үзіндісін көрейік. Біздің ойымызша абсалютті жиілігі 4-ке тең немесе одан артық сөздердің әрбірі қайталана қолданылу нәтижесінде бала жадында ұзақ сақталады да, бұл сөздерді толық меңгереді деп айтуымызға болады. Мысалы, ағай Сөзі 50ж оқушылықтарында 36 рет, 70 ж оқулықтарында 40 рет, ал Б.Ә 60 рет қолданылған. Алайда мұндай сөздердің көптігі оқушыға берілетін ақпарат көлемінің азаюына жағдай туғызады. Демек, сөздердің қолдану жиілігі мен мәтіндердің ақпараттық қызметі арасында кері қатынас бар деп айта аламыз. Өйткені, оқушы бір ғана сөзді қайталай бермей, оның орнына мәтінде бурын кездеспеген жаңа мәнге ие сөздерді шеретін болса ғана оның танымдық көкжиегі кеңи түседі. Сонымен бірге мұндай сөздердің тек сандық тұрғыда ғана емес, сапалық тұрғыда меңгерілуін, яғни оқушының белсенді сөздік қорына болуын да ескерген жөн.

Сонда ғана олардың тіл байлығы молайып, білім дәрежесі артады. Өйткені сездің лексикалық мағыналары талай рет қайталана қолданылуы нәтижесінде санамызға сіңіп қалыптасады. Мұнда олар сол сөз берілетін зат, не құбылыс тың белгілі бір қасиеттеріне негізделіп, ол сөз аталғанда Санамызда сол қасиеттер мағынаның басты көрсеткіштері, яғни мәндері ретінде көрінеді. Енді қарастырған оқулықтардағы жиі қолданысқа ие сәздерге назар аударсақ, салыстырылушы мәтіндер арасында сөздердің қолданылымдағы мынандай ерекшіліктерді

19

аңғарамыз:

Жалпы жиілігі Ғ>4 болатын 50-70 жылдардағы 1-3 сынып оқулықтарының жиілік сөздігінен көрініс.

№	Сөз(жиілігі Ғ>4)	БСО мәтіндері		БӘ
№	Сөз(жиілігі Ғ>4)	Ғі(50ж)	Ғі(70ж)	Ғі 60-70 ж.
1	ағай-з	36	40	60
2	ағайынды-с	9	8	6
3	ағар-е	9	8	5
4	ағыз-е	10	15	5
5	адам -з	529	673	289
6	адас-е	21	10	9
7	аз-д	120	136	48
8	азық-з	55	39	4
9	ақық-түлік-з	8	10	2
10	аида-е	39	29	32
11	айдын-з	32	27	112
12	айқайла-е	46	36	3
13	айкас-з	19	14	11
14	айна-з	6	11	13
15	айнадай-с	5	6
16	айналдыр-е	43	28	9
17	айрыл-е	19	21	20
18	ақтер-е	4	5	11
19	ақыл-з	23	62
20	алайда-ш	32	10
21	ар-з	11	13	4
22	араба-з	47	17
23	аса-ү	43	9

Әр түрлі тілдердің жиілік сөздіктерін салыстыра отырып.зерттеу нәтежесінде мынаған көзіміз жетті: түрлі тілдері мәтіндеріндегі сирек қолданылатын бірліктердің негізгі бөлігінің жиілігі 1және 2-ге төң болатындай сөздерді қамтиды. Мәтіннің көлемі ұлғайған сайын, мұндай сөздердің де абсолютті шамасы артқанымен, түрлі тілдердегі олардың жиынтық қатынасты жиілігі 0,60% шамасында болады. Сонымен бірге аз қолданыстағы сөздердің молдығы, жазушы,

немесе ақын тілінің байлығы немесе оның өзіндік ерекшелігін көрсетеді деп есептелінеді. Бірақ бұл тұжырым таңдама әдісі арқылы алынған мәтіндердің көлемі бірдей болған жағдайда ғана дұрыс деп тануымыз керек. Салыстырылып отырған 1950-2000 жылдардағы оқулық мәтіндері мен БӘ. сонымен бірге орыс тіліндегі жиілік сөздіктер және Абай шығармаларынан байқайтынымыз таңдама көлем ұлғайған сайын, аз кездесетін сөздердің үлесі азаяды.

Егер БСО мәтіндерінің жиілік сөздігін бірнеше аумақтарға: бірінші аумаққа алғашқы 100-ге дейінгі, екінші аумаққа 500-ге дейінгі, үшінші аумаққа 1000-ға дейінгі, төртінші аумаққа 2000-ға дейінгі, бесінші аумаққа алғашқы 3000-ға дейінгі жиі кездесетін лексикалық бірліктерді бөлсек, онда әр жылдардағы оқулық мәтіндері мен жиілік сөздіктерінің әрбір аумаққа қатысты сөзбен қамтылу ерекшеліктерін талдау барысында мынадай нәтижелерді аламыз.

21

1950-2000 жылдардағы БСО мен БӘ жиі қолданыстағы сөздермен қамтылуы.

Жиілік сөздіктер	N	L	1-500	1-500	1-1000	1-2000	1-3000
1. Балалар эдебиеті	97260	1106 8	25,1	47,5 4	59,4 1	72,04	80,00
2. 50 ж. БСО	185961	1029 8	38, 5¹5	66,1 7	77,57	87,07	91.38
3. 70 ж. БСО	241984	1228 1	41,8 7	70,5	83,29	88,76	90,08
4. 90 ж. БСО	226374	1281 3	39,4 1	68,1 1	79,51	84,17	91,12
5. 2000ж.БСО	386965	1386 9	38,6 2	70,8 4	81,63	82,61	93,33
6. Абай жолы (1-4 т.)¹	465591	1718 8	39,2 0	68,0 2	71,55	79,92	84,00
7. Газеттер(публ и-цистикалық)	146764	1242 3	31,4 0	59,7 4	72,85	83,88	88,88
8. Өзбек көркем' эдебиеті	95550	8052	44,8 1	68,1 8	77,83	^—
9. Өзбек тіліндегі газетгер	209485	1299 6	35,1 9	62,9 8	75,14	85,47	^—
10. Орыс эдебиеті (Пушкин)	544777	2119 7	■		70,00
11. Орысша сөздік (Засорина, 1966)	120843	1420 6	28,8 9	47,6 1	58,00	69,01	76,50

Егер 1000-ға дейінгі аумақта БӘ жиі кездесетін лексикалық бірліктер мәтіннің 59% үлесін қамтыса , 50 жылдардағы оқулықтарда 78%, 70 жылдардағы оқулықтарда 83%, 90 жылдардағы оқулықтарында 79% 2000 жылдардағы оқулықтарда 82%, өзбек тілінде 68% үлесті қамтыса, ал флективті орыс тілінде бұл аумақтағы лексикалық бірліктөр мәтіннің 58%-ын құрал, агглютинативті тілдердің көрсеткіштеріке шамалас деңгейден көрінеді. Бұл жерде мәтіннің сөзбен қамтылуындағы айырмашылық тілдердің типтік белгілеріне қарай емес, стилі мен тақырыптық

жүктеу/скачать 2.86 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 12 13 14 15 16 17 18 19 ... 32