Қазақ тілінің сөзжасамы А. Б. Салқынбай – ф.ғ. д., профессор І. Сөзжасам – тіл білімінің жеке саласы
жүктеу/скачать 0.78 Mb.
|
| Майданда жеңгіш халқымыз,
Болмысы болат батырдан, Жалынды сәлем айтамыз Жазушыдан, ақыннан (Т. Жароков). Философиялық термин. Болмыс – адам өмірінің, оның іс-әрекетінің қажетті жағдайы және қайнар көзі. Байқап отырғанымыздай, термин сипатындағы “болмыс” сөзі әуелгі “болмыс” атауы арқылы уәжделген. Сондықтан олардың арасында өзек сема мен ортақ сема сақталады. Яғни екі атаудың арасындағы ортақ сема – белгілі нысанның барлық бітімін, негізін таңбалауы. Тілдің дамуы барысында макросемадағы әрбір сема доминанттық сема ретінде бөлініп шығады да, жеке мағыналық атау ретінде, бірнеше түбірлес туынды сөздерді туғызады. Түбірлес сөздер мағынасының генетикалық тектестігі сақталады. Сөзжасамдық қажеттілік туғызатын салдар – бір ғана тұлғадан әртүрлі ерекше мағынасы бар атаулар туғызу. Сөзжасамдағы ең негізгі нәрсе – номинативті мағыналы туынды сөз жасау. Ал атаудың қай сөз табына жататыны, қандай грамматикалық категориялармен түрлене алуы – морфологияның зерттеу нысаны. Сөзжасамның негізгі шарты – туынды сөздің мағыналық құрылымын айқындау болғандықтан, жіктеліп шыққан туынды атаулардың қай сөз табына жататыны маңызды емес, олардың ішкі семантикалық құрылымын терең айқындау маңызды. Осы реттен сөз мағыналарының дамуын біз сөз табы ретінде зат есім не етістік пайда болды деп, бір-бірінен алшақ қарастыра алмаймыз. Олардың бір денотатқа қатысты әртүрлі ұғымды таңбалауын маңызды деп бағалап, атаулардың номинативтік мәніндегі ерекшелік пен семантикалық байланысын, семантикалық өрістегі сипатын айқындауға талаптанамыз. Олай деуіміздің басты себебі мынада: осы күнге дейін морфологиялық аспектіден қарастырылып келген бір буынды түбірлердің және негіздердің мағыналық сипаты терең семантикалық құрылым негізінде қарастырылмаған. Олардың зат есім-етістік болып жіктеуіне сәйкес, семантикалық сөзжасам нәтижесінде жасалған көптеген түбірлес туынды атаулар омоним сөздер ретінде түсіндіріліп келді. Алайда, семантикалық аспектіден терең зерттеу жүргізгенде, бір түбірден тарап, конверсиялық негізде жаңа таңба ретінде танылатын атаулар омоним бола алмайтынына көз жеткізуге болады. Таным өзгерісіне сәйкес болатын жаңа ұғымды атауда олардың ұғымдық жақындығы, ұқсастығы, тектестігі ескеріледі. Жаңадан танылған ұғымды атау үшін болмыстағы ұқсас, тектес заттар мен құбылыстар санада екшеліп, олардың номинативтік жақын белгілері таңдалады. Жаңа ұғымның ерекше номинативтік белгісі оның арнайы мағынасын туғызуға негіз болады. Семантикалық сөзжасамдық тәсіл арқылы жасалған туынды атаулар негізінен денотаттың жақын, ұқсас, тектес белгілері арқылы уәжделеді. Қазіргі қазақ тілінде бір буынды түбірлермен бірге негіздер де семантикалық сөзжасам тәсілі арқылы жаңа туынды мағынаға ие бола алады. Тілдегі жүйелі құбылыс болғандықтан, семантикалық сөзжасам тәсілі сөздердің мағыналық дамуын туғызып, екіншілік мағына жасауға мол мүмкіндік береді. Тіліміздегі бар сөздердің мағыналық құрылымын жіктеу, саралау арқылы жаңа атау туғызу соңғы жылдары тіпті жиі қолданыс табуда. Мұндай факты, жоғарыда атап өткеніміздей, әсіресе термин жасау үрдісінде айқын аңғарылуда. Еліміз егемендік алғалы тілімізде қолданылып жүрген көптеген термин сөздерді қазақшалау қолға алынуда. Термин сөздерді қазақшалауда әртүрлі тәсіл қолданылып келеді. Соның көпшілігі семантикалық сөзжасам тәсілі арқылы іске асырылуда. Бұл тәсілдің тиімділігі орысша не орыс тілі арқылы енген өзге терминдердің мағыналық, ұғымдық ерекшелігі мен беретін мағыналық құрылымына сәйкес төл лексикалық бірліктер таңдап алынып, оның мағыналық құрылымына ерекше шартты сема жалғанады да, термин ретінде ұсынылып, қабылданады. Ұғымның ішкі мәнін дұрыс ашып, айқындайтындықтан, семантикалық сөзжасам арқылы жасалған терминдер тез қабылданып, тілдік айналыстағы қолданысы өміршең болады. Сонымен, семантикалық сөзжасам тәсілі арқылы сөз тудыру көне замандарда белсенді қолданылған. Сыртқы таңбалық жамылғышы өзгеріссіз қалып, мағыналық жіктеліс нәтижесінде жаңа екіншілік мағына туғызу арқылы атау жасау процесі аффиксация тәсіліне дейін өнімді қызмет атқарған. Сөз мағынасы микросемаларға жіктелу арқылы ерекше арнайы семаларға ие болған. Сөздің семантикалық дамуы мағынаның полифункциялылық қызметімен тікелей байланысты. Бір ғана лексеманың әртүрлі қызметте жұмсалуы тұлғаның сол қызметте орнығуына алып келеді де, бірте-бірте осы мағынада тұрақталады. Семантикалық сөзжасам тәсілі арқылы жасалған атаулардың мағынасын лингвомәдени, лингвогенездік аспектіден саралау жоғары ғылыми нәтижелерге қол жеткізеді. Мағына дамуы – ұғымның, танымның дамуының көрінісі. Семантикалық сөзжасамдық тәсіл арқылы жасалған атаулар бір-бірімен генетика-семантикалық байланыста болады. Себепші негіздегі өзек сема екіншілік мағыналы туынды сөздердің шалғай өрісінде сақталады. жүктеу/скачать 0.78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|