«Қазақ тілінің тарихи грамматикасы»

1. Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. А,1988.

2. Томанов М., Қордабаев Т. Тарихи грамматика мәселелері. А,1975.

3. Мұсабаев Ғ. Қазақ тілі мен грамматикасы тарихынан. А,1986.

1. 
   Етістіктің райлары
   
2. 
   Шақ категориясының тарихы
   

Түркі тілдеріндегі етістіктер сыпаты бірыңғай. Екінші сөзбен, қазақ тіліндегі етістіктердің категориялары, түбір мен туынды түбір қалпы басқа түркі тілдерінде де қайталанып, сол дәрежеде көрінеді. Кейбір айырмашылық жеке тұлғалардың синтаксистік қолданысы мен семантикасында ғана бар.

Етістіктердің дербес грамматикалық топ ретінде жіктелуі түркі негіз тілі дәуірінде басталып, кейбір іздері оның жеке тілдерге ыдырау дәуірінен кейін де жалғасады. Соның бір көрінісі — қазіргі түркі тілдерінің көпшілігінде-ақ жақтық қосымшалар етістіктер мен есімдерге бірыңғай жалғанады. Мысалы, қазақ тілінде инже-нер-мін, бара-мын, инженер-сің, бара-сың. Осымен бірге, жақтық косымшалардың «қысқарған» варианты да бар: бар-ды-м, бар-ды-ң. Осындай сыпат басқа тілдерде де сақталған: ноғай тілі ала-ман, ала-саң, тува тілі алыр сен, алыр біс, т. б. Етістіктің жедел өткен жақ тұлғасына қосылатын -м жалғауы есімді тіркестер құрамында да қайталанады: (менің) кітаб-ы-м. Қазақ тілінде (баска да түркі тілдерінде) етістіктің есімше түрленуі бұл айтылғандармен бітпейді. Айталық, қалау рай деп қаралатын (өйткені сондай мән туғызып, сондай қызмет атқарады) -ғы (кимыл есім) + көмекші етістік тіркесі де есімдерше өзгереді: барғым келді, бар-ғың келді.

Тарихи — түркологиялық зерттеулер қазіргі тілдердегі етістік тұлғаларының арғы негізі қимыл есімдері деп дәлелдеді. Қимыл есімі атауы тарихи грамматикада шығу тегі, мерзімі жағынан бүкіл етістіктермен немесе етістік деп аталатын грамматикалық категориямен бірге қалыптасқан топ деген мәнде қолданылады. Қимыл есімдері есім мен етістік қызметін қоса атқарған синкретикалық түбірлерден жіктеліп шыққан топ, сонда көш, той, ақ тәрізді синкретикалық түбірлердің сөйлем құрамындағы бір қызметінен іс-әрекеттің уақыт — мерзімге қатысын, сөйлеушінің іс-әрекет пен оның орындаушысы арасындағы қатысына көзқарасын білдіретін, екінші сөзбен, шаққа, райға жіктелетін сөздердің грамматикалық класы қалыптасты. Қысқасы, қимыл есімдері шақ пен рай тұлғаларының семантикалық көп түрлілігіне негіз болды. Түркі тілдерінің тарихынан белгілі қимыл есім тұлғалары да есім мен етістік қызметтерінде қатар қолданылады (әрине, олардың бұл ерекшелігі алғашқы синкретикалық түбірлерге қарағанда әлдеқайда бәсең). Жалпытүркілік аяда қолданылатын қимыл есімдерінің негізгі түрлері мынадай: -ғы, -ынч (-ынш), -мақ, -ма, -ыш (-ыс), -ық (-ығ), -ы (-у), -а, -ыт, -ын, -мыш (-мыс), -ғын, -ған, -дық, -ыр, -ар, -ғыр. Бұлардың қазіргі тілдерде таралу дәрежесі бірдей емес. Қазақ тілінде -мыс, -ынш, -ғын, -ідық тұлғалары актив қолданылмайды, сондықтан олардың шақ тұлғаларын жасауы да кездесе қоймайтын құбылыс. Оның үстіне, бұл тұлғалардың шақтық парадигма жасау дәрежесі де бірдей емес: -ған, -ар, -а тұлғалары бұл қызметте актив болса, -ыр, -ғы, -ы, -мақ тұлғалары пассив, кейбір етістіктер кұрамында ғана қолданылады. Ал -ыс, -ыт, -ық, -ғын, -дық тәрізді тұлғалар шақ жасауға қатыспайды. Түркі тілдерінің кейінгі дәуірлерінде осы тұлғалардың негізінде екінші дәрежелі қимыл есім тұлғалары қалыптасты: -ығчы (>-ушы), -мақчы (>-мақшы), -ығлы (>-улы), -галы, -асы, -ажақ, т. б.

Қимыл есімдерінің кейбір түрлері қолданылу процесінде субстантивтер мен адъективтерге айналып кетті, біразы вербализацияға ұшырады. Вербализацияға ұшырағандар біздің бүгінгі тілімізде есімше деп ұғынылатын топтар -ғалы тәрізді бірен-саран тұлғалар ғана көсемшеге айналды. Ал субстантив пен турур (тур етістігінің есімше тұлғасы) етістігінің тіркесі жаңа дәуірде осы процеске ұшыраса, жатыс жалғаулы қимыл есімдерінің вербализациясы біздің заманымызда қалыптасқан құбылыс: жеңудеміз, жетуде-міз, т. б.

Қимыл есімдерінің семантикалық жіктелісі әрбір тұлғаның бір мәнде тұрақталып, басқа мән-мәнерден ажырау жолымен жүрген. Бұл процестің сыпаты жеке тілдерде бірыңғай болмаған. Сондықтан да рай түрлерінің жеке тілдерде қолданыс мәні мен қызметі де бірдей бола бермейді. Айталық, -асы тұлғасы қазақ тілінде тек қана қимыл есімі, ал якут тілінде рай жасайды, азербайжан тілінде істі істеуге ниеттілікті білдірудің тәсілі болып қолданылады.

Тілдің даму барысында қимыл мен күйдің атауы болған қимыл есімдерінен қосымшасыз түбір тұлғалы етістіктер II жақ бұйрық мәнін беретін семантикалық топ болып жіктеліп шықты. Мұның нәтижесінде тіл құрамында атау тұлғасына негізделген есімдер мен II жақ бұйрық рай тұлғасына негізделген етістіктер жүйелері сараланды, ал етістіктің өз ішінде бұйрық рай мен ашық рай жүйесі жіктелді. Кейінгі даму барысында II жақ бұйрық рай тұлғасы, яғни, қосымшасыз тұлға басқа рай түрлеріне негіз болды.

Қимыл есімдерінің ашық райлы етістік ретінде біржолата қалыптасуына екі түрлі қүбылыс себеп болды. Ол, біріншіден, сөз қолданудың қатаң орын тәртібі немесе сөздердің позициялық қолданыс заңдылығы. Тілдің әлі балаң дәуірінде тіркестер есімдер негізінде құралды да, компоненттерінің арасындағы қатынас сыпаты сөздердің орналасуы, орын тәртібі және айтылу интонациясы арқылы айқындалды. Қимыл есімдері зат, сын атауларымен салыстырғанда семантикалық жағынан нредикативтілікті білдіруге әлдеқайда бейім болды. Ондай сөздердің семантикалық осы айрықшылығы сейлем соңында тұрақты қолданылу арқылы предикатив қызметінде бекінуіне себеп болды. Сөйтіп бұл жерде сөздің семантикасы мен оның қолданыс орны тұтасып келіп вербализацияға негіз болды. Қимыл есімдерін предикативтілікте тұрақтандырған екінші құбылыс — оларға жіктеу есімдіктерінің тіркесуі. Сөйлемнің жақтық мәні оның соңында айтылған жіктеу есімдіктері арқылы белгіленген. Предикатив қызметіндегі қимыл есімінің грамматикалық көрсеткіші қызметінде айтылған жіктеу есімдіктері айтылу интонациясының әсерімен тұлғалық өзгерістерге түсіп, қимыл есім құрамына еніп, жақ пен санды білдіретін тәсіл болып қалыптасты. Сөйтіп бұл процесс қимыл есімін қимыл мен әрекет мәнінің белгілі бір уақыт пен жаққа қатысын білдіретін сөздердің грамматикалық класына айналдырды, екінші сөзбен, ашық райлы етістік немесе етістіктің жіктелетін тобы қалыптасты.

Тілдің даму барысында есім мен етістіктің ара жігін ашып, таза етістік қасиетін молайта түсетін жаңа категориялар қалыптасты, болымды-болымсыздық категориясы, сабақтылық пен салттық мәннің грамматикалық тәсілдер арқылы жіктелуі, қимыл-әрекеттің объектілік және субъектілік қатынасы, таза етістік жасайтын аффикстер тобы, т. б. категориялар жіктеліп, жүйеге айналды. Сонымен қатар, қимыл есімдері де предикатив қызметінде тұрақты да актив қолданылумен қатар, есім мәнін де жойған жоқ. Қазіргі тілдегі есімшелердің басым кепшілігі есімдерше түрленеді, сонымен бірге предикатив қызметін атқарады, етістіктерге тән тұлғалар бойынша өзгереді. Оған орай есімшелердің синтаксистік қызметі де көп түрлі: есімдерге тән қызметте де, етістіктерге тән қызметтерде де қолданыла алады.

Қазіргі қазақ тілінде етістіктің бес түрлі райы бар деп қаралады. Рай деп әдетте етістіктің модальдық мән беретін түлғалары аталады. Сонда рай аталатын етістік категориялары әрі грамматикалық класс, әрі семантикалық топ құрайды. Арнаулы грамматикалық көрсеткіштер райлық топ құрайды. Алайда кейде бір ғана грамматикалық көрсеткіш екі түрлі рай мәнін беріп, екі түрлі қолданылуы да мүмкін. Бір жағынан мұндай құрылыс рай мәндерінің бір-бірімен тығыз байланыстылығын көрсетсе, екінші жағынан олардың бастапқы генезистік бірлігін де байқатады.

Бұйрық райдың III жағының қосымшасы -ың да о баста II жақ тәуелдік жалғауы дейтін де болжам бар. Тәуелдіктің II жағымен бұл тұлғаның сырттай ұқсастығы, әрине, айқын. Н.А.Кононов осман түріктері тілінде қолданылатын осы тұлға жайлы былай деп жазады: «Предполагают, что первоначально формально не дифференцированное имя-глагол, используемое в повелительном значении, отличалось от имени ударением, двусложное слово име-ло в таком случае ударение на первом слоге».

Сонымен жоғарыда айтылғандардан шығатын қорытынды мынау: айқын бұйрық мәнін беретін бұйрық рай қосымшаларының қайсысы да шығу, қалыптасу тегі тұрғысынан тәуелдік жалғауларымен байланысты. Тұлғалық жағынан жіктелмеген есім-етістік түбірге қосылған ондай қосымшалар бұйрық рай мәнінде екпінсіз болған. Сонымен, бұйрық рай қосымшалары генезистік жағынан тәуелдік жалғауларымен, олар арқылы жіктік жалғауларымен байланысып жатады да, есімдіктермен келіп ұштасады.

Бұйрық раймен семантикалық та, грамматикалық та тығыз байланысты болып келетін — қалау рай. Түркологияда кейде қалау райдың бірсыпыра тұлғаларын бұйрық рай деп немесе керісінше бұйрық рай тұлғасын қалау рай деп қараудың да сондай объективтік себептері бар. Контексте кейде бұйрық рай тұлғасы қалау райлық мәнде қолданылады да, қалау рай мәнін беретін болады. Алайда мұндай құбылыс грамматикалық тұлғаның контекстік мәні ғана екені белгілі жайт. V—VIII ғасыр ескерткіштері тілінде қалау райдың I жағы -айын, -ейін, -йын, -йін жекеше, -алым, -лым көпше аффикстері арқылы жасалған: Түрк будун өлтүрейін, уруғсыратайын. Осы аффикстер еш өзгеріссіз осы мәнде орта ғасыр жазбаларында да ұшырасады. Орта ғасыр жазбаларында, әсіресе, Алтын Орда әдеби тілі ескерткіштерінде бұлардан басқа -ғайым, -гейім, -ғайын, -гейін (жекеше), -ғалым, -гелім, -ғалың, -гелің, -ғалы, -гелі түлғалары бар. Э.Наджип соңғы аффикстердің «Мухаббат-нама», «Гүлстан» поэмаларының тілінде жиі қолданыс тапқанын айтады. -ғай-ын күрделі формантының алғы бөлігінің құрамынан ғ элементінің түсіп қалу салдарынан барып -айын тұлғасы қалыптасқан. Сонда барайын тұлғасының құрамындағы -а түбірге тікелей жалғанған көсемше форманты емес, қалау рай тұлғасының қысқартылған түрі болып шығады. Егер түркологияда кең таральш жүрген осы пікірді ұстансақ, барғай едім құрамындағы -ғай мен -ай, -ын құрамындағы -ай генезистік тұрғыдан бір ғана тұлға болып шығады. Қазақ тілінде -айын тұлғасының варианты да бар. Махамбет шығармаларындағы -ман болымсыздық қосымшасы мен -йын қосымшаларының бірігіп, редукцияға ұшырауының нәтижесі: бар-ма-йын, бар-ма-н. Қазақ әдеби тілінде барғай едім тұлғасы норма да, барғаймын тұлғасы архаикалық элемент. Бұл тұлғаның көпше түрі -айық (барайық). Айырма соңғы элементтерінде ғана, -қ жақтық қосымша болумен бірге сандық та қосымша. Бірсыпыра түркі тілдерінде оның орнына -мыз (м-ыз, -з көптік қосымшасы) аффиксі жұмсалатыны белгілі, -айын аффиксінің құрамындағы -ын — жіктеу есімдігінің рефлексі. Бұл жердегі өзгеріс тіл құрамында болған тарихи фонетикалық тенденциялармен байланысьш жатыр. Оны былай деп түсіндіруге болар еді: -ғай + мын>(ғ)ай + (м)ын>ай + ын>а + йы'н. Сонымен, бұл жерде фонетикалық өзгерістің нәтижесінде морфологиялық ығысу процесі де орын алған: алдыңғы қосымшаның құрамындағы дыбыс соңғы қосымшаның құрамына ауысып, орныққан.

Қалау райдың I жақ көпше, жекеше түрлерін салыстырғанда, айырмашылық тек соңғы элементтерінде ғана (-ын және -ық) еке-ні, ал алдыңғы злементтерінің бірдейлігі (-ай) көрінеді. Сөйтіп қалау рай жасайтын қосымша бұл ыңғайда біреу ғана, жекелік, көптік мән арнаулы аффикстер арқылы беріледі. Қөне түркі тілінде, сондай-ақ қазіргі кейбір түркі тілдерінде I жақ көпше мән беретін -алым қазақ тілінде осы сипатта ұшыраспайды. Тек говорлық ыңғайда соңғы элементін өзгертіп, -алық түрінде айтылады. Осы тұлғамен байланысты ескере кететін бір факт мынадай: «Кодекс куманикус» тілінде осы аффикс -алым түрінде берілген. Ал шағатай тілі ескерткіштерінде бұл тұлға кейде -алы түрінде, яғни, соңғы -м элементінсіз де кездеседі. Қазіргі қазақ тілінің батыс және оңтүстік говорларында да осы сипатта (-алы) айтылады. Қөне жазбалар тіліндегі -алым құрамындағы -м жақтық қосымша. Қазақ тілінде жақтық қосымша сақталмай, көптік қосымшамен (-қ) және -й -мен айтылатын вариант қана (-айық) сақталған.

Қазақ тіліндегі қалау райлық мән -қы, -кі тұлғалы етістіктердің көмекші етістіктермен тіркесі арқылы да беріледі. Барғым ке-леді, барғың келеді, барғысы келеді тәрізді синтаксистік тіркестер айқын тілек, қалау мәнін берудің негізгі тәсілі есебінде біздің тілімізде аса жиі қолданылады. М.Қашқари ниет, мақсат мәнін беретін бір алуан етістік тіркестері жайлы былай деп жазады: «Сөйлемде хабар беріліп отырған істі істеу оның хақы екенін білдіретін сөздер. Мұны істеуші бір істі істеуге ниет қойғанын білдіретін сипат десе де болады. Бар бұйрығынан оның хақы, оның мақсаты деген мазмұнды беру үшін барғулуқ түрінде жасалады. Сондықтан барғулуқ ерді — оның баруы керек еді, бару оның хақы, ол баруға ниетті делінеді. Ол мұнда турғулуқ ерді — бұл жерде тұру оның хақы, оның мақсаты осы жерде тұру еді». Қашқари айтып отырған тұлға күрделі, оның құрамында біздің тіліміздегі -қы қосымшасы айқын жіктеледі. Екінші жағынан Қашқаридың ол тұлғаны сипат, яғни, сын есім деп түсіндіруі назар аударуды қажет етеді. Қашқари түсінігіндегі сипат екінші жағынан қимыл есімі де. Қимыл есімі тұлғаларының мұндай қолданысы (-ғу) немесе (-қы) тұлғасымен ғана шектелмесе керек. Қашқари осындай ережені -ғлы тұлғасы туралы да айтады: «Істеушінің өз ойында сол істі істеу мақсат екенін білдіретін сипат. Бұл бұдан бұрын айтылған сипатқа істі қалай да істеу ниетінде екенін білдіру жағынан жақын... Мен сеңе барығлымын — мен саған бармақшымын, баруды ойлап жүрмін, ойымда бару ниеті бар,— дейді. Ол мүнда тұруғлы — ол бұл жерде тұрмақшы, тұрып қалмақ ойы бар. Ол меңе келгілі турур — ол маған келуі керек, келуге жазған, келуді ойлап жүр дегені». М.Қашқари көрсетіп отырған -ғулуқ, -ғлы аффикстері құранды: -ғу-\-луқ, -уғ-\-лы элементтерінен құралады. Соңғы элементтері (-луқ, -лы) бір аффикстің тарихи екі варианты, Қашқари материалдары қалау райдың жасалу жолдарын ғана көрсетіп қоймайды, қазіргі кейбір грамматика оқулықтарында ниет есімше деп аталатын форманттардың да жасалу тәсілдерін айқындайды. Осының қайсысында да міндеттілік мәнер бар. Сонымен, қалау райдың бұл түрі таза етістік түбірден емес, қимыл есім тұлғасынан жасалуы ежелгі құбылыс. Қазіргі қазақ тіліндегі барғым келеді тәрізді тәсіл де нақ осы із.

Қазак тілінде -ғай тұлғасының жіктелуі арқылы да қалау рай жасалады. Бұл тұлға сонымен қоса, келер шақ мәнін де береді. -ғай тұлғасының ежелгі қолданысы шақ мәнін беру Орхон-Енисей жазбаларында сирек, бірақ қалау, тілек мәнінде келер шақ жасайтын тұлға ретінде қолданылған. Ал М.Қашқари -ғай тұлғасын келер шақ жасайтын тұлға деп түсіндірген. -ғай тұлғасының басқалардан айырмашылығы қалау, тілек мәнін білдіруінде. Кейінгі дәуірге қатысты «Кодекс куманикус» тілінде де айырмашылық байқалмайды: біз көңүл көзүбіле байқайбыз, иігейбіз,

Қазақ тілінде қалау рай барсам екен, барсаң екен конструкциялары арқылы да жасалады. Мұны Қашқари көрсететін барығсақ ерді тұлғасымен байланысты деп қарау мақұл: барығсақ ерді> бар (ығ) + са/қ ерді>барса еді. Түркі тілдеріндегі ғ, г дыбыстарының тарихи өзгерісіне келіп саяды. Сонымен, қазақ тіліндегі барсам екен тәрізді қалау рай тұлғалары етістік түбірге шартты рай қосымшасының жалғануы арқылы емес, қимыл есім тұлғасында -сақ қосымшасының қосылуы арқылы қалыптасқан. Әрине, -сақ қосымшасының езі де күрделі:. -са-қ, алдыңғы элементі етістік жасайтын аффикс. Қысқасы, барсам екен қимыл есім тұлғасынан қалыптасқан.

Енді осы тұлғаларды сырттай салыстырып байқайық: -сар, -/ығ/ + сақ, -/ығ/ + са. Егер алдыңғы қимыл есім тұлғасын былай қойсақ, бәріне ортақ элемент -са келіп шығады. -сар құрамындағы -р де -сақ құрамындағы -қ сияқты (оның қимыл есім тұлғасы екенін қазіргі тілде осы формада айтылатын есім сөздер дәлелдейді) қимыл есім, есімше форманты. -р ауыспалы келер шақ жасайтын қосымша екені барлық жазба ескерткіштер тілінен белгілі. Бүкіл тұлғаның (әуелі -сар, кейін -са) келер шақтық мән алуына бір жағынан бұл да себеп болса керек. Сонымен, шартты рай форманты -са, -се бір кезде түбір және -ығ тұлғалы туынды есімнен етістік жасайтын аффикс, жай түбір етістіктің аналогиясы арқылы етістік түбірге де жалғанып, оның модальдық түрін жасайтын болған: -ығ фонетикалық жағынан тұрақсыз, сондықтан да ол көп түркі тілдерінде сақталмаған. Соның салдарынан, -сар немесе -са аф-фиксі тікелей етістік түбірге жалғанатын болды. Ал тува тілінде -ықса сипатында ұшырасады. Яғни, ол тілде -са аффиксі тікелей етістік түбірге қосылмай, туынды тұлғаға — қимыл есім тұлғасына жалғанады.