Азамат Тілеуберді

Жердің асты

Біздің ұсынып отырған «Сал-серілік дәстүр арқылы тәрбие беруді іске асырудың үлгісіне» ғылыми негіздеме ретінде Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің іліміндегі өнерлі адамның ізгілікті жан үлгісін ұсынуды жөн көрдік.

Қорыта келгенде, сал-серілік дәстүр арқылы тәрбие беруді іске асырудың үлгісі оқушылардың табиғатпен біртұтастық сезімін ұштауға, білімнен тағылымдық алу шеберлігін шыңдауға меңгерген өнерінен рухани құндылықтарды игеруіне мүмкіндіктер береді. Бұл үлгіде сал-серілік өнер арқылы тәрбие берудің бүгінгі мен жалғасуын ескеру қажеттілігі зерттеу барысында байқалды. Мұнымен бірге оның қағидасын, адамның өзін-өзі тануын, рухани құндылықтарды қалыптастыруын бір нәрсеге үнемі табынып қалмауын, адамгершілігінің биік болуын қамтамасыз етуіне рөлі ашылды.

Үлгіде аталған алты құрамнан шығарар қорытындымыз:

- Ежелгі дәстүр, салт, әдет-ғұрыптардың жаңаруы;

- Халық санасында сақталған озықтық дәстүр, салт-ғұрыптардың қайта жаңғырығуы;

- Сал-серілік өнердің тұлға рухын көтеруі;

- Сал-серілік өнер арқылы тәрбие беру амалының сұрыпталуы;

Сал-серілік өнер арқылы тәрбие беруді іске асырудың үлгісі оның даму тарихына байланысты құрылды.

«Сал-серілік өнер арқылы тәрбие беруді іске асырудың үлгісін» толыққанды тәжірибеде қолдану мақсатында біздер өнер іліміндегі ізгілік сипатымен құрдық. Бұл суретте өнер кеңістігіндегі ізгіліктің таралымын аңғарту басымдықта.
2 Сал-серілік дәстүр арқылы этномәдени тәрбие беруді іске асыру жолдары
2.1 Сал-серілік дәстүр арқылы этномәдени тәрбие берудің қазіргі көрінісі мен жағдайы

Халық педагогикасындағы сал-серілік дәстүрдің этномәдени тәрбие беру процесінде өнерлі жастар тәрбиелеуге және әрбір қазақ өкілінің өз тарихын білуге мүмкіндік мол. Дәстүрлі мәдениет жалпы ұлттық мүддеге құрылғанда ғана әрбір тұлға өзінің өркениетті ел қатарына қосылуына саналы, парасатты іс-әрекет тұрғысында қосылуына жағдай туады. Қазақ этномәдени тәрбие беру кеңістігіндегі сал-серілік дәстүрдің ғылыми негізін зерттеудің өзі алдымен «дәстүр» ұғымын анықтаумен сараланады.

Дәстүр (лат. traditio – тапсыру, жалғастыру) тарих барысында қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып отыратын әдет-ғұрыптар, салт-сана, қоғамдық тәртіп, заң, мұрат пен игілік, мінез-құлықтар қалыптары және т.б. қоғамда, ұлтта немесе жекеленген әлеумет топтарда ұзақ уақыт бойы сақталатын әлеуметтік мәдени мұра элементтері. Дәстүр мәдениеттің шығармашылық дамуымен байланысты прогрестік және өткен кезеңнің ескірген сарқыншақтарымен байланысты реакциялық дәстүрлер деп бөлінеді. Ғылымда дәстүр – білім мен зерттеу әдістерінің сабақтастығын, өнерде стиль, шеберлік сабақтастығын білдіреді.

Дәстүр – ұлттық ғұрып. Халықтың атадан балаға көшіп, жалғасып және дамып отыратын тарихи әлеуметтік, мәдени тұрмыстық, кәсіптік салт-сана, әдет-ғұрып, мінез-құлық, тәлім-тәрбие және рухани іс-әрекеттің көрінісі дәстүр арқылы танылады.

Дәстүр – мәдениеттіліктің белгісі. Дәстүр байлығы – мәдениет байлығы. Ол –ел өнерімен біте қайнасып кеткен рухани байлық. Бір таңғаларлық жай қазақ халқы салт пен дәстүрге өте бай. Ұлт дәстүрлерінің заңдылық ережелері бұзылып, сақталмауы әдепсіздік пен берекесіздікке әкеп соқтырады.

Дәстүр рухани іс-әрекет көрінісі болып табылады.

Қазіргі қоғамдық дамуда, біздің елімізде қанатын жайған ғаламдық қатынастардың өркендеп дамуы, қоғамның әртүрлі салаларындағы реформалар, өркениетті, дамыған елдердің қатарына қосылу жолында ғасырлар бойы сұрыпталған дәстүрлі мәдениетімізді және рухани құндылықтарымызды ескермесек, ұлттық төлтума мәдениетімізден айырылып қалуымызға ұрындырары мүмкін. Мәдениет мәселесі әр кезеңдерде ой толғағына салынып, зерделеніп, өз заманына сәйкес бағасын алып отырған. Олай болса, мәдениеттің озық үлгілері қай кезеңде болмасын біртұтас адамзаттық мәдениетті қалыптастыруда басты бағыт-бағдар болған. Осылардың нәтижесінде дәстүрлі мәдениеттің үдерістері аясында әлемдік мәдени жаңғырудың өзі де жаңаша сипатқа ие болып, жаңа сапалы жүйе – «жалпы адамзаттық мәдениет» қалыптасуда.

Соңғы уақытта түбегейлі өзгерістерге байланысты әлемдік мәдениетпен қатар ұлттық мәдениетке де жаңаша көзқараспен қараудың қажеттігі айқындалып, тарихи-мәдени үдерістерді зерттеу барысында қазақтың дәстүрлі мәдениетіне байланысты қарастыру қажеттілігі туындайды.

Әрине, мәдениетке келетін болсақ, ол халықтың ежелден жалғасып келе жатқан өзіне тән салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, дүниетанымы есебінде қалыптасып жетіліп отыратыны белгілі. Сонымен бірге, қазақ дәстүрлерін әлемдік философия аясында қарау – бұл категорияның мән-маңызын тереңірек ұғынуға қазақ халқының тарихы мен мәдениетіне сай оларға тән ерекшеліктерді, айшықтай түсуге, сөйтіп қазақтың рухани дүниесін, мақсат-мұратын, адамгершілік болмысын бүкіл адамзаттық өркениет тұрғысынан зерделеуге мүмкіндік ашады.

Тарихи дамуда этномәдени дәстүрлер де өзгеріп отырады. Сол себепті бүгінгі таңда қазақтың мәдени дәстүрлерін, этностық сәйкестіктердің оның мәдениеттанулық негізін дұрыс көрсете танып білуге, мәдени дәстүрлерді жинақтап, зерделі зерттеудің маңызы артып, жастарды сол ұлттың салт-дәстүрдің негізінде тәрбиелеудің қажеттігі өсіп отыр. Оның үстіне, өткен ұрпақтың бай тарихы мен мәдениетіне тереңірек, жан-жақты көз жібергенде байқалатын ақиқат – мақсат мүдделер және қажеттіліктер мен мүмкіндіктерді қалыптастыруға барынша ықпал етіп, әлемдік өркениетке жету мен халықтардың материалдық рухани аксиологиялық қатынастарын жасауда қозғаушы күш болып отыр.

Халқымыздың сан ғасырларға созылған сал-серілік дәстүрінің өзіндік рухани тарихы, тағылымы, ой-пікірі, қорытынды түйіні болады. Қазақ халқының сал-серілік дәстүрі, ұлттық өнегесі ғасырлар қойнауынан бастау алады, осыған орай бүгінгі таңда мәдениеттің тарихи қозғалысын, заңдылық ерекшеліктерін, жаһандық мәселелерін танып білудің маңызы артып отыр. Күн санап халқымыздың дәстүрлі құндылықтарына, олардың қайнар бастауларын тануға деген ықылас өсіп келеді.

Ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан қазақ халқының сал-серілік дәстүрлерінің ғасырлар сынынан еленіп, бүгінгі таңға дейін жетуі, жетілуі оның өміршеңдігін, мәдениеттегі өзіндік орнын қажеттілігін айқындап тұр. Ендігі жерде осы мұралардың құндылығын арттыру, дәстүр сабақтастығын жалғастыру, ғаламдық мәселелерді шешу, оған дәнекер болу әрбір ұлттық мәдениетке көзінің қарашығындай қамқорлық жасау зиялы қауымның парызы. Сал-серілік дәстүрлері – оның этностық ерекшелігі, ұлттық қарым-қатынастары мен өзіндік сәйкестігімен халықтың салт-дәстүрімен бітім болмысымен біте қайнасып келе жатқан, әсіресе, қазақтың рухани болмысы мен мәдени талғампаздығын танытатын ерекше бір құбылыс. Оны естен шығару, ұмыту мүмкін емес, ендеше оны қайта жаңғырту, бүгінгі таңда ұлттық мәдениетте алатын орнын белгілеу, өмірге іс жүзінде енгізу аса қажет. Ұлттық құндылықтар деңгейін жоғары көтеріп, адамзаттық құндылықтар қатарына қосу, теңестіру біздің баршамыздың да басты тілегіміз болса керек. Бар құндылықтарды сырттан іздемей, оны өзіміздің асыл мұраларымыздан іздеу орынды.

Егерде қоғамның барлық салалары түбегейлі өзгерістерге ұшырап, әлеуметтік тарнсформация процестері белсенді жүріп жатса, онда идентификация мәселесі туа бастайды. Бұл ретте біздің діліміз деңгейінде ғылыми салыстырудың маңызы зор. Олай болмағанда бұрынғы күнделікті, жат емес реальды дүние дағдарысқа ұшырайды, бұрынғы аксиологиялық құндылықтар жүйесі, моральдық нормалар, жеке пенде мен бүкіл қоғамның мінез-құлықтық ережелері мен бағыт-бағдарлары құлдырай бастайды.

Идеологияның, руханилықтық, адам және қоғам онтологиялық болмысының иедеялық негіздерінің құлдырауы өз кезінде дүниеге көзқарастың гносеологиялық негіздерінің күрт өзгеруіне, оны жаңаша қарастыруға әкеп соғады. Бұрынғы әлеуметтік институттардың қызметі тоқтап, қалыптасқан мәдени түсінбеушілік хаосқа, тұрақсыздыққа, басқа да көлеңкелі көріністерге әкеледі. Бұрын болған этномәдениет жоғала бастайды, бұл, ең алдымен, мәдени жүйенің құлдырауы арқылы, ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлердің, өмір сүру салттарының, өмірлік стильдермен формалардың күйреуі арқылы көрініс табады. Бұрынғы мәдениеттің күйреуі (жоғарыда көрсетілген мағынасында) субъективті заманның ақыры ретінде қабылданады.

Этномәдениеттің күйреуі:

1) Дүниенің бұрынғы үйреншікті бейнесінің күйреуі, жеке даралық және топтық деңгейде, сол секілді бүкіл қоғам деңгейінде теңестіруден айырылып қалу; Адам дүниені, ал дүние адамды танымай бастайды (отырықшылық, отарлау саясаты сал-серілік дәстүрді жойды);

2) Бұрынғыдан айрылған адам мәдени дамудың жаңа үлгілерін іздей бастайды. Жаңа мәдениет тез арада бұрынғы дүниені тұтастай қайтадан бір қалыпқа келтіруді қажетсіну (сал-серілік дәстүрдің басқа сапаға ауысуы);

3) Қоршаған ортаның реакциясы (жауабы) адамның мүдделері мен ынта ықласына сәйкес болатындай өзін-өзі ұстау қабілетінен айрылып қалуы, оның ұлттық болмыстан алшақтану салдарына әкеп соғады.

Дүние (әлем) оның, яғни адамның әрекеттерін барабар түрде жауап қайтармайтынын көріп, түсінеді.

«Этнос» деген ұғым тілі бір салыстырмалы түрде тұрақты мәдени және психика ерекшеліктері ортақ, сондай-ақ, жалпы өзіндік атауы бар тарихи қалыптасқан адамдардың тұрақты жиынтығы. Этностық өзара қарым-қатынаста мәдени дәстүрлер екшеліп, сараланады. Соның бүгінгі таңға дейін тәрбие беру іс-әрекетіне қатысты жіті зерделенбей келе жатқаны сал-серілік дәстүрі демекпіз. «Мәдениет» адам болмысының хайуандық өмірден өзгешелігін сипаттайтын адамзаттық мазмұнды жүзеге асырумен байланысты, қоғам өмірінің аса маңызды аспектісі ретінде қарастырыла бастады. Этнопедагогика теориясындағы аса маңызды проблемалардың бірі – қоғам және мәдениет ұғымдарын ажырату. Мәдениет және қоғам тепе-тең емес. «Мәдениет» әлеуметтік өмірдің барлық қырлары мен сырларын қамтиды. «Мәдениеттен» тыс, оның ықпалынсыз жүзеге асатын бірде-бір әлеуметтік феномен жоқ деуге болады. Қазіргі таңда этномәдени тәрбие беруді трансформациялау, яғни бар ақпаратты тығыздау, сығымдау, түйіндеу үдерістері белсенді жүре бастады.

Жігітке кедейшілік ол – сергелдең. Кедейшілікті басынан өткерген Біржан сал (1834-1897 ж.): «Шешеннің сөз шығады таңдайынан, Жұмақтың бізге мекен қандайынан?», – деп, өзіне жан серік санайтын атын баптап, өлең-жырымен елге қуаныш сыйлап, өзінің де өмір сүру қамын сол харакетімен шешіп отырғанға саяды.

Біржан салдық өнердің рухани күшін сезбейтіндерге:

«Баласы Қожағұлдың Біржан салмын,

Адамға зияным жоқ жүрген жанмын.

Қасыңа мені сендер неге алмайсың,

Өзім сұңқар, өзім сал, кімге зармын», – деп, салдық дәстүрдің өміршеңдігін, оның рухани деңгейінің кеңдігін түсіндіреді.

Біржан салдың бізге жеткен өлеңдерінде бай мен кедейге қатысты ой-пікірінен гөрі оның салдық өнерін жете бағалай алмаған ортаның іс-әрекетін байқаймыз. Оған рухани сезімге байлығы өзін ешкімнен кем түсірмейтін ойын:

«...Басымнан дұшпан сөзі асып кетсе,

Сен түгіл, патшаға да бас ұрмаймын», – деген өлең жолдарынан аңғарамыз.

Ортасынан озық туған Біржан салдың емін-еркін салдық құруына тыйым жасау - сол кездегі саяси ағымның тегеуріні. Бұл ойды А.Жұбановтың пікірімен дәлелдеу орынды: «Жасынан сыртына көп қарайтын, әдемі киімді, жүйрік атты, алғыр тазыны, қыран құсты әңгіме еткен жер болса аузының суы құрып, тыңдап отыра береді. Өзі де - бұл қызығының соңынан ерте түседі».

Біржанның салдық құрған уақыты, заманы оның өнеріне қарсы саясат ұстанатын кеңістік кезең екені бүгін де баршамызға аян. Басында өзінің төл туыстары Біржанның салдық құруына қарсы болмай, керісінше, мақтан тұтып, оған тыйым салмаған. Біржан орта жастан асқан шағында шаруамен ісі болмағаны жақын-жуықтарын алаңдатады. Біржанның сауық, ән қуып, өзінің шаңырағындағы іспен шұғылданбауы, балаларына қамқор әке бола алмағаны маңындағыларға ұнамайды. Көшпелі тұрмыстан отырықшылыққа көшкен тұста туыстарының, көптеген адамдардың салдық өнерге көзқарастары басқаша бола бастады. Оған Ресей патшасының саясаты бодандағы қазақ халқының салдық өнерін тұмшалап, өрістеуіне мүмкіндік бермеуі басты себеп болды.

А.Жұбанов Біржан жайлы жағымды, ғылыми негізде құрылған төмендегідей тұжырымдарды ұсынады:

1. Басында ауыл арасында болып жататын той-топырда, ойындарда
ән салып, өзінің өсіп-өнген өңірінде Біржанның «әнші бала»
атанып, бері келе «әншілік құлаш» жаяды;

2. Біржан ауыл шеңберінен шығып, қалың елді аралап кетеді;

3. Әдемі ер-тоқымды ат, әшекейлі киім, күміс көмей әуен, көркем
келбет - жүрген жерінің бәрінде Біржанның қадірін көтереді;

4. Сөзден кесте тігетін біріншісі – жаныңды жайлайтын ақындық, екіншісі – айызыңды қаңдыратын жібек үн, үшіншісі – дарынды орындаушылық;

5. Біржан бұл бақытты бағалай біледі;

6. Өзін сүйген халқына өнерін жаюдың жолы – аралау, жаңа

А.Жұбановтың бұл алты тұжырымы – Біржанның салдық дәстүрін айқындайтын факторлар. Осы факторлардан салдық өнердің даму қарқыны Біржанның бала кезінен есейіп, толыққандық санатқа қосылғанға дейінгі шағын қамтитыны байқалады. Салдық дәстүрдің өзіне тән бірінші ерекшелігі - елдің алдында өнер иесінің айрықша беделінің болуы; екінші ерекшелігі - сөзден кесте тігетін ақын, үшінші – жаныңды жайлайтын жібек үн, айызыңды қандыратын әуезді ән, дарынды орындаушылық (А.Жұбанов терминімен); төртінші ерекшелігі – салдың өзі бұл өнерін бақытқа балай алуы.

Қорыта келгенде, біздер ерекшелік көрсеткіштерін жоғарыда берілген төрт ой-түйіндермен топтастырдық. Бұл төрт ой-түйіндер А.Жұбановтың аталған алты тұжырымдарынан туындады. А.Жұбанов Біржанның өнері жайлы пікір түзгенде, тек салдық дәстүріне тоқталмай, онымен бірге әншілік, ақындық өнерінде қамтып айтады. Соған қарағанда салдық құратын тұлға міндетті түрде әнші, ақын, орындаушылық дарынмен қарулануы тиіс деп ойлаймыз.

Халық санасынан өшіп бара жатқан салдық дәстүрдің ел есінде бұрыннан бекіп қалған дағдыны аңғарту мақсатында А.Жұбанов Біржанның Ақтентек деген байдың үйіне төтесінен, тосыннан келгенін әңгімелейді. Ақтентек Біржанды жыға танымаса да, оның киімі мен атының ер-тоқымынан, домбырасынан бұл жолаушының жай адам емес екенін сезіп, бәйбішесіне дұрыстап қалау етуді өтінгеніне ерекше мән беріп, баян етеді. Бұл құбылыстан аңғаратынымыз, келген қонаққа бұрынғы заман қазақтарындай құлаш жая қарсы алатындардың саны мүлдем азайғанын, салдық өнердің бар екенін, тіпті, Біржан өмір сүрген кезде де білмейтіндердің бар екендігі аңғарылады. Бұдан шығар қорытынды - бір кездегі ел ішінде қанат жайған дәстүрлі салдық өнер көптеген адамдарға беймәлім болғандығы. Байқап отырғанымыздай, салдың жүйрік аты, сәнді киімі, ер-тұрманы, төңірегінде шашбауын көтеретін адамдары болады. Өкінішке орай, көптеген зерттеу еңбектерінде Біржан жайлы ой-түйіндер таптық сипат тұрғысында қарастырылған. Біздің еңбегімізге қозғаушы күш болып, ой түрткінің тірек көздеріне айналған А.Жұбанов өз еңбектерінде бүгінгі дүниетанымға қайшы келерлік мәселелерді айтқан. Оған мына бір жолдар дәлел: «...бері келе әкесі Тұрлыбайдың қолына шығады. Тұрлыбай дәулет жағынан ғана шамалы болмай, ақылға да аса жарымайды. Өнермен ісі жоқ. Малдан басқаны түсіне қоймайды. Біржан бір өлеңінде:

«...Ұсынсам қолым жетпес туған айға,

Айтсам да арыз жетпес бір құдайға,

Жылына бес жүз теңге тапсам-дағы,

Жақпадым өзім әкем Тұрлыбайға...», – дейді.

Ел аралап жүріп, берген сый-сияпатты тастай берсін бе, солардың жылдық қорытындысы біреу болса керек. Бірақ тоқтамы жоқ Тұрлыбай оның бәріне де қанағаттанбай: Біржанның көркем жанын түсінбей, тек «мал табушы ұл» деп қарайды». Міне, бұл талдаудан байқағанымыз не? Ол әкесі Тұрлығұлдың тоғышарлығы мен кедейлігінен Біржанды салдық өмірден мал табуға бағыттағандай көрінуі. Ал Біржанның шындығында ондай рөл атқармағаны жайлы А.Жұбанов анық түсінік беріп тұр. Біржанның салдық дәстүріне аталған құбылыстың қатысы жоқ демекпіз. Жалпы Біржанның өмірбаяны, ғұмырнамасы әлі де болсын нақтылауды қажетсінеді, бірақ, бұл факті де біздің зерттеу еңбегіміздің мақсатын ашуға септігі шамалы. Аталған ойды одан әрі дәлелдей түсерімізге тағы бір дәйектеме бар. Ол: «Ал Біржанның әкесінің кедейлігін:

«...Жылқының арығындай Арғын-кедей,

Тойғансың мәз боласың ішпей-жемей,

Құр айқай салғаныңнан кім шошиды

Жеңермін иттей қылып, адам демей...»,-

деп Сара ақын айтыс үстінде Біржанның кедейлігін бетіне басады».

Салдық өнер мен Біржанның кедей, не кедей емес деген тұжырым -бағамдар бір-біріне ай мен күндей қабыспайтын құбылыс. Салдық құру - бойын кернеген өнерін ел ішіне іркілмей таратудың іс-харакеті. Бұндай өнер адамдардың - тұрмыстың құлы болудан жоғары нысанасы.

Тәттімбет оның есімі ХХ ғасырдың басында ұлы Сарыарқаның әр тұрғынына мәлім, ал оған деген махаббат пен сый-құрмет шексіз болатын. Кейінірек саясаттың және идеологиялық тұрғыдан оның есімі бұрынғы ұлылардың арасынан өз орнын тапты. Біржан, сонымен бірге Тәттімбет жан - жақты талант иесі болған және халықта сал мен сері деп аталған. Дәстүрлі мәдениет иегері қатарына жатқан. Оларға әрдайым ортада болу маскарадтық театрлық белгіленген дәстүрді орындамау сияқты белгілер тән болған. Бұл музыканттар бір тұлғаға әншілерді, композиторларды, әртістерді, сиқыршыларды, бишілерді біріктірген. Олар жастардың арасында топпен ауылдар кезіп және әрдайым той думанның басында жүрген. Ғылыми әдебиеттерде сал мен серілер туралы бірнеше ұғымды біз А.В.Затаевичтің қазақ халқының 1000 әндер атты жинағынан көреміз. Ол былай жазған: «Сал - бұл эксцентрлік, яғни серілігімен ештеңеге қарамастан топтан ерекшеленетін адам». Салдар арасындағы бақталастық туралы жалған сөздер аз емес, кей салдар қазақтар бас киімін әсемдейтін үкіні қойнына салып жүрсе, кейбірі тыр жалаңаш ауылдар кезіп те кетеді екен. Кім білсін ондай батыл іске баруы да мүмкін. Бірақ, бұл сөздер бақсыларға қатысты жиі айтылады.

Қазақ ортасында салдар талғаммен киінген. Салдарға қазірге дейін қазақ зиялылары құрметпен қарайды.

Қалың қазақ ортасында олар жоғары сатыдағы адамдар ретінде сақталған, олардың арасында қабілеті зор адамдар көп болған. Мысалы, әйгілі әншілер, спортшылар, мықты аңшылар және т.б. Оларға белгілі дәрежеде серілер типі қосылады. Сал мен серілер туралы ыстық сезіммен, махаббатпен А.К.Жұбанов Тәттімбетті сері дей отырып, зерттеуші бұған дала әртісі деп сілтеме жасайды. Ол: «ғалым мен сал-серілер нағыз өнер адамдары болған және олар өмір бойы өздерін сахнада жүргендей сезінеді», – деп жазады. Бірақ, қайта өрлеу қоғамның жеке салаларында, әсіресе, қалалық ортада сал мен серілер іс-әрекеті, олардың қоғамдағы дәрежесі ұмытыла бастады. Бұған жауап секілді бұлар жайында ғылыми зерттеулер шыға бастайды.

1957 ж. Е.Ысмайловтың «Ақындар» атты зерттемесі өмірге келеді. Онда сал-серілер таланты туралы айтылады. Сонымен қатар, оқырмандарды олардың ерекшеліктерімен таныстырады.

Сықақтық серілердің қайырымдылығы, олардың шығармасындағы ғашықтық тақырыбының өріс алуы т.б. зерттеушілердің ескертулері бойынша, сал мен серілер ешкімнің қол астында болмаған және жол жүруге арналған он шақты жылқысы болған. Бірақ, сал мен серілердің әлеуметтік дәрежесі туралы мәселе анықтауды қажет етеді.

А.В.Затаевичтің айтуы бойынша, феодалдық ортаға тек серілер жатқан; салдар материалдық жағдайына қатысты емес атағы бойынша
қаланған немесе бұл талант ата-бабасынан берілді ме? Сонымен қатар, зерттеуші берген әуенші - ақындар термині күдік тудырады. Ол сал
мен серілер іс-әрекетінің өрісін құрады. Сал мен серілерге өте дәл және көлемді мағынаны Ә.Марғұлан береді. Егер минезингерлер, – деп жазады ол, – негізінен патша әншілері болса, онда қазақ сал мен ақындарды табиғатынан батыс Еуропа елдерінің славяндық әншілеріне жақынырақ болған. Бүгінгі күнде толығырақ зерттеу Е.Тұрсынов жасаған. Ол сал мен серілер өнері іс-әрекетінің сипаттамасы ғана емес, бұл типтердің қоғамда қалыптасуы және пайда болуы, өмір сүру ерекшеліктерін ашық айтқан. Оның пайымдауы бойынша сал мен серілер типі жоғары әлеуметтік дәрежесімен ерекшеленетін әскери ұйымдар негізінен туған, бұл қасиеттер оларға бөлінбес бірлікте болған. Әлемдік ғайыптар поэзиясында әйел сұлулығы әрдайым әскери эпитет арқылы суреттелген. Қастары пияз секілді қайырылған, кірпіктері садақ секілді сенің сұлулығың жүрегімді жаулап алды қылықты сұлу т.б.

Көптеген елдерде көркем талантымен қатар сүйе білу және шеберлік жоғары бағаланған. Бұл туралы тек шығыс елдері поэзиясынан көруге болады. Бұдан сал мен серілер неге қауіп-қатерге жол бергені түсінікті. Олар шабуыл кезінде қарсыласының көзіне түсетін ашық түсті киіммен әскеридің алдында жүрген. Бейбіт өмірде де олар өлімнен жоғары тұрғандай. Мысалы: бір аңызда үлкен ыдысқа шикі май қойылған, ол оны жерде жеп қойған.

Е.Тұрсыновтың айтуы бойынша ақсақал, би, сұлтандардан биік құрметті орынды иеленеді. Сал мен серілер қоғамда жастар мәдениетін анықтау үшін тағайындалған. Олардың, өнері мен өмірі, стилі жастар бірлестігімен қалыптасқан. Сондықтан, олар тек осы жас топтардың «қызығушылығын» айқындады. Сал мен серілердің атқаратын міндеті тек көңіл көтеруге тірелген жоқ. Ер жету кезі әр адам өмірінің маңызды кезеңі болғандықтан, олардың екінші іс-әрекеті тәрбиелеу болып табылады. Жазушы М.Мағауиның «Көк балақ» повесінде Айхан сал мен оның серіктерінің сыртқы бейнесі, ел алдындағы қойылымдары туралы ашық айтылады. Повесте сал өнері табынушылық оған деген шексіз құрмет туралы оның таланты тек әртіс және ақын орындаушы (домбырашы, қобызшы, сыбызғышы, әнші) ретінде емес, сонымен қатар, биші, шаман бақсы болғаны айтылады. Сонымен сал мен серілер туралы әдебиеттерді оқи отырып, оларды тек әнші ақын, термешімен тіпті европалық композиторлармен шектеуге болмайды. М.Мағауин повесінде Айхан сал сияқты көптеген сал мен серілер өз шығармаларын жазбай-ақ өмір мен өнер шекарасында жүрген. Бірақ сал мен серілер шығармашылығының аз зерттелгеніне байланысты бірнеше сұрақ тудырады. Бұларды өмірге шақырған әлеуметтік талаптың бірінші себебі неде? Қоғамда сал мен серілер рөлі неде және олар қандай, әлеуметтік және ритуалдық тапсырмаларды орындаған? Осыларға қысқаша жауап беріп өтейік. Сал мен серілердің әртістігі ойын, стиль өнерінің ғашық тақырыбы белгілі аудиторияға, яғни жастарға бағытталған. Расында көптеген аңыздарда салдар ауылға келісімен аттан құлап немесе жүгіріп келіп, қонақ киіз үйінде отырған. Олардан етігін шешкен кезде сыйлықтар түсетін. Сал мен серілер іс-әрекетінде аспапқа тірі зат сияқты қарау тән болған. Бұл туралы қазақ домбырасының бөліктері атауынан байқауға болады. «Мойын», «кеуде», «қақпақ», «бет», «алақан» бұл терминдер адам мүшесі мен байланысты түрлері болған. Бүйірлі домбыра, сауырлы домбыра, күй домбырасы деп аталған. Осылай аспаптардың пішіндері сал мен серілердің ғашықтық тақырыбында орындайтын әуендерінде тура қатысты болатын. Күйлерді орындау шеберлігі аспапта ғана ойнау емес, аспаптың өзімен ойнау. Ойнау сөзі бірнеше мағыналық мәнді болып келеді. Балалар ойынынан басқа бұл сөз әсері өнермен байланысты болуы мүмкін. Жауға от ойнату, домбыра ойнап жіберу, қыз ойнақ және т.б.

Бұған қырғыз күйі «Ақ талақ» - «Көк талақ» деп аталатын қыз бен жігіт ойынын мадақтайтын күй. Мысалы: аңыздарға қарағанда қызбен тартыста Тәттімбет жеңісте жол бермеген. Башпайларымен күй ойнаған тәсіл Тәттімбеттің қарсыласына жеңілгенін мойындату үшін қажет болды. Көп көзінше әйелдерге шешінуге тыйым салынған. Бірақ, тартыстарда жеңілгенмен қыздарды салт-дәстүрден аспау - әдептен оздырмайды. Сал мен серілерге жоғары көркем әртістік бай музыкалық-поэтикалық орындаушылық және композиторлық талант тән. Сал мен серілердің әртістігі мен сықақшылдығы, яғни өзге әлемге саяхат, рухтармен сөйлесу және олардың бейнесіне ену бәрі әртіс рөлін еске түсіру. Бір аңызда Тәттімбет жалғыз баласы өлген шалдың қайғысын жеңілдету мақсатымен оны киіз үйдің табалдырығына отырғызып, күй тартқызған. Үйдің табалдырығы қасиетті деп саналған, өзінің мәдениеті және біреудің жат әлемнің шекарасы сияқты. Басқа мәдениетті бұзбас үшін табалдырықтан аттауға болмайтын. Бұған тек өзі және жат әлемде бірдей жақсы бейімделген адамдар ғана баратын. Сал мен серілерге берілген тәртіптерді орындамау тән еді. Бұл оларды шамандық тәжірибеден келе жеткен әлеуметтік жоғарғы сатысына көтерді. Екі әлемнің, ортасында жүру, яғни олар тәңірмен әруақтарға жақындаған діни магиялық адамдар болды.

Қорыта айтсақ, сал мен серілік өнер жайлы бір байыпты қорытынды шығару қиын. Себебі сал мен серіліктің басты айырмашылығын зерттеушілер ажыратып, әрқайсысының өлшемдіктері мен көрсеткіштерін, деңгейліктерін жеке-жеке жіктеп бермеген. Сондықтан, екі бағытты ұстанған өнер адамдарының көздеген мақсат-мүддесін ашып беру мәртебесіне біз де жете алмай отырмыз. Десек те, постсоветтік кеңістік пен уақыттағы саяси дүниетаныммен байыптап, сараптап зерттеген ғалымдар қазақ ортасында барынша кең өріс ала алмаған «сал мен серілер, ақсүйек балалары», «жалаңаш жүруге батылдығы жеткен» және т.б. ойға қалыпсыз тұжырымдар жасаған. Әрине, бұл ретте кейбір фактілердің кездесуі мүмкін, бірақ сал мен серінің басты айырмашылық өлшемдіктеріне жоғарыда берілген тұжырымды тіректік ұғым ретінде ала алмаймыз.

Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғаннан бері бүкіл халқымыздың тәрбие мен өнер саласындағы бұрынғы тағылымдық мәселелерді зерделеу басымдық рөлде болып отыр. Салдық өнердің атауын шығару қандай қиындық тудырса, серілік өнер иелеріне ғылыми сипат беру де оңай емес. Десек те, «сері» деген ұғым нені аңғартады дегенге жауап іздеу орынды. Ақан сері жайлы зерттеу субъектілерінде, монографияларда, ғылыми мақалаларда ой-тұжырымдар өкінішке орай, көбінесе Құлагер өлімі мен Ақтоқтыға қатысты болып келеді. А.Жұбановтың зертеулерінде Ақан Қорамсаұлының кішкентай бала кезінен зеректігімен, әр нәрсеге әуестігімен көзге түскені айтылады. А.Жұбанов Ақанның ескіше оқуынан гөрі орысша оқудан дүние тануы тереңдей түсті деген ой-пікірін білдіреді. Зерттеуші Ақанды шаруаға кем, дүние қызығын қуу жолына түскен адам ретінде танытуы кеңестік тоталитаризм ықпалы деп ойлаймыз. Сөйтіп, болашақ серінің шілдехана, алтыбақан, ойын-той қуғанын баса айтып, әдемі бойының, жақсы дауысының оған үндестікте келуіне тоқталып өткен. Әрине, А.Жұбанов өмір сүрген қоғам серілік өнеріне ғылыми пайым жасамайды. Ол туралы ойын аудитория талғамына ұсынады. Жоғарыдағы талдау - сараптау арқылы шығарар қорытындымыз: Ақан серінің ақындық өнері туралы ғылыми тұжырымдардың басым болуы; Серілік болмысының бимәлімдігі.

«Серілік» өнердің ауқымы қең. Ондай мәреге жетілу үшін Ақанның Құлагеріндей сәйгүлік тұлпары, жанына балаған Қараторғайдай бүркіті, Базарала секілді тазының күшігі, Көкжендет деген қаршығасы болуы керек сияқты. Біржан сал мен Ақан серіні салыстырып қарасақ, Біржанның бүркіті, аты, тазысы, қаршығасы секілді қосымшалары жоқ. Міне, осыдан шығар түйін – серілік өнер аңшылықпен, ақындықпен, сазгерлікпен өте тығыз байланысты деген қорытынды баға беруімізге мүмкіндік туады. Халқымыздың дана сөзінде «Ел мақтаған жігітті қыз жақтаған» дегендей, серіліктің маңы толған қыздар мен жігіттер. Осындай топтала жиналған жастардың көш басшысы, ән бастар даңқтысы да Ақан. Құс салу, ит жүгірту, әсемдікке, көркем қыздарға ғашық болу, ел ішіндегі, қоғам тіршілігіндегі кикілжіңдерге көңіл бөлмей, жөнсіздікке араша түсуге ұмтылмай, өз заманындағы серілік сергелдең күйге түсірмес пе екен деп ойламай, тек қана адам болмысындағы қуатты өнер адамдар арасындағы алауыздықтан аршып, теңсіздікті аластауға дәнекер болады деп сезіну - серілік өнердің айқын нышандық белгісі.

Серілік - адам баласын бақыт дәуреніне бөлей бермейтін өнер. Көп ел аралап, нәтижесінде серілер көптеген сұлу қыздармен танысатыны айдан анық. Соның бір көрінісі - Ақан серінің Ақтоқтымен таныстығы. Бұл көрініске қатысты А.Жұбанов Ақтоқты өмірде болған дей отырып, оны Сүтемгеннің баласы Шамұқанның атастырып қойған қалыңдығы деген дерек келтіреді. Ақтоқтыға ерекше ғашық болған Ақан басқа біреуге бұйырмасын деп, оған пышақ салған деген оқиғаны өзінің зерттеу еңбегінде баян етеді. Сөйтіп, А.Жұбанов Ақтоқтыға Ақанның шығарған мына бір өлеңінен үзіндіні оқырманға ұсынады:

Ақтоқты қалғаның ба шыныңменен,

Бал бердің талай жерде тіліңменен

Басыңды сарымида кесіп алып,

Өлгенше даулассамшы құныңменен.

Серіліктің астары - ғашықтық жырлар.

Бір Ақтоқтыға бірнеше өлең – жырларын арнаған Ақан серінің жүрегінен ешқашан бір сәт ғашықтық оты сөнген емес. Аталған мәселеге байланысты А.Жұбанов Ақан серінің, Исаның желдірмесі сияқты, бірақ, мағынасы одан басқа Ақтоқтыға ғашықтық сезімін білдіретін тағы бар өлең шығарғаны жайлы келтіреді:

Ғашықтық бір ыстық күн, желі тынық,

Басына түскен жанның көңілі сынық

Торығып сағым қуған шіркін көңіл,

Қара су енді қасірет жатқан тұнып…

Берілген өлеңнің үзіндісінен аңғаратынымыз, біріншіден, серілік өнерді меңгерген тұлғаның өз-өзін екі адам атынан сөйлеу. Бүгінгі ғылымда, психология ілімінде бұны біздер диалогтық нақыш, интериоризация деген атаумен атар едік. Қарап отырсақ, Ақан серінің тұсында да аталған ұғым кездеседі. Бұл әрине, Ақан серінің поэтикалық ақындық шеберлігінің белгісі. Бір субъектінің екі адам болып, өзінің мұңын шағуы және оны әдебиет теориясындағы ең шырынды категориямен кестелеп келтіруі ақындық пен серіліктің үндесе өрлеуі демекпіз.

Ойымызды дәйектеу үшін оған мынандай нақтылы дәлел келтіріп өтелік:

Ғашықтықты ақын ыстық күнге «желі тынық» деп балайды, көңілін «сағым қуғанға» бара-бар дейді, бұны кейіптеу дейміз. Себебі кейіптеуге жатқызуымыздың өзі көнілде тек сезім бар, ал ол сағымды қууға дәрменсіз. Сөйтіп, ақын көңілді адамның екі аяғы секілді жүгіртіп, оған сағым қуғызып қояды. Егер контексті тұтас алсақ, символ болады. Қорыта келгенде, Ақан серіні шабыт шағында ғана көрініп қалатын ақындар санатына қоса салу әділдікке жатпас еді. Осы өлеңнің жалғасында Ақан серінің торығуы мен қамығу сезімі (суггестив) басқа реңге ауысып кетеді. Міне, А.Жұбановтың бұл өлеңді Исаның желдірмесі сияқты деуіндегі мәні де осындай дауыс ырғағының басқа нотаға түсіп кетуі. Анықтап айтсақ, ырғақ ауысуының, нотаның құбылуының өзі серіліктің басты белгісі екені аңғарылады. Сөзімізді нақтылау үшін төмендегі өлең жолдарын талдап көрелік.

Аспанда ұшып жүрген тұйғын жемін,

Құладін жей алмайды көктен іліп,

Әркімнің дәреже орны басқа-басқа,

Ер жүрмес қырыны жоқ есек мініп,

Жарлы, бай, жаман, жақсы дегізбейді,

Уа, шіркін, желіктірсе жігітшілік.

Өлеңнің екі сыңарын тұтастырып көңілмен сараптасақ, ғашықтық сезімін аспандағы ұшып жүрген тұйғын жемімен егіздеп алады. Мұндай суретті әдебиет теориясының ұғымында психологиялық параллель дейміз. Ақан сері адамдардың заттық мүмкіндігіне қарай категорияларға ажыратпаған, себебі бұл да серіліктің нышаны болса керек. Серілік зиялылық, интеллектік іс-харакетпен түйісетін ерекше өнер екені осы өлең арқылы байқалады. Оған «жарлы», «бай», «жаман», «жақсы» сияқты ұғымдарды жатқызамыз. Өлеңнің мәні ғашықтық сезім барлық адамдарға ортақ, ол адам таңдамайды дегенді – таныту. Ол – жігітшілік деген ұғым. Бұл ұғым Ақан серінің торығу тұтқынына түскен асау жүрегінің себеп-салдары. Сөйтіп, ғашықтық өрттен өзін аман алып қалудың төте жолы көңілін жігітшіліктің бір харакеті секілді өршіл оптимизммен жеңуі. Осы өлең жайлы А.Жұбанов дыбыстық ерекшелік туралы өз ойын айтып өтеді. Оның кіріспесі қысқа созымды болып, тыңдаушыларынан қолдау күткендей, ақырғы ноталары ұзақ созылыммен тынады. Серіліктің тағы бір белгісі - өлеңдерінің басқа ақындардай түзіліп, ай-күндерінің белгілі болмауы. Ақан Серінің шығармашылығын зерттеген А.Жұбанов оның ай-күндерінің белгісіз екендігіне өз ойын білдіріп өткен. Аталған «Желдірме» Ақан серінің торығу, қамығу, сезімге ойысуының әлі сәбилік кездері секілді. Өйткені біздерге Құлагер өлімінің Ақанды мүлдем өмірден, ортадан безіндіруге апаратыны Сағынай асынан белгілі.

Ақан серінің өмірі Ақтоқтыға өмір бойы байланып қалмайды. Ақан өзінің өмірінің аяғына дейін талай қыздарға, бойжеткен сұлуларға ғашық болып, не бір көңілге қонарлық әуезді өлеңдерді кейінгі ұрпаққа асыл мұра ретінде қалдырды. Құлагерге ие болғанға дейін серілік пен кәдімгі қарапайым адамдардай өмір сүру салтын қоса қабат алып жүргені зерттеу барысында белгілі болды. Қазақтың ежелгі дәстүрінде он бестен асқан адамның бойдақ жүруі өрескел болған. Міне, Ақан сері де – қазақ халқының осы дәстүрін сыйлап өткен тұлғаның бірі. Ақтоқтыға ғашықтық отын түгел сөндіре алмаса да ерік-жігер жыйып, Шомайт қожаның қызы Фатимаға үйленеді. Фатима ақылды, байсалды, көркі де бар қыз бала екендігіне А.Жұбанов мінездеме берген. Фатима Ақанға жақсы жолдас болады. Ақанның серіліктен қайрылып соғар ошағы (А.Жұбановша) осы Фатиманың адал жар болумен байланысты екені айдан-анық, Фатимадан Ақан бір ұл, екі қыз көреді. Оншақты жылдан кейін Фатима фәниден бақилыққа аттанып, Ақан тағы жалғыз қалады. Серілік өнерін еркін самғата алмаған Ақан тағы тағдырдың қатал заңынан опынып, өзіне жар іздейді. Сөйтіп, Ақан Қарауыл ішінде Балташы дегенге атастырылып қойған Тіналының қызы Ұрқияны алып қашады. Жолда Қожым елінің батыр атанып жүрген жігіті Тулақ Ақаннан Ұрқияны тартып алып, әншіні атпақ болады. Бірақ арашаға бүкіл ел түсіп, Ақан бұл сорақы оқиғадан аман қалады. Ақан сері Ұрқияны еліне алып келгенімен, ол ұзақ тұрмай, үш айдан кейін ауырып дүниеден өтеді деген деректемені А.Жұбанов зерттеу еңбегінде айқын келтірген. Бұл оқиғалардан біздің шығарар қорытындымыз, Ақан сері –барлық саналы ғұмыры серілік өнермен өтіп, оның құндылығын айқын көрсете білген, бірақ, сол серілік сезім мен азаматтық сезімнің ара-жігін үйлестіруге мән бергізбеген пенделігі қателіктерге ұрындырумен қатар, өз заманындағы үстем биліктің өнер адамына жасайтын қамқорлықтың орнына зорлық-зомбылық көрген тұлға демекпіз. Сондықтан, ол басынан өткерген оқиғаларға кезінде сезім құшағына оранып, ғашықтық сәттерінде жүрек қылын ширатар ырғақта ән мен өлең шығарып, таңдаушысына өмір ақиқатын жеткізе білген.

ХХ ғасырда сал-серіліктің түп қазығын зерделеу үрдісінде оның даму дидактикасын эстетикалық талғамда дамыту барысына сай пайдалы тұжырыммен зерделеген ғылыми еңбектің жоқтығы өткеннің бұлдырлығы дер едік. Өткенсіз болашақ та бұлдыр екенін ескеріп, өткен өмірдегі бір ғасырға жуық уақыт пен кеңістікте өнер арқылы жасөспірімдерге мектеп стандартын толықтыратын қосымша бөлім мен тәрбие беру мәселелерінің нысанасы зерттеуден тыс қалғаны бүгінде жаңалық болмаса керек. Әрине, өнер арқылы білімдендіру, тәрбиелеу үрдісі ұлттық сананы ғаламдасумен сабақтастыру тұрғысында өркениетті елдер үлгісі жоқ емес. Осы орайда қазақ халқы да ғарышты игеруде ғылыми-техникалық жетістіктерге жету жолында ілгері қадам басты. Халқымыздың мәдениет, әдебиет, өнердің басқа саласындағы құндылықтарды байыту бағытындағы ғылыми жұмыстары ғаламға танылып келеді. Алайда, сүттей ұйып отырған қазақ өзінің тарихи даму желісінде ХІХ ғасырда мәдениет саласында орыстандыру бағыты қарқындылықпен іске асып, бұрынғы мәдени ұстанымдар мен дәстүрлеріміздің түбіріне нұсқан келді. Осыған байланысты қазақ халқының бұрынғы мәдени мұраларын білімдендіру мен тәрбие құралына пайдалану мүмкіндіктері шектеліп, тұсау салынды. Ықылым заманнан бүгінгіге дейін үзіліссіз сабақтастық қағидасымен келетін сал-серілік өнермен тәрбие және білім дарыту іс-әрекеті тіршілік тынысынан мүлдем ығыстырылды. Оның көрнекті өкілдеріне қазақтың өзі, тіпті отбасыларының жандары, ағайын-туған, жұрағаттары «жынданды», «перінің қызымен көңілдес» деген сияқты ақиқатқа сай емес пікірлер таратып, өнер иелерін бұғаулады. Оның алғашқысы – Біржан, соңғысы Ақан және Сегіз сері т.б. тұлғалы өнер тарландары. Қоғамдағы кереғар қайшылықтар, дүбара жандар өздерінің өнер пірлерін өз қолдарымен «жермен жексен ететініне» көңілдері марқайып, өнер мен құндылықтардың арасында дағдарысқа ұшырауы бүтіндей бір ғасыр апатын халқымыздың пешенесі мен еншісіне берді. Мұның бәрі сайып келгенде – жасөспірімдердің өнер тұғырына тәлім-тәрбие және білімдену үдерісінде дамуына кедергі болған факторлар.

Жоғарыда аталған ұлттық сананың кемелденуіне өнер арқылы ықпал жасауға кедергілер, мәдени, тарихи нысандардағы құндылықтар дағдарысынан құтқаруға қатысты жаңаша көзқарастар, бағытталған жаңа мұраттар, жаңа дүниетанымдар болуын көздеген бүгінгі ұрпақ болашақ ұрпақ алдында өздерінің жауапкершілігін түсінуде.

Педагогика, соның ішінде, қазақ халқының этномәдени тәрбие беру мен оны дамыту нысанына зерттеушілердің тарабынан көңіл қойып, оның келелі мәселелерін алға ұстанып, болашақ қамын өнер арқылы тану деген іс-әрекет жоқтың қасы, көбінесе ғылымның бұл саласы коммунистік идеологияның сынына, «қаһарына» ұшырап келді.

Сал-серілік дәстүр арқылы этномәдени тәрбие берудің қайшылықты тұсының жағдайларының басты себептері:

- этномәдени тәрбие беру мен оны дамытудың педагогикалық нұсқаларын теориялық тұрғыда негіздеудің зәрулігі аталған мәселеге қатысты ой-түйіндердің нақтылығына жетуге бірден-бір кедергі келтірді. Себебі кешегі тоталитарлық жүйеде, кеңестік билікте педагогика ілімі толығымен маркстік-лениндік идеологияға бағынған әдіснама негізінде түсіндірілді;

- жалпы педагогика ауқымында өнер арқылы тәрбие мен білімдендіру кеңестік халықтар ұранымен қамтылып, жеке ұлттық дәстүр сақталмады. Өнердің тек басымдық берілген ұлттардың, жалпы кеңестік мемлекеттік өнер стилін білімдендіру мен тәрбиелеудің құралы ретінде пайдалану жоғарыдан төмендегілерге міндеттелді. Орыс халқының частушкаларын, халық әндерін айту қазақ жұртына етене дәстүр сапасында қалыптасты;

- кеңес халқы өзінің мұраты арқылы отандық өнер мен педагогиканы әлемдік педагогикалық теория мен тәжірибеден және жалпы адамзаттық мәдениеттің даму үдерісінен үнемі автономды ұстау бағыты тұрақтанды. Кеңестің мемлекеттік, Компартиялық мүдде әр ұлттың эстетикалық талғамы мен білімденуінен жоғары қойылып, осы мүдденің басымдылығы даурықпа тұрғыда дәріптеліп, насихатталып, оқу үрдісінің нысандарына жетекші мұрат сапасында енгізіліп, коммунистік тәрбиенің шектеулі салалары міндетті түрде кластан тыс жұмыстар ретінде өтілуі қадағаланып, оның өзі тек Одақтық сипатта стеореотипке айналып, өнер арқылы тәрбиелеу мен білімдендіру қазақ ұлтының дәстүрінен тыс мазмұндық мәнде жүргізілді;

- этномәдени білімдендіру және жасөспірімдердің эстетикалық талғамын тәрбиелеудің оңтайлы тұстары педагогика ілімінде ескерілмей, оның адам тұлғасына әкелер күш-қуатының мәністері дарытылмай, ұлттық тәрбиенің өнер саласына қатысты заманына лайықты парадигмасы бұрмаланып, қазаққа таныс емес өнер арқылы тәрбие мен білімдендіру барынша батыл енгізіледі. Осының салдарынан ұлттық психологияның дамуына, ұлттық өнер саласын зерттейтін педагогиканың кемелденуіне зиян келді. Аталған мәселелерден мынандай пайымдамалар жіктелді:

- оқушы - ұстаз одағының ынтымақтастық іс-әрекеті жүзеге аспай, тек ұстаз тарабынан әміршіл нұсқаулықтардың болуы, оны оқушының ұдайы екі еткізбей орындауы (оны оқушы түсінбей орындайды);

- тәрбиеленушінің эстетикалық ішкі талғамы ескерусіз қалып, сырттай қайталап, топпен, ұжыммен сезімге, ырғаққа берілмей айтып шығуына жағымды баға қоюшылықтың пайда болуы;

- өнерге бейімі жоқ тұлғалардың іс-әрекеттерін тәртіп бұзушылықтардың санатына жатқызып, олардың ішкі шығармашыл мүмкіндіктеріне үңіле алмауы, сөйтіп, олардың іс-әрекеттерінің сыртқы сипаты еленіп, әр оқушының өнерге қатысты атқарар міндеттеріне ден қойып, атқарар қызметтеріне сай рөлдердің алдын-ала қарастырылмауы;

- өнер арқылы тәрбие мен білімдендірудің дарындылық дәрежесіне қарай жүргізілмей, тәрбиеленушілердің талабы мен қажетсіну уәжіне мән берілмей, көбінесе ақыл-кеңес айтудың басым болуы;

- сыныптан тыс уақытта өткізілетін жұмыстарға бүкіл мектеп оқушыларын тартудың міндеттілігі және ой-өрістері кең балаларға арналған арнаулы факультативтер мен курстардың клубтардық жұмыстық т.б. түрлерінің ұдайы орта деңгейліктерге бағдарлануы.

Қорыта айтқанда, өнер арқылы білімдендіру мен эстетикалық талғамға ынталандырудың дағдарысты жағдайларының басты себептерінің бірі – ұлттық жетістіктерді жарияламау, тіпті оған тыйым салу, немесе оны жоққа шығару. Ұзақ жылдар бойына ғылыми қордан белгілі отандық ғалымдардың еңбектері еленбей келді: Рубинштейн, сондай-ақ, қазақстандық педагогтар Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев және т.б. психолог-педагогтардың негізгі ұстанымдары мен мұраттары соңғы жылдары Қазақстан Республикасы тәуелсіздіке ие болғанннан бері танылып жүр. Десек те, өнер арқылы білімдендіру мен тәрбиелеу үрдісіне қатысты аталған көрнекті тұлғалардың ғылыми тұжырымдары әлі де болсын ұтымдылықпен қолданылып жүр деуге аузымыз бармайды.

Өнер нысанын зерттейтін педагогика іліміндегі көрсетілген дағдарысты құбылыс өткен тұтас дәуірдегі көлеңкелі оқиғалар толық жарияланбай және осы тақырып бойынша қазіргі педагогикалық тұжырымдамалар әлі де болса жүйелі талданбай келеді.

Аталған сал-серілік өнер арқылы білімдендіру мен тәрбиелеу үрдісін зерттейтін педагогика ғылымындағы дағдарыстарды талдау – жаңа педагогикалық негіздерді ұсынуға негіз болды.

Жалпы этнопедагогиканың білім мен тәрбие беру үдерістерін зерттеген ғалымдар – С.Қалиев, Қ.Жарықбаев, Ә.Табылдиев, С.Ұзақбаева, Ы.Дүйсенбаев, Р.С.Елубаева. Ғ.Р.Бахтиярова, А.Сейдімбек, Л.Керімов. Аталған еңбектерде аға ұрпақтың рухы мен парасатын барша ұрпаққа паш ететінін ескірмес, өлмес, өшпес салт-дәстүрлер, әдет-ғұрыптар, өлең-жырлар, фольклор, ауыз әдебиеті арқылы таралуына қатысты әртүрлі салалардың жан-жақты зерттелгені аңғарылды. Бұл зерттеулер өткен заманның көптеген өмір тынысын сақтап келген маржан сырын зерделеп, ғасырлар құрдымына үңіліп, бағзы өмірді көз алдарына қаз-қалпында келтірерлік тұғырлы дәйектемелерді көз алдымызға келтіреді. Жыр мұрасы арқылы этнопедагогика ғылымын құрастыра алған ғалым-жазушыларымыз әдет-ғұрып пен озық салт-дәстүрлердің бүгінгі мирас болып келген нұсқалары жайлы соны пікірлер айтып өткен. Жыршы халқымыздың, суырып салма ақын халықтың бүгінгі санадан өшіп қалған дәстүрлер мен салт, әдеп-ғұрыптары қапысыз суреттеліп өткеніне сүйене отырып, ғалымдар «Сөз анасы – құлақ» екеніне ерекше мән бергені байқалып, этнопедагогика халықтық өнер мектебінің қалыптасуына мүмкіндік жасалып, аталған еңбектерде соны пайымдар айтылған. Анықтап айтсақ, қыз бен жігіттің, кәрі-жастың, ойын-тойда, мереке-думандарда, өлімді-жітімді жоқтауларда, қоштасуларда, шілдехана тойларында және т.б. өлең-жырлардың бәрінде ақындар мен тыңдармандардың тәрбиеге қосарлық ізгілікті, азаматтық ақыл-ойлары таралып отырғаны жайлы аталған ғылыми еңбектер сындарлы дәлелдер келтіреді.

Қоғамдағы азаматтық, ізгілік мәселесі, этномәдени арқылы халықтық тәлім-тәрбие беру үрдісі әр салада зерттеліп, өз орнын таба білді: бұл салада философиялық тұрғыдан Н.А.Усачева ой толғаған. Аталған ғылыми еңбектерде әр халықтың түсінік-түйсігіне қатысты, рухани «өзім» деген ұстанымға байланысы әлем жайлы дүниетанымдық – еңбектің басымдық мәні. Көк тәңіріне табынушылықтың өзі жер ауқымының кеңдігі дегенмен дәлелденеді. Тәңір құдіреті жайында В.В.Бартольд, Л.Н.Гумилев, М.С.Орынбеков және т.б. зерттеулер жүргізіп, мазмұнын жазды. Сөйтіп, космогондық, әуез-әуендік, этногенетикалық, этикалық, гуманистік тәлім-тәрбие көздеріне ғылыми еңбек жазған ғалымдарға тоқталып өтеді. Біздің зерттеу еңбегімізге ең қажетті мына бір ойды бөліп қарастыру орынды:

1. Қазақ халқының табиғаттану мүмкіндігі музыкамен үндес болуы – үйлесімділікті анықтаушы нысан;

2. Қазақ даласындағы көшіп-қону дәстүрі еркіндікке, кеңдікке ұластырып, ән-жыр, музыка өнерін дамытуға себеп болды;

3. Қазақтың космогондық, мифология, тұрмыстық-әмбебаптық, мәдени сапада әлемді тану мен түйсіну қабілеті әлем деңгейінде ән мен жыр, музыка тудырған;

4. Этникалық жадынама және этникалыққа тән сырдың (кодының) болуы оның маңыздылығына жататындығы;

5. Қазақ халқының этникалық тарихында этногенезисі мен этнопсихологиясының ерекшеліктері сақталып, бүгінгіге дейін көрініс беруінде;

6. Музыка өнерінде «әлем» және «адам» деген ұғымдардың бір-бірімен тығыз және терең байланыста болуында;

7. Аталған «әлем» және «адам» проблемасын өз еңбектерінде өзек еткен ғалымдар – Ж.М.Абдильдин, К.А.Әбішев, А.Н.Нысанбаев, А.А.Хамидов және т.б.

8. Ғарыш пен адам үндестігінің кемелдігін қамтамасыз ететін дыбыс, әуез, музыка.

Халықтық педагогика кеңістігіндегі мәдениет пен өнер жайлы еңбек жазған зерттеушілер – С.Х.Байдильдина, М.К.Сембинов, Я.С.Тастанбек, А.Д.Өтеғалиева, З.Әбілова, Г.К.Сауырбаева және т.б. ғалымдар халықтық педагогика негізінде өнер, музыка дәстүрінің өркендеуіне талдау жасап, жанрлық жүйенің адам өміріне тигізер пайдасын жіктеген. Дәстүрлі музыка өнерінің поэтикалық жанр арқылы адамдардың шаруашылыққа қатынасын аңғару мәселесі де айқындалған. Қазақ музыкасы мен жалпы өнерінің өзі аңыздар, әндер мен күйлер, сондай-ақ, жануарлар дүниесіне қатысты адам сезімін аңғартатын жырлар, жол-жоралғыларға байланысты туған шығармалар (көз тиюден сақтайтын жыр, аурудың иесі, қуаты зікір және т.б.) екендігі талданған. Зерттеу еңбектерінде музыка және өнер мамандарын даярлаудың әдіснамасы, қазақ ауылында тұрмыстық мәдениет мәселесі жан-жақты көрсетілген. Қазақстан Республикасындағы шығармашылық қауымдастық және олардың мәдени-рухани қызметінің алатын орны Темірбек Жүргеновтің мәдени-ұйымдастырушылық қызметі секілді зерделі ой-пікірлерді кездестіреміз.

Сол секілді Ж.Таубальдиеваның музыка арқылы бастауыш сынып оқушыларының гумандық қасиеттерін қалыптастыру, Ж.Ә.Төлебаеваның Мұқан Төлебаевтің музыкалық мұрасының педагогикалық негіздері, Ж.З.Өтемісовтің қазақ мектептерінде музыкалық тәрбие беру ісін жетілдіру сияқты мәселелер зерттелген. Музыка арқылы оқушылардың гумандық қасиеттерін қалыптастырудың педагогикалық негізін құрастырған:

1. Музыка арқылы оқушылардың гумандық қасиеттерін қалыптастырудың жағдайы мен мүмкіндіктерін зерделеген;

2. Бастауыш сыныптарда музыка арқылы гумандық қасиеттерді қалыптастырудың мазмұнын зерттеген. Бұл бағытта Әбу Насыр әл-Фарабидің дидактикалық тұжырымына тоқтала отырып, музыканың тәсілдік маңызын ашқан. Данышпан еңбегіндегі мынандай мәселені еңбегіне тірек ретінде алған:

- әл-Фарабидің «Музыканың ұлы кітабы» еңбегінің мәні зор екендігін;

- Аталған еңбектің музыка сияқты аса қиын да күрделі ғылымды методикалық жағынан шеберлікпен қиюын тауып құрудың, қазіргі күнге дейін құндылығын жоймаған тамаша үлгісі болып табылатыны;

Ж.Таубальдинованың ғылыми еңбегінің үлкен бір жаңалығы ретінде «Әбу Насыр әл-Фарабидің музыка ғылымының әдіснамалық әдістемесін, тарихи мәселелерін тарқату тұрғысында қамтылған кіріспе тарауын беруі болып есептеледі.

Соңғы уақытта зерттеушілеріміз ғылымдағы іргелі мәселелерді қарастыруда педагогика ғылымының концептуалдық негізін ашуға ерекше мән беріп отыр. Әдетте ғылыми зерттеушілердің негізгі проблемалары, бірден-бір болжамдары, қайта ойлап жүйелеу қорытындыларының нәтижелері тұжырымдама түрінде беріледі.

Сондықтан, біз өзіміздің зерттеу мәселелерімізге орай Қазақстан Республикасының жаңа ұстанымына және әлеуметтік-мәдени хал-ахуал жағдайында педагогика ғылымы мен мектеп тәжірибесінде дамып келе жатқан жетістіктерді, өнімді табыстарды есепке алу, оның үстіне эстетикалық талғамды жоғары дәрежеде дамыту мақсатында бұрынғы өткен замандардан бергі бүгінгіге дейінгі өнер (сал-серілік) арқылы тәрбиелеу мен білімдендірудің тұжырымдамасын даярладық.

Мәдени мұра деген ұғым шексіздік мәнге ие. Мәдени мұраның үлкен бір саласы - Әбу Насыр әл-Фарабидің іліміндегі дамыған интеллекция сипатының төрт тағанының біріншісі - әуез-әуен. Олай болса, біздер аталған тұжырымға сүйеніш жасаймыз. Қазақ ұлты болып қалыптасқаннан бері дәстүрлі өнеріміз бен фольклорымыз қаншама ғасырлардың тәлкісіне түсіп, халықтар арасындағы жақындасу әрекетіндегі өзгерістерге ұшырап келгені белгілі. Бүгінгі таңда бұл үдеріске ерекше жаңа философиялық тұжырым жасалды, бағасы берілді. Ғасырлар бойы қалыптасып, бізге жеткен дәстүрлі өнер мен фольклордің ұлттық тәлімі айшықталып, әлемдік кеңістіктің уақыт талабында тұтастық мәнде жүйеленіп, жанрлық қалыпты құрастырды.

Дегенмен, бұл жүйенің зерделену үдерісін толық тарқату барысында шешілмей келе жатқан көкейкесті мәселер жеткілікті. Әуез жанрындағы құрамдардың тұтастық жүйесін айқындау, оның көпнұсқалы сипатын ашу, иерархиялық даму деңгейліктерін жіктеу, жанрлардың өзара ықпалдастық пен қарқындылық мәнін шығару, қазақ халқының фольклоры мен өнер саласындағы кәсіптік өлең қабаттары мен шығармашылық инструмент ауқымын бағалау оңай іс-харекет болмай тұрғаны анық. Фольклордың өзі екі үлкен мәселені басынан кешірді.

Біріншісі - көшіп-қону, екіншісі - отырықшылық. Бірінші кезеңнің тұсында қазақ елінің үдемелі ырғақпен, жоғары нақышпен айтылатын өлендері басым болатын. Ал, екінші кезеңнің тұсында бұрынғы кең диапазонның орнына қысқа қайырылатын жырлар сарыны көбейе бастады. Жаратылыста тұрақтылық жоқ, ұдайы өзгеріс, ұдайы ауыс-түйіс, арпалыс алма-кезек болып жатады. Олай болса, туатын өлеңдердің ырғағы да осы талапқа сай келеді. Отырықшылдық тәртіпке бағынған қазақ елінің мәдени өрісі отбасының тұрмыстық жай-күйіне қарай дамыды. Оның негізгі басымдық мазмұны - адамның өмірі мен қоғамдағы алатын орны, көбінесе, адамның дүниеге келу рәсімдері, той, үйлену дәстүрі, экономикалық күйіне қатысты табыну (фетишизм) салты. Бұл бағытта мәдени мұраның әуез саласына қатыстылығы көбінесе музыкалық-поэтикалық жанрлар.

Қазақ елі - ән-әуез, музыка өнеріне ерекше мән берген дана халық. Дана дейтін себебіміз әуездің жағымды ырғағы адам бойындағы табиғи күш-қуаттың молаюына, толығып отыруына, қайрат пен жігердің өмірсүйгіштік ыңғайға бейімделуіне қозғаушы күш болатынына көзі жеткен. Әуезді тек думаншыл-сауықшыл, салдық-серілік мақсатқа пайдаланбаған. Әуездің философиялық маңызын түсіне отырып, өнер арқылы өткендегі ізгілікті, жақсы мұрағаттарды, озық дәстүрлерді жаңғыртып, жалғастыруға айрықша көңіл бөлінген. Нақтылап айтсақ, бір жалпылық мағынаны білдіретін «Той» деген ұғымнан көптеген салиқалы ой өрбітеміз. Мәселен, «Той - аға ұрпақ пен кейінгі ұрпақ арасындағы дәнекер көпір», «Той - бүгінгі барды бағалау, келесі істер жайында ақыл қосу, «Той - тәрбие мектебі», «Той - адам тану мектебі». Әсем әуез арқылы ғибратты, лұғатты тәлімдік ой-тұжырымдар өрнегімен өріліп келеді. Мәтіннің сарынына қарасақ, оны шығарған серілер деп ойлауға мүмкіндік бар. Мәселен, мына бір үзіндіге үңіліп қарасақ:

Ал, ағайын, туғандар, Мені де бір тыңдаңдар,

Домбырасын қолға алып, Келіп отыр өренің.

Арқасында елімнің Шалқып жүрген сері едім...

Жас сәбиге бақ тілеп, Тамашаға жиылған

Келіп отыр бұл тойға Қуанышқа бөлегім...

Көңілі нұрға толсын деп,

Аталған өлең өрнегінен ұғарымыз - жас сәбидің тойында, шілдеханасында үміт уағыздары жырға қосылады. Бір жағынан, сәбидің биоинформация, немесе сенсорлы арна түйсіктеріне әуезді ғибрат сөздер жете берсін деген ниет. Екінші жағынан, тойға келген адамдардың сәбиге деген жағымды дүниетанымын орнықтыру харакеті.

Шілдехана тойынан кейін жас сәбидің ұдайы анасынан еститін жыры- бесік жыры. Бесік жырын аталмыш сал, серілер шығарды деген дерек жоқ болса да, бұл жанрдың қазақ халқының жасөспірімдерді дұрыс жолда тәрбиелеуге бағдар жасалғанына аталған өнер иелерінің әсері бар екені даусыз. Жыл бойы отбасында болып жататын қуаныштардың бәрі дерлік біртұтас жүйе құрып, жалпы атауы той делінгенімен, оның құрамдарының ішіндегі бөліктердің бір-бірінен ерекшеліктері айқын аңғарылып тұрады. Бір сәбиге айтылатын «Шілдехана» мен «Бесік жыры» жанрларының ішкі мәні әртүрлі болып келеді. Ғарыштық өлшемге үйренген қазақ елі өзінің жыл бойғы отбасылық тыныс-тіршілігін бақыт пен құтқа бағдарлау іс-харакетімен өмір кешкен, оның 70% әуезді той-думандарға, айтыс-жырларға арналған.

Зерттеушілердің пікірінше, «Еңбекке қатысты жырлар» деп қазақ халқының фольклорлық, әуездік-поэтикалық жырларын бөліп алу тұрғысында пайда болған. Бұл ойға толық қосылу жаңсақтық болар еді. Себебі сонау ықылым заманнан жиылған жырларды жанрлық жіктемеге бөліп зерттесек, жырлардың ірі-ірі тақырыптарға жеке-жеке бөлініп топтастыру нәтижесінде оның тұтастық заңдылығы жойылады. Бала өмірге келгенінен бастап адамның бұл дүниемен қоштасуының аралығындағы кеңістік пен уақыт ішіндегі барлық құбылыс жырмен қамтылады. Олай болса, қазақ тұрмысының фольклорлық әуез жырының хронометрі өзінің табиғи болмыс - пошымына сай дамыған. Б.Г.Ерзаковичтің ғылыми монографиясындағы «Трудовые песни» деген тарауында бүгінгі парадигмалық дүниетаным туды. Былайша айтсақ, көшпенділердің фольклорлық жырларын тек мал шаруашылығымен байланыстыру дұрыс зерттелген нәтиже емес. «Еңбек жырлары» аталған календарьлық жыл ауқымының бір құрамының нышаны деп қарастырған дұрыс секілді.

Отбасына қатысты жырлардың өзі – болашақ иелерінің еңбекшіл болуы мен өзіндік тұлғаларының иерархиялық мәнділігін ұғуына бағдар беруге қам жасау. Алдында тоқталып өткен «Бесік жыры» болашаққа бағдарлама іспетті рөл атқарады. Болашақ бағдарламасының жыр ішіндегі алгоритмі былай болып келеді:

• 
  Дауыл соқса, бақан бар,... сақтандыру;
  
• 
  Түнде жылқы қайырып
  
• 
  Жаудан жылқы айырып еңбекке ұмтылдыру;
  
• 
  Ақырып жауға тиісіп,
  

Ұста болар ма екенсің? өнер иесіне ыңғайлау;

Жүрегімнің парасы, - символ

Уайым-қайғы ойлатпас,

Көңілімнің санасы... -метонимия

Маңдайдағы құндызым, - метафора

Аспандағы жұлдызым. - метафора

Зерттеу еңбектерде «Бесік жырына» жеке тоқталып, талдау берген тұжырымдарды өте сирек кездестіреміз. Адамның өмір есігін ашқан тұсы - оның сәбилік дәуірінде аталған жырды естімеген балалардың ізгілікті, нұрлы ұстанымы жоқтың қасы деген ғылыми пікірлер айтылып жүр. Саңылау сезімдердің арнайы ашылуы, іс-харекетті ажырату толғанысы, тітіркенштік қасиеті осы «Бесік жырынан» тәрбиеленбек. Келесі отбасы жырларының бірегей жанры - «Тұсаукесер жыры». «Тұсаукесер жыры» жас нәрестенің алғаш қадам басу харекетінің сәттілігін тілеу бағытына арналған. Мұнда қимыл қарқыны «қаз-қаз» секілді ұғыммен өрнектеледі. Мәнді тұсы:

«Балтырыңды түре ғой,

Тай-құлын боп шаба ғой», -

сияқты силлогизмдік, яғни екі түрлі ойдан ортақ бір түйін жасау аңғарылады. Ол: алдымен тай-құлын болу, екіншісі - шабу, ал үшіншісі - қаз басу. Міне, бұндай суретті құбылысты өлең-жыр ауқымына сыйғызу қазақ елінің ерекшелігіне жатады. Сәбидің жай жүріп кетуіне тілек айтылу тұсаукесер жырында орын алған. Сәби баланың дыбысты сезінуіне негізделген философиялық тұжырымдар жырдың басымдық қуатына тірек болып келеді. Мәселен:

«Өмірге аяқ баса бер,

Асулардан аса бер».

Тұспалдап айтудың бір сыры - «Асулардан аса бер» деген тілектің ішіндегі түйін.

Көптеген белгілі ақындар өзінің «Бесік жырына» өлең өрнегін арнаған. Атап айтсақ, Ж.Жабаев, I.Жансүгіров, Қ.Аманжолов, Т.Молдағалиев, Б.Тәжібаев және т.б.

Сол секілді отбасы жырына себеп болатын бір құбылыс - ер баланы сүндетке отырғызу. Әркім өзінің шама-шарқына қарай осы дәстүрдің аталусыз қалмауын қарастырып, ат шаптырып, көкпар тарттырып, теңге аттырып, ал оған халі келмегендері айналасына кішігірім той жасап өткереді.

Кейбір дәстүр мен салт ел ішінде күңгірт тартқанымен, сүндет тойы сақталып қалды. Сүндет тойына арналған жырдың да тәрбиелік міндеті ашық аңғарылады:

«Сен де болдың мұсылман, Қызыр бабаң қыдырып,

Кетпей жүрсін тұсыңнан, Әкеңнің тілін ала жүр,

Жаман бала болмағын. Балапаны қыранның,

Қанатыңды қомдағын. Қырандардай биікте.

Өмір жасы ұзақ жол, Ұзақ жолда талмағын...

Туған жерің сен еккен, Ағашыңмен көгерсін...»

Байқап отырғанымыздай, отбасы жырларының алгоритмі ұдайы үзіліссіз құбылыстық келбеттерді бернелеп, олардың бір-бірімен тұтас байланысты жүйесін құрап тұрғанына көзіміз жетеді. Мұндай жырлардың тұтастығын ұсақ құрамдарға жіктеп жіберсек, оның маңыздылығына нұқсан келеді. Барлық жырлардың тоғысар тұжырымдары бір. Ол - отбасының ізгілікті болып, үлгілі ел санатын құруға қадам жасау. Тұрмыстық жырлардың өзін сонау ықылым замандарда сал-серілер шығарғаны жайлы бірер пікірлер айтылып жүр.

Біржанның өзі кішкене күнінен әжесі бауырына салып алғандықтан, Қожағұлұлы деп аталып кеткен. Салдың туған әкесі - Тұрлыбай. Бұның өзі - атасының және әжесінің әнге, күйге құмарлығының куәсі. Сөйтіп, елге келген әнші-жыршылардың өнерін тыңдап өскен Біржан келе-келе ойын-сауықтарда, алтыбақан, шілдеханаларда ән салып, «әнші бала» атанды. Бертін келе «әнші жігіт», кейіннен «әнші Біржан», «Біржан сал» атанады. Біржанның салдық құруы әнмен тікелей байланысты. Ел аралауы, оған арнайы киімдер даярлауы, әндерінің барлығы белгілі бір оқиғалық құбылыстарға құрылуы - тарихи маңыздылықтың құнын айқындауға үлкен тіректік нысан. Мәселен: «Тентек», «Жайма шуақ», «Телқоңыр», «Айтбай», «Ғашық жар», «Жанбота», «Жамбас сипар», «Көкек», «Теміртас» және т.б. Жай ғана өлеңдердің атын жіктеп өткеннің өзінде талай оқиғаларды көз алдымызға елестетіп, оның қазақ халқының дәстүрі мен салт, әдет-ғұрпы тұрғысында жырланып, сөз өнерінің құдыретімен келесі адамның жүрегіне жететіні - ерекше сипат. Біржан салдың кешегі отбасы дәстүрлеріне қатысты өлеңдер шығаруының өзі шарықтау шегіне жетіп, халықтың басынан өткерген тарихи оқиғалармен жалғасын тапқанына, оның үлкен іргелі мәселелерге ұласқаны айқын байқалады. Біржан салдық құру арқылы халқының мәдени деңгейін арттыруға барлық бойындағы жасампаз өнерін құрал ретінде пайдаланады.

Салдық дәстүрде халықтың тұрмыс-тіршілігіндегі әлеуметтік мәселелері бірінші мәнде болғаны аңғарылады. XIX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ халқының салт-дәстүрі, дүниетанымы бұрынғы дамыған өрісінен басқа өңге айналып кеткені белгілі. Сол себепті Біржан салдың өлеңдеріндегі зарлы дауыс, шерменде ырғақ, мұңды сарын басымдық орында болып келеді. Біржан салдың тұрмыстық жырларға тікелей қатысының барлығына куә боларлық көрініс - оның Абай аулына келу сапары. Бұл Біржанның салдық, шығармашылық кемелдену тұсын айқындай, айшықтай түсуіне қозғаушы күштік қуат берген сәт болатын. Біржанның Абаймен кеңесуі, кемеңгер ақынның парасатқа толы ғаламдық тұжырымдары, ән, өлең өнеріне сыншылдықпен, кірпияздықпен қарауы сияқты екеуара одақтық өнер әлеміне тигізген әсері мол. Абай өлеңдерінің философиялық сырын Біржан өзінің салдық өнерімен аша түскен.

Сал-сері – сегіз қырлы, бір сырлы, яғни, әнші, күйші, ойыншы, күлдіргіш, композитор, би, спортқа бейімі ерекше үздік жаратылған өнерпаз. Олар халық мәдениетінің көрнекті өкілдері. Сал мен сері әншілік, ақындық өнері жағынан ұқсас болса да, мінез қылығы, киім-киісі, жүріс-тұрысы жағынан өзгешелігі болған. Сал оғаш мінез көрсетуге бейім келеді. Ол ауылдың не үйдің сыртында атынан түсіп, жер бауырлап жатып алады. Оған қыз-қырқындар келіп, басын көтеріп, шаңыраққа кіргізеді. Тамақты өзі ішпейді, қыздары ішкізіп-жегізуді міндетіне алады. Бір сөзбен айтқанда, сал не істесе де, қандай еркелік көрсетсе де ел төзімділік танытатын салт, дәстүр болған. Бұлардың киім келісіне келетін болсақ, «салдар жұрттың ортақ салтында жоқ, күлкілі, көзтартарлық әлемішті киімдер киініп, жарқылдақ моншақтарды тағынған. Бас киімдерінің, шапан, шалбар, байпақтардың шүберегі ала-құла, қырық құрау болады. Бөрік, тымаққа үкі, неше түрлі моншақ қадаған. Сырт киімді кейде бірыңғай-ақ, қызыл-жасылдап, кейде қым-қиғаш әр шүберектен араластырып тіктірген, оған шекпен де, құрым да қоса тігілген болады». Біржан салды көрген Ілияс Мейірбанұлы: «Кең жағалы ақ көйлек, дөңгелек етекті оқалы камзол, сыртында көк ала қаптал шапан, басында үкілі құндыз бөрік, үкісі бұлғақ-бұлғақ етеді», - деп жазады.

Салдардан серілердің өзгешелігі мынау: серілерде өрескел мінез, ерсі, оғаш қылық болмайды. Мейілінше сыпайы, орнықты, ибалы, сәнді киім мен бекзаттыққа үйір. Сал-серілер – ойын-сауықтың, той-думанның гүлі. Елдің жуан ортасында, халық арасында қаздай қалқып, үйректей жүзіп, қасына жыршыларын, ақындарын, әншілерін күйшілерін, өлеңшілерін, ойыншыларын ертіп, топ құрып жүреді. Туған елдің аспанында емін-еркін қаршығаша қалықтайды. Сал-серілік өнердің негізін салып қалыптастырып өркендетушілер: Дәстем сал мен Дүйсен сері. Бұл ретте Сегіз серінің (1818-1854):

«Өтіпті бізден бұрын Дүйсен сері,

Болыпты күнде думан жүрген жері.

Сол ердің үлгілісін жалғастырған,

Керейде менің атым Сегіз сері...»,- деген сөзі дәлел.

Сегіз серінің тобында Сейітжан сал, Құшан, Нияз сері, Шәрке сал, Дайрабай күйші, Қабылан әнші, Шернияз әнші, Аббас батыр, Сәду батыр, Өске ақын, Орынбай ақын, Көрпе ақын, Біржан сал сияқты дүлділдер болған. Сегіз сері (шын аты Мұхаммед Қанапия Баһрамұлы Шақшақов – қазақ халқының аса дарынды перзенті. Орыс, араб тілдерін жетік білген. Өзі ақын, өзі әнші, өзі композитор, сыбызғышы, қобызшы, күйші, шешен, батыр, саятшы, мерген, зергер, өрімші екен. Сегіз сері өз заманының бетке ұстарлары Исатай мен Махамбет, Шерниязбен, Сүйінбаймен төс соғыстырып дос болған. Ол «Гауһар тас», «Мақпал», «Қарғаш», «Әйкен-ай» әндерін, «Қасқыр» (Исатай мен Махамбет туралы), Қызыл нар, Аққайың, Алмас қылыш, Семсер, Есіл күйлерін шығарса, Қозы Көрпеш - Баян Сұлу, Қыз-Жібек, Ер Тарғын, Айман-Шолпан, Сырым батыр әндерін жаңғырта-жаңғырта орындаған. Атақтының атақтысы Сегіз сері қазақтың ақындық, әншілік, музыкалық өнерінің ұлы мектебін құрған әйгілі Біржан салдың ұстазы. Ұстазым Сегіз сері, Нияз сері, солардан үлгі алған мен Біржан салмын, дейді. Біржан сал мектебінен Басығараның Қанапиясы, Құлтума, Ақан сері, жаяу Мұса, Ағаш аяқ, Әздембай сал, Кемпірбай, Шашубай тағылым өнеге алған. Кемпірбай екі аяғына бақанды байлап алып, ойнаған гармонға қосылып билеген. Үстіне түрлі әлеміш киім киіп алып, аяқ-қолын керіп шеңбер жасап, зырлап дөңгелеп ойнаған.

Жыр думанның дию перісі атанған Шашубай – айтыс ақыны, композитор, сырнайшы, әнші, жонглерлік клоундық өнердің иесі, халық ойындарын асқан ептілікпен орындайтын шебер. Айталық, басындағы тақия көз ілестірмей маңдайына не желкесіне әкеліп ойнаған. Төбесімен жүргенде аяқтыға соқпаған көрінеді. Доңғалаққа ұқсап дөңгеленгенде, таяқтың ұшына таяқ ұстап, аттың үстіне төбесімен шаншылып шапқанда, құрықты бес саусағына кезек қондырып, алдына қойылған ыдыс-аяқ, тағамдардың ешқайсына қол-аяғын тигізбей, дастархан бетінде қоянша жорғалағанда, жұрт мынау дию ма, әлде пері ие деп қайран қалысады екен. Шашубай осындай өнерді Кемпірбай мен Балуан Шолақтан үйренген көрінеді. Сал мен серілер поэзиясының тақырыптары ұқсас. Сондықтан да, осынау әнші-ақындардың творчествосын бөліп жара қарауымыздың реті жоқ. Тек мінез, қылық, киім киюі, жүріс-тұрысы ерекшеліктері ғана болмаса және бұл өзгешеліктер поэзиялық ерекшелік тудырмайды. Олар махаббатты, жастық шақты, ой-сезім дүниесін толғайды.

Сал-серілік дәстүрдің қазақ сахарасында кең жайылыуының тағы бір дәлелі Уәйіс Шоңдыбайұлының шығармашылығы дер едік. Уәйіс – Абай Құнанбаевтың талантты ақын шәкірттерінің бірі. Керей руынан шыққан Уәйісті Абай әдейі шақыртып, әнін тыңдап отырған. Уәйіс әншінің серілік өнері туралы ғылыми еңбектер жоқтың қасы. Уәйіс серінің өлеңдерін кешегі дүниеден өткен Ақан сері және Біржан салдың өлеңімен салыстырғанда әлдеқайда қайғы мен шер басым болып келетіні байқалады. Уәйіс серінің белді шығармасы «Тобықты Тәуке батырдың Керейді шапқаны» деген дастаны екені аңғарылды. Табиғи дарыны асқақ Уәйіс жас жігіт кезінде серілік құрып, серуендеп, Семей, Қарқаралы, Кереку, Зайсан, елдерін аралап, өлең айтып, ән салыпты.

1891-94 жылдары Абайдың шақыруымен келген Уәйіс, ұлы ақынның талантты, білімді шәкірттері Мағауия, Ақылбай, Көкбайлардың тобына қосылады. Абайдың өсиетін тыңдап, ұғып, еңбекші халық мүддесін жырлайтын азамат ақын болады. Өлеңдерінде патша өкіметінің отаршыл зұлымдық саясатының нәтижесінде ерікті елдігінен, береке-бірлігінен айырылған қазақ халқының қайғы-қасіретін жыр етеді. Ел басындағы ауыр халді ашына жырлап, зұлымдықты әшкерелейді.

Естай Беркімбаевтың өнер туралы арнайы айтып кеткен тұжырымы кездесе бермесе де, Біржан салдың қасында бір жылдай еріп жүргені, 1889 жылы Ақан серіге шәкірт болғаны елеулі оқиға ақын үшін үлкен мектеп. Шалқыған кең тыныс, куплеттік өлеңнің схемасынан әнде «шыға жайылу» кездерден кем соқпайтын, аса дамыған қайырмалар, сөз мәні мен ән мазмұнының қабысып жатуы, азаматтық лирика, демократиялық арқау сал-серілік өнерден көшкен дәстүр.

Сал-серілік дәстүрге қатысты қазіргі кезеңде де ғылыми еңбектер жарық көруде. Ғалым Серік Негимов философиялық кеңістікте зерттеген еңбегінде 19 сал-серілердің өнеріне тоқталып өтеді. Ғалымның зерттеу қорытындысында Арыстанбай Тобылбайұлын, Құлтума Өтемісұлы, Ыбырай Сандыбайұлын, Шашубай Қошқарбайұлын, Доскей Әлімбайұлын, Кенішбай Жұбандықұлын, Қалқа Жапсарбайұлын, Майасар Жапақұлын, Тайжан Қалмағанбетұлын, Болман Қожабайұлын, Ғазиз Файзоллаұлын, Шәкен Отызбайұлын, Иса Байзақұлын, Ақан сері, Мәди Бапиұлын, Сегіз сері, Біржан сал, Естай Беркімбайұлын сал-серілер сипатына қосады. Мұнымен бірге Сәкен Сейфуллиннің, Әлкей Марғұланның, Қабиболла Сыдықұлының ғылыми зерттеулеріндегі сал-серілер туралы ой-пікірлерін жариялайды. Барлық айтылған пайымдарды түйіндесек, төмендегідей түзілім шығады:

1. Серілер әнші, домбырашы, ойыншы, тапқыр, палуан жігіттерді ертеді. Бәріне киімді бірыңғай әсем енгізеді. Ерекшеліктері: үкі, асыл киім, астында бүгінген әсем басқан сәйгүлік.

2. Басқаға жұмбақ өмір секілді көрінуі.

3. Сал-серінің ерекшелігі - әрі ақындығы, әрі әншілігі, әрі күйшілігі, әрі сауыққойлығы, елге қуаныш беруі.

4. Байсалды да сазды болып келуі.

5. Сал, серілерде ақындықпен қатар әншілік, күйшілік, композиторлық, би, спорт өнерінің қатар келуі.

Жыршылардың өзін де сал-серілер тобына жатқызуға болатыны бұл еңбекте анық байқалады. Бұл еңбектің бүгінгі жастарға бірер білім мазмұнына қызмет көрсетер тұсы айрықша. Оның басты себебі біздер сал-сері дегенде тек Біржан сал, Ақан сері, Жаяу Мұса және т.б. бірегей адамдардың келбеті есімізге түседі де Арыстанбай Тобылбайұлын тек Ш.Уәлихановқа бірнеше жырды шертіп беруші тұлға ретінде қабылдап келдік. Мектеп оқушылары мәдени мұраның осы бір тұсын терең білуге Арыстанбай Тобылбайұлының өнер шеберлігіне ден қоятыны сөзсіз. С.Негимов 5 сағат бойы «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырын тәмамдай алмағанын деректемелі тұрғыда дәлелдейді. Бұдан мектеп оқушыларының назарына серіліктің ауқымы кең, күш-қуаты мол екені ілігері даусыз. Басқа сал-серілердей Арыстанбайдың да ғұмырнамасы өлеңдеріне арқау болғаны мектеп оқушыларына өмірді мәнді сүруге бағдар жасайтын нысан демекпіз.

Зерттеуші бұрынғы Кеңестік дәуірде бимәлім болып келген немесе аты таныс болғанымен сал-серілер санатына жататынын білмей келген тұлғаларға тоқталуы халықтың педагогиканың этномәдени арқылы тәрбие берудің бағытын анықтай түседі. Зерттеушінің зерделі тұжырымдарынан этномәдени нысанының қозғаушы күші боларлық тұстарын төмендегідей саралап алуға болады:

1. Арыстанбай Тобылбайұлынан (1811-1880 жж.) мектеп оқушыларына ұсынар тұжырым: серілік дәстүрдің жыршылық бағдарын ұстаған. ХІХ ғасырдың өкілі, «Ер Көкше», «Ер Қосай» жырларын Шоқан Уәлихановқа айтып берген.

Түйіндегенде, Арыстанбай Тобылбайұлы елін сүйген патриот, елжанды азамат, Отанын сүйген батырларды өнерлі түрде, нақышына келтіре жырлап, кейінгіге жеткізуші. Ауызша ойға сақтау, жұлма жады (Жүсіпбек Аймауытовша) өте жоғары дамыған және жырлау барысында шаршау-шалдығуды білмеген.

2. Үкілі Ыбырай Көкшетау өңірінде дүниеге келген. Біржан мен Ақаннан бата алған. Этномәдени арқылы тәрбие берудің сабақтастық қағидасы байқалады, оны Біржан сал мен Ақан серінің: «Біздің өнерімізді жалғастыратын, байтақ елге жаятын алдағы күндерге әдемі күймен күмбірлете жеткізетін сұңқарша саңқылдаған Ыбырайымыз бар», - дегенінен аңдауға болады. Сал-серілерге тән өз өмірін өнеріне тиек ететін тұлға. Оны «Қалдырған» әнінен байқауға болады. Үкілі Ыбырайда болмысқа, табиғатқа, қоғамға деген философиялық дүниетаным тән екені талдау барысында аңғарылады. Дүниенің өтетінімен баянсызы жайлы, жастардың аға буынды ығыстыратыны туралы, «Қара бураның қартайып» кейінгі толқынға жол берер тұстың келері сияқты әлемге өзінің пәлсапалық ойын білдіреді. Бүгінгі таңда экономика ғылымдарының докторы, академик Аманжол Қошанұлының әкесі Қошанға Ы.Сандыбайұлы Атығай мен Қарауылдың кісілігін айрықша ықыласпен білдіреді.

«...Атығай мен Қарауыл

Бірің – тіл, бірің – көмейің.

Әлсіздерді демейсің

Адасқанға жол сілтеп,

Нәсілің тартып сен дағы

Елдің қамын жегейсің...», – деген батасы қабыл болып, Жантілеу тегі Қошанның да серілігі бүкіл Солтүстік Қазақстан облысына танымал. Мұнымен бірге кейінгі ұрпақтары да елінің мүддесін, намысын қорғаушы болғаны бүкіл солтүстік өңірге белгілі. 1930 жылы ату жазасына бұйрық шыққанда, С.Мұқановтың Үкілі Ыбырайды Қазақ ССР Жоғарғы Сотына ақтау өтінішін жіберіп, ел мақтаны Үкілі Ыбырайды аман алып қалады. Бірақ, не оқушыларға, не студенттерге мұндай ақпарат белгісіз күйінде қалып қояды.

3. Серілер мен салдардың тілдерді өздігінен меңгеруге құштар екені қазақтың этномәдени арқылы тәрбие беру іс-әрекетінің мәнділігін танытады. Сегіз Сері 1835 жылы Омбының Сібір әскери училищесін бітірген, орысша еркін сөйлеген. Ақан сері орысша да, арабша да өте сауатты болған. Әлкей Марғұланның зерттеуінде Нияз сері парсы тілінен «Тоты намені», Сегіз сері, Ақан сері, Сейіткерей «Мың бір түннің», Мәлике кітабының және «Тотының» тарауларын әсерлі, нақышты тілмен айтқан.

4. Қазақ халық педагогикасындағы сал-серілік дәстүр арқылы этномәдени тәрбие берудің құралы жыр екені, оның отан қорғаудағы ұрандық екпіні де айрықша болып келетіні.

5. А.Жұбановтың да, С.Негимовтың да зерттеу еңбектерінде сал-серілер аса жекеленіп алынбай, жұптық мәнде келіп, Біржан салдың 15-16 шақырымға дейін даусының қуаты жететіні айтылады. Осыншама күш-қуаттың басқа адамдарда болмайтыны зерттеу барысында байқалды. Сал-серілер бүкіл қоғамға өздерінің ерекше екенін осы бір қасиетімен де дәлелдей алғаны.

6. Сал-серілік дәстүр арқылы өз өлкесінің тарихын жырына қосып, өткен өмір белестерін кейінгі ұрпаққа таныстырушы. Бұл Кенішбай Жұбандықұлына тән құбылыс. Ол өзінің жырына халқына үлгі болған Абайды, аталас өз жақыны Шашубайды, Манарбек пен Күләшті қосуы мен оқшауланады. Сол секілді Қалқа Жапсарбайұлының «Орақты батыр» дастанындағы XIV ғасырдағы қазақ хандығын көтеру тұсындағы дүрбелең шақтағы елді қауіп-қатерден қорғаған Орақты жырлауы, «Дана қыз» дастанындағы қазақ қызының парасат-пайымының жоғары екенін жырлайды. Мұнымен бірге Ұлы Отан соғысы тарихында 28 панфиловшылардың бірі кеңес Одағының Батыры Мұсабек Сеңгірбаевқа арналған жырын атап өтуге болады.

7. Халық педагогикасындағы сал-серілік дәстүр арқылы этномәдени тәрбие берудің тағы бір мәртебелі тұсы жерге, руға бөлінбеушілігі. Дүниенің төрт бұрышын аралап, бәріне бірдей бағаммен қарағаны.

8. Жезқазған өңірінен шыққан сал-серілердің Майасар Жапақұлы, Болман Қожабайұлы сияқты сал-серілерінің заман жайлы ой түюі танымдық деңгейінің көрсеткіші. Отанының қол жеткен жетістігі мен өркендеп келе жатқан сән-салтанатын халқына паш етуі. Мұнымен бірге көне жырларды көкіректеріне сақтап, кейінгілерге жеткізуші рөл атқарған. Арыстанбай жыршыдан кейінгі Майасардың бұл іс-әрекеті ауызекі дәстүрді сабақтастырушы өкіл екені («Көрұғлы», «Шал мен қасқырдың айтысы», «Әсет пен Рысжан» айтысы) сал-серілік дәстүрдің мысал жанрымен толығуы.

9. Сал-серілік дәстүрдің жаңашылдық екпіні. Бұл бастаманың иесі – Тайжан Қалмағанбетұлы. «Сүйікті сері», «Ыбырайға» секілді Кеңес үкіметінің белсенділеріне арнап ән термелерін грампластинкаларға жазады.

10. Иса Байзақұлының сал-серілік дәстүр арқылы этномәдени тәрбие беруді жалғастырушы тұлғасы ел есінде. Ән салғанда оны түрлендіріп, толғап айтатын елуден астам халық әндеріне мәтін жазғаны ұлттық құндылықтың алтын қоры. Этномәдени тәрбиемен сусындалған бірқатар ұлт мақтаны өнерпаздардың тууы (Әміре Қашаубаев, Қали Байжанов, Манарбек Ержанов, Құрманбек Жандарбеков, Елубай Өмірзақов, Ғарифолла Құрманғалиев, Жүсіпбек Елебеков), олардың Иса Байзақовтың өлеңдерін жалпы халыққа жеткізуі. Сөйтіп, сал-серілік дәстүрдің бүгінгі өнердің жанрына ауысу кезеңі байқалады.

Қорыта келгенде, сал-серілік дәстүр арқылы этномәдени тәрбие беру іс-әрекетінің тарихи желісіне ой жүгіртсек, осы мәселеге ден қоятын оқушы мен студентті көзге елестетуіміз қиын. Бұл мәселе халық іліміндегі өнер иелерінің заманынан озып туған, теңдестерінен асып туған, көзін ашқаннан өнер қуған, дүниенің төрт бұрышына нұр шапағын шашқан, қиял есігін ашқан, даланың тылсым күйін тіршілігіне жан бітірген сал-серілер дәстүрімен бүкіл халықты мәдениетке баулумен шешіліп келген. Басқа ешбір ұлтта жоқ аталған сал-серілік дәстүрдің ұлы мектебінің кейінгі ұрпаққа қуат көзін оятар қарымы айрықша екені даусыз.

Сал-серілік дәстүрдің аталған 10 түрлі өзіне тән ерекшелігі тыңдармандарына өмірсүйгіштік көңіл-күй дарытып, көңіл жадыратар рөл атқарған. Зерттеу барысында сал-серілік дәстүр ХІХ ғасырдан бастау алып, бүгінгі күнге дейін оның элементтерін аңғаруға болады. Еңбегіміздің басында атап өткен болмысқа өнер иесінің дүниетанымын онтологиялық деңгей десек, бұл құбылысты аталған сал-серілердің әндері мен жырларынан толық кездестіреміз. Сол секілді әсемге деген танымдық қисындық деңгейді гносеологиялық мәреде қарастырсақ, қоғам, жеке адам жайлы ой-түйіндерінен дара пікірді, өткір сынды немесе өршіл құптауды аңғарасыз. Ең соңында, ұлттық мәдени мұра, құндылық сапасында сал-серілік дәстүр арқылы ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейінгі фольклор мен ауыз әдебиетінің інжу-маржандарының қайта түлеп жаңғыруына құрал екені байқалды. Сөйтіп, аксиологиялық деңгей де халық арасында ұдайы дамып отыруға мүмкіндіктің бар екенін аңғартады.

Сал-серілік дәстүр арқылы этномәдени тәрбие беруге үлес қосып, өздерін сал-серілерге бейімдеген тұлғаларға Сәкен сері, Ақселеу Сейдімбекті жатқызуға болады. Сәкен Жүністегі өзінің «Ақан сері» романында Ақанның серілігін шыншылдықпен сипаттап өтеді. Ақанның киімді сәндеп киюін, сұлулыққа іңкәрлігін, құс жақсысын, иттің құмайын, мылтықтың түзуін, қыздың жақсысын таңдауын өрелі ұғымдармен сөз өнерімен кестелеп берген. Ерекше аңшылық-саяткерліктің, құсбегілік өнердің құпиясын, сәйгүліктің бабын меңгерген Ақан сері бейнесін прозалық сипатта көркемдеп жазған жазушы Сәкен Жүніс болатын. Кеңестік дәуірде мұндай еңбек жазу ерлікпен барабар еді. Романда Ақан серінің құлагері, Қараторғайындай қыраны, Базаралыдай құмайы өз өлеңдерінің мазмұнында суреттеліп беріледі. «Қараторғай» әннің шығуын Сәкен сері 1876 жылы Ереймен жерінде болған аты шулы Керей Сағынайдың асында үш жүз жиырма үш арғымақтың алдында екпіндеп келе жатқан Құлагерге өштескен Батыраштың айбалтасымен мерт қылу тұсы асқан трагедиялы шермен суреттеледі. Дәл осы оқиға Ақан серінің «Құлагер» өлеңінде, Ілияс Жансүгіровтің «Құлагер» поэмасында өлең өрнегімен кестеленіп келеді. Осындай үш нүкте тоғысының бір трагедияға арналуының өзі Ақан сері сияқты соқыр сезімді (Жүсіпбек Аймауытовша) тоғышарлардың құрбандыққа шалып, елден оқшаулануына себеп болғаны жан толқынысымен беріледі. Сал-серілік дәстүрде бүгінгі этнологиялық тәрбиеге қатысты да нәрді табу қиын емес. Құсты, иттің құмайын, сәйгүліктің асылын адамша баптау, күту, керек десеңіз олардың трагедиялы кезінде арулап, Жер-Анаға тапсыру секілді іс-әрекетті текАқан сері болмысынан байқаймыз. Ақан серінің серілікке құрықтың салынуы заманаға қатысты екені де бұл романда ашық айтылады. Ақан сері шығармашылығы мектеп бағдарламасында өтіледі.

Сал-серілік дәстүр жайлы жалпы ұлтқа этномәдени тәрбие беруге үлес қосып келе жатқан ғалым – Ақселеу Сейдімбек. Ғалым-жазушы өзінің «Серілер мен перілер» еңбегінде әнімен құлақ құрышын қандырған елден ерен серілікті әңгімелейді. Бұл еңбектен сал-серілік дәстүр арқылы этномәдени тәрбие беруге қосар үлес төмендегі түзіліммен келеді:

1. Жұртты аталы сөзімен елең еткізген, арқалы әнімен құлақ құрышын қандырған.

2. Белін қырық құлаш шайымен буынған, атының аяғын кәріс жібекпен тұсаған, сері жігіттің басын ауыл қыздарына сүйеткен, қыз қолынан қымыз ішкізген.

3. Сері келгенде ауылдың ақ түйесінің қарны жарылған. Көңілдегі кірбің мұңды сейілткен.

4. Ел көкірегіне жыр толтырған.

5. Соңына жігіт ерткізген.

6. Қара халықтың ішінде серіліктің байыбын білмейтін адам да кездескен.

7. Шаруа, отырықшы елге айналған ауыл тұрмысы серілікті көтермеген.

8. Ауыл-аулақ серінің 40 шақты болуы бозбалалардың шаруаға қарамай, 2-3 жыл ел аралап кеткенімен байланысты болған.

9. Көп дүрмекпен жүрген серілерді ауыл ішіндегі көпті көрген қария 40 серіні Айнакөлдің жағасындағы қау-құраққа түсіріп күтеді. Бәрінің сері екенін сынау үшін жан-жақтан от қойғанда, тек біреуі ғана қозғалмай жатқан. Ақылгөй қарттар қым-қуыт, серілікті көтере алуға жағдайы жоқ кезде де жол тауып қарсы алудың өзі сал-серілік дәстүрдің мәдени тәлімінің қарымы.

Қорыта келгенде, Ақселеу Сейдімбектің бұл әңгімесіндегі ғылымға тірек болар тұстарын сұрыптап алдық. ХХ ғасырда Біржан сал, Ақан серілердің дәстүрінен ғибрат алған елдің өмір сүру уәжі мүлдем өзгергенін байқаймыз. Сал-серіліктің онтологиялық, гносеологиялық, аксиологиялық мәні сейіліп, бірыңғай шаруаға бой ұрған, жерге иелік еткен, бірыңғай мал шаруашылығынан гөрі отырықшылық, егінмен шұғылданатын қазақ халқы өзінің ұлттық сипатын, сал-серілік дәстүр жалғастығын одан әрі өркендете алмайтын жағдайға душар еткізген көлденең көк атты саясаттың, саясатшының әсері бастау болғандығын байқадық.

Қорыта келгенде, сал-серілік дәстүр арқылы тәрбие берудің қайшылығы кеңестік дәуірде өрістеді. Мұндай қорытынды жасауға негіз болған зерттеу еңбектерді талдау барысындағы сұрыпталған түйіндер дер едік. Сал-серілік өнер арқылы халықтың түсінігін ояту, білім мен тәрбие беру ел ішінде ежелден таныс болғанымен, оның даму тарихы бірде жоғары, бірде төмен түсіп отырғанын еңбегіміздің өн бойынан аңғару қиын емес. Қайшылық ХІХ ғасырдың орта шенінен Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін алғанға дейінгі кезеңді қамтиды. Ал тәуелсіз Қазақстанның тұсында, бүгінгі кезеңде сал-серілік өнер жайлы зерттелімдер бірлі-жарым болса жа жарияланып жүр. Мұнымен бірге бірегей өнер иелері өздерін «Сері» деп атауына мүмкіндік берілді.