Қазақстан археологиясы
жүктеу/скачать 2.69 Mb.
|
| Каменка обалы қорымы Алматы қаласының аумағында өзімен аттас кент жанында орналасқан. Белсенді түрде жүргізіліп жатқан құрылыстар әсерінен қорымдағы көптеген ескерткіштер жойылып кеткен. Мұндағы обалар топырақтан және тас пен топырақ аралас үйінділерден тұрады. Обаларды зерттеу барысында 11 мола аршылған. Молалардан тастан және сүйектен жасалған заттар топтамасы, керамика бөліктері, моншақтар (түрлі материалдардан дайындалған), қола және алтын әшекейлер (сырға, жүзік, алқа, т.б.) шыққан. Каменка қорымындағы үйінділерден берілген асқа пайдаланылған ыдыстардың сынықтары, ал тас қаландысы - тас сауыттардан сан алуан бұйымдар (дәнүккіш, курант, үгіткіш, келі-келсап, төс, т.б.) алынған. Мәселен, №10 шағын обаның сауыт қаландысынан он бес шақты шаруашылық-тұрмыстық бұйымдар аршылған. Түрлі обалар маңынан от жағылған ғұрыптық алаңқайлар анықталған.
Қорымдағы ерекшеліктің бірі түрлі конструкцияның ұшырасуы болып табылады, моланы толтырудың өзіндік тәсілдері: құйылған пахса, қам кірпіш қаландылары, таспен, топырақпен тұрғызу. Мола түрлері: жоспары сопақша немесе тікбұрыштылау келген қабырғалары тік қарапайым шұңқырлар; қабырғаны бойлай текпішек жасалған тікбұрышты шұңқырлар және екі текпішекті – иықты молалар. Катакомбалар тұрпаты жоспарында сопақша және күрделі болып келеді. Соңғыларында жалған түсетін шұңқырлары мен молалы терең камералы кездеседі. Жалған түсетін шұңқырлар де катакомба секілді ерекше. Олар жартылай дөңгелек тұрпатта, бір рет шұңқырдың (№13 оба) іші таспен толтырылғандығы және оның каераға өтетін жері болғандығы анықталған. Басқа бір ескерткіштегі (№21 оба) жалған шұңқырға басы оңтүстікке қаратылған жылқы жерленген. Жерлеу камерасы ұзынша келген, еніне қарай созыла түскен. Каменка қорымындағы тағы бір ерекшелік оба үйінділері қатары астынан екі және одан көп қабірлердің кездесуі деуге болады. Мұндағы өзгешелік әрбір мүрде жеке молаға жерленген. Кейбір молалар түбіне бор ұнтағын сеуіп тастау анықталған, ал №11, 16, 19 обалардан бор кесектері байқалған. №23 обадағы 1-моладан құмырашының еңбек құралы – сүйек пластина аршып алынған. Қорым обаларының көпшілігі тоналғандықтан, оның хронологиясын нақты анықтау едәуір қиындық туғызады. №19 оба қабірінен әйел адамның алтын әшекейі (сырға мен алқа) табылған. Әшекейлерді жасауда бұйымды «пирамида» көзтанамен оқалау тәсілі қолданылған, ал сақина қалқаншасы инкрустация тәсілімен сәнделген. Осы ерекшеліктер обалы кешенді ІІІ-ІV ғасырлармен мерзімдеуге мүмкіндік береді. Усуньдердің қоныстары. Жартылай көшпелі, жартылай отырықшы өмір салты ертедегі сақтар мен усуньдердің қыстау-қоныстар мен қоныстар салуына себеп болғандығын аңғартады. Жоғарыда айтылғандай, Усунь мемлекетінің Чигу-чен – қызыл аңғардағы қала – атты астанасы болған. Хань жылнамашылары бұл атауға «чен» деген қосымша жалғауға болады деп тапқан, сөйтіп бұл арқылы олар қамал-қала үлгісіндегі бекіністі қоныс дегенді білдірді. Әзірге Чигудің қай жерде орналасқандығын анықтау белгісіз болып қалып отыр. Өйткені усуньдердің көптеген қоныстары анықталған. Шу аңғарындағы усуньдердің Луговое қонысын А.Н.Бернштам 1938 жылдың өзінде-ақ зерттеген болатын. Қазба барысында таға тәріздестіріліп саз балшықпен жасалған ошақпен жылытылатын шикі кірпіштен тұрғызылған баспаналар аршылған. 1962 жылы К.А.Ақышев басқарған археологиялық экспедиция Кеген өзенінің алабынан Ақтас қонысын тапқан. Қоныс кешені 5 баспанадан және бірнеше шаруашылық құрылыстарынан (қора-қопсылардан) тұрған. Құрылыстар арасындағы «шаршы бөлме» қоныстың орталығы болған, оған ауданы 126 шаршы м «үлкен аула» жалғасқан, бұл бөлмеге ұзын да енсіз дәліз арқылы кірген. Баспаналар плита тастардан балшық лай құйылып қаланған. Әрбір тұрғын үй үлкен бөлмеден, ұсақ қосалқы жайлардан және мал қамайтын қашалардан тұрды. Барлық құрылыстар бір-біріне жапсарластырылып салынды. Едендері балшықпен сыланған, жер еден болды. Тұрғын бөлмелердің едендерінде шаршы түрінде тастан қаланған ашық ошақтар орналасты. Жер ошақ үйді жылытты және онда тамақ пісірілді. Қыс кезінде үй ішінің тіршілігі ошақтың айналасында өтті, оның маңынан тамақ салынған қыш ыдыстар, тас дәнүккіштер табылған. 1994-2005 жылдары Іле Алатау өңірінен усуньдердің ондаған қоныстары анықталған. Бұл өңірде қазақ-американ археологиялық экспедициясы (К.М.Байпақов, Ф.П.Григорьев, К.Чанг) нәтижелі зерттеу жұмыстарын жүргізді. Зерттеу барысында Алматыдан аса қашық емес жерлердегі Талғар, Цыганка, Талдыбұлақ өзендерінің аңғарларынан бірқатар ескрткіштер табылды. Сол кездері Түзусай, Цыганка-8, Талдыбұлақ қоныстарынан тұрғын үйлер, жартылай жертөлелер мен шикі кірпіштен жер бетіне тұрғызылған баспаналар қазылып, сан алуан материалдар жиналған болатын. Жаратылыстану ғылымдарына тән зерттеу әдістерін кеңінен қолдану экспедицияның археологиялық жұмыстарының ақпаратын мейлінше ұлғайтқан еді. Радиокөміртекті анализ көмегімен қоныстардың қалыптасуы мен пайдаланылған уақыты анықталынды. Айталық, Түзусай қонысы 6 мәдени қабаттан тұрады, олар б.з.б. ІV ғасыр мен б.з. І ғасыры аралығындағы уақытты қамтиды; ал Цыганка-8 қонысы б.з.б. VІІ ғасырдан бастап б.з. І ғасырына дейінгі жететін мәдени қабаттарды қамтиды. Бұлар бастапқыда сақ, кейіннен усунь қоныстары болған еді. Палеоботаникалық зерттеулер бидай, арпа, тары дәндерін анықтап берді, ал Түзусай қонысынан күріш пен күріш қауызы табылды. Қоныстардан табылған бидай сұрыптарының бірі тек қолдан суарып өсіргенде ғана шығатындығы белгілі болып отыр. Жетісудағы Талғар шағын өңірі тұрғындарының шаруашылығы ерте темір дәуірінде мал шаруашылығы мен егіншілікке негізделген кешенді шаруашылық болғандығы анық. Іле Алатауының тұрғындары құнарлы тау алды солтүстік беткейлерінде қой, ешкі және жылқы өсірумен бірге қолдан суарылмайтын (богара) және қолдан суармалы егіншілікпен де шұғылданды, тары, арпа, бидай, бәлкім күріш те өсірді. Алайда, соңғы аталған дақыл Ферғана мен Қытайдан әкелінген шет елдік өнім болуы да ықтимал. Сақ-усунь заманында шоғырланған қоныстардан орта ғасырларда ірі қалалар келіп шықты. Сөйтіп, мәдени жалғастық үздіксіз дами берді. жүктеу/скачать 2.69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|