Қазақстан республикасы білім және ғылым

негізгі қоректік элементтерін босатады, топырақтардың жоғарғы 
қабаттарын қара түске бояйтын және топырақтың минерал 
бөлігіне едәуір әсер ететін ерекше шіріткіш қышқылдар синтез-
дейді. 
Топырақ түзілуінде топырақтарды 12 м тереңдікке дейін 
тесіп жол жасайтын жауын құрттары маңызды рөл атқарады. 
Жауын құрттарының көпшілігі бір жарым метр топырақ 
қабатында тіршілік етеді. Топырақта жол жасау арқылы жауын 
құрттары оларды аэрациялайды да, өсімдік тамырлары жүйе-
сінің дамуына септігін тигізеді. Бір жыл ішінде жауын құрттары 
100 т жапырақты өңдей алады және 1 гектар жердің топырағын 
қопсытып немесе араластыра алады. 
Жәндіктердің көптеген бөлігі ормандарда немесе өсімдік 
жамылғысында, не топырақтың біраз тереңдіктерінде болады. 
Олар өсімдік қалдықтарын ұсақтап, солармен қоректенеді және 
топырақтың жоғарғы қабаттарында жол жасап, қопсытып су 
сіңіру және қоректену режимдеріне әсер етеді. 
Топырақ түзілуіндегі сүтқоректілердің рөлі салыстырмалы 
түрде үлкен емес, олардың біраз бөлігі ғана топырақта өмір 
сүреді, бұлар суырлар, тышқандар, саршұнақтар т.б. Микро-
ағзалар, жауын құрттары, жәндіктер және сүт қоректілер орга-
никалық заттарды белсенді ыдыратады, оларды минералдайды 
және қоректік элементтер айналымын қамтамасыз етеді, 
оларсыз топырақ түзілу үдерісінің жүруі де мүмкін емес. 
3. Топырақтүзілуде климат жағдайларының маңызды әсері 
бұрыннан белгілі. Топырақты энергиямен (жылумен) және 
маңызды түрде сумен қамтамасыз ету климатпен тікелей байла-
нысты. Топырақ түзілу үдерісі жыл бойы жинақталатын жылу 
мен ылғалдың тәуліктік, маусымдық таралуына және климат 
ерекшеліктеріне байланысты. Қатты аяз болған жылдары 
топырақтың үсікке шалдығатын кезі де биологиялық үдерістер-
дің нашарлауы және физика-химиялық үдерістердің күрт 
бәсеңдуі байқалады. Жауынсыз ыстық жылдары да дәл сондай 
заңдылықтар болады. Ауа массасының қозғалысы (жел) топы-
рақтың газ алмасуына әсер етіп, топырақтың кішкене бөлшек-
терін ұшырып шаң-тозаңға айналдырады. Сонымен қатар 
климат топыраққа тек тікелей емес, жанама да әсер етеді, 

мысалы, топырақтағы биологиялық үдерістер (жоғарғы саты-
дағы өсімдктер мен микробиологиялық әрекеттер). Жер шарын-
дағы климаттық жағдайлар экватордан полюстерге, ал таулы 
аймақтарда тау етегінен жоғары қарай биіктеген сайын заңды 
түрде өзгереді. Осы заңдылықтар бойынша өсімдіктер мен 
жануарлар дүниесі де өзгереді. Айта кететін нәрсе, климат 
элементтері ғана емес бір-бірімен байланысты топырақ түзуші 
факторлар да бірлесе әсер ете отырып топырақ типін өзгрете 
алады. 
Жалпы климат өзінің элементтері мен топыраққұралу үде-
рісінің бағытына қарқынды әсер етеді. Метеорологиялық эле-
менттердің (жағдайлардың) ішінде топыраққұралуда басты 
қызметті жауын-шашын, температура және жел атқарады. Осы 
климат элементтерінің мөлшері мен олардың өзара септесулері 
бұрынғы КСРО территориясының әр жерінде әртүрлі. 
Топырақ ылғалының сарқылмас көзі және топырақ құнар-
лығының элементі – жауын-шашын. Топырақтың ылғалдылы-
ғын оның режимін (құбылымын) жылдық жауын-шашынның 
жалпы саны емес, олардың жыл маусымдарындағы мөлшері 
мен қарқындылығы анықтайды. Жауын суларының бір бөлігі 
құрлық бетінен буланатын болса, екінші бөлігі ылдиға қарай 
ағып кетеді. Тек үшінші бөлігі ғана топыраққа сіңеді. Сәл топы-
раққа сіңген су ылғал қоры ретінде жинақталып, оны өсімдіктер 
пайдаланады. Топырақ арқылы сүзілген су ондағы жылжымалы 
заттарды ерітіп, сілтісіздендіріп, топырақтағы химиялық үдеріс-
терді реттейді. Ал топырақ үстімен аққан су оның құнарлы қа-
батын, органикалық және механикалық бөлшектерін жуып-
шаяды да, эрозияға шалдықтырады. 
Топыраққа сіңген су мөлшері жалпы жауын-шашын 
көлемімен ғана шектелмейді. Топырақтағы ылғал қоры булану-
ға, ауа температурасына, жер бетінің кеңістігіне де байланысты 
болады. Сондықтан жылдық жауын-шашын мөлшерін ауа тем-
пературасымен, жер бедерімен және топырақтың қасиеттерімен 
байланыстарын бағалаған жөн. Табиғи жағдайлар өзара шарт-

жүктеу/скачать 2.94 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: