Ќазаќстан республикасы білім жєне ѓылым министрлігі

244 
бастыруының арқасында қазақ фольклорының мол, алуан түрлі 
екендігі анықталып, «ол халық өмірін, халықтың рухани ерекшелігін 
жан-жақты білу үшін қажет айғақ болып отырғандығы» белгілі болды 
[313].
Фольклорды жинау жұмыстары халықтың жаңа өмір құру 
жолындағы берекелі істерімен тікелей байланысты болды. Ал, 
көпшіліктің творчестволық өсу белсенділігі фольклористерге ерекше 
әсер етті. Халық ауыз әдебиеті нұсқаларын жинау жұмыстарымен 
бірге 1920 жылдары оны зерттеу мәселелері де қолға алына бастады.
Мәселен, ғалым И.А.Чеканскийдің «Қазақ поэмасы «Қозы Көрпеш- 
Баян сұлу» деген мақаласы бар. Мақалада автор жырдың «сюжет 
паралеллін» тексергісі келген. И.А.Чеканский жырды басқа 
үлгілермен салыстырып зерттеген. 1920 жылдардағы бұл 
салыстырмалы әдіс Қазан төңкерісіне дейін халық ауыз әдебиеті 
жөніндегі еңбектерде де белгілі орын алған жай еді. И.А.Чеканский
өз еңбегінде салыстырмалы әдісті қолдана отырып, халықтық 
шығарманы іштей кішігірім мотивтерге бөліп-бөліп қарастырған.
Біраз мотивтердің бір-біріне ұқсас келуінен И.А.Чеканский 
«Алпамыстың» алғашқы негізі «Қозы Көрпеш» болуы керек деген 
қорытындыға келеді [314]. Бұл сияқты байымдау қазақ эпосының 
дәстүрінде бар екі шығарманың мотивтерінің ұқсас болып келуінен 
туған. Мәселен, «Қозы Көрпештің аты алтын ермен ерттелген» 
делінсе, «Алпамыс батырдың аты алтын ермен ерттелген» деген 
сияқты салыстырулар бар [314, 54
б.
]. 
1989 жылғы 14 мамырда КСРО Жоғарғы Сотының қаулысымен 
Әлихан Бөкейханов қайта ақталғаннан бері [315], ғалымның қазақтың 
тарихына, экономикасына, тілі мен әдебиетіне арналған [316] т.б. 
еңбектері өз алдына жеке сараланып зерттеу нысаналарына айналса 
да, қазақ фольклортану ғылымына қатысты жазғандары арнайы 
қарастырылмағаны мәлім. Сол олқылықтың орнын толтыру үшін, 
Ә.Бөкейхановтың ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы ұлттық қазақ 
фольклортану ғылымының қалыптасуына қосқан өзіндік үлесін 
айқындауды жөн көрдік. 
Ә.Бөкейханұлының әдебиеттану тұрғысынан жазылған еңбектері 
[317] ғалым Д.Қамзабекұлы тарапынан жан-жақты қарастырылады 
[318]. Бұл зерттеуде Ә.Бөкейханұлының алғашқы еңбектерінің бірі 
ретінде «Женщина в киргизкой былине Кобланды» атты мақаласы 
сарапталған. «Туркестанские ведомости» газетінің бірнеше санында 
жарияланған. Ә.Бөкейхановтың әйгілі «Қобыланды» жырындағы әйел 
бейнесі» деп аталған мақаласы [319] белгілі ғалым С.Қасқабасов 
тарапынан жан-жақты талданып, сол кездегі қазақ фольклористикасы 

245 
үшін аса маңызды бірнеше мәселе көтерілгенін жеріне жеткізе айтқан: 
«Бұлар эпостың тарихилығы, «Қобыланды» жырының шығу мезгілі, 
қазақ фольклорының түрлері, жыршы және оның шеберлігі, 
қоғамдық ой-санасының жырда көрініс табуы, «Қобыланды» 
жырындағы әйелдер бейнесі, олардың атқарып отырған идеялық 
қызметі. Осындай ғылыми мәнді проблемаларды автор сол кездегі 
әлеуметтік, моральдық мәселелермен ұштастыра қарастырған»,- 
делінген [320]. 
Мақала авторы қазақ тұрмысы мен мәдениетіне ислам 
ықпалының күшеюін, жырдағы әйелдер бейнесін талдау арқылы 
дәлелдеуге тырысқан. Ең алдымен автор мақалада халық 
шығармашылығын мазмұн мен пішін, түр жағынан әр түрлі 
болатынын сипаттап кетеді. Бұлардың біразы жиналса да, біразы әлі 
жиналмағаны, олардың о басында эпикалық пен лирикалық 
өлеңдерге жататыны сөз болады. Әрбір эпикалық та, лирикалық 
өлеңдер бойында айтушының субъективті ерекшеліктерін, яғни оның 
өмірге деген көзқарасы, арманы мен мақсаты т.б. аңғарылатыны да 
сөз болады. Және де осы қасиеттері үшін қазақтар өз өлеңдерін 
жоғары бағалайтыны да, бір де бір той, бір де бір ас жыршыларсыз
өтпейтініне де автор дұрыс көңіл бөледі. Демек сол кездің өзінде-ақ
Ә.Бөкейханов халық шығармашылығының эпикалық та, лирикалық 
түрлері бар екенін, олардың негізгі белгісі лиризм мен тарихилық 
екенін, үлгінің қандай жағдайда орындалатынын, кімдер 
орындайтыны, олардың субъективті көзқарасы болатынын қысқаша
түсіндіріп кеткен. 
Одан әрі автор тікелей «Қобыланды батыр» жырындағы әйелдер 
бейнесін талдаудан бастайды. Мұндағы Құртқаның өзі, оның шешесі 
Көктен кемпір бейнесінде шамандық түсінік молырақ сақталғандығы 
сөз болады. Сол себепті бұл бейнелер көнелеу болып саналған. 
Мәселен, Құртқаның алда не болатынын күні бұрын болжай алатын 
қасиетін көне замандағы жамандық сананың жемісі деп қарастырған. 
Сонымен бірге Құртқа бейнесінде исламның тағдырға мойынсұну, 
күйеуіне қарсы шықпау туралы шарты да айқын көрінеді. Ендеше 
қазақ әйелдері тағдыры арқылы қоғамдағы көне саналардың бір 
орында тұрмай, өзгеру ерекшеліктерін т.б. алғаш сөз қылу- сол 
кездегі фольклортану ғылымы үшін үлкен жетістік болды. Белгілі 
ғалым С.Қасқабасов сөзімен түйіндесек: «Мақаланың авторы қазақ 

жүктеу/скачать 2.24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: