С‰йектіњ шеміршек орнына дамуы

С‰йектіњ шеміршек орнына дамуы адам мен омыртќалыларда эмбриондыќ жєне постэмбриондыќ кезењде ж‰реді. Остеогенездіњ б±л типінде шеміршек б±зылады. Эмбриондыќ гистогенез процесінде шеміршек ±лпасы с‰йектен б±рын пайда болады. ¦рыќтарда алдымен шеміршек ќањќасы т‰зіледі. Шеміршекте ќан тамырлары болмайды, сондыќтан оныњ µсуі белгілі шекте ѓана ж‰реді, кейін µсуі тоќталып ыдырап с‰йекке айналады. С‰йек ±лпасыныњ дамуы шеміршек ќабыќшасына ќан тамырларыныњ енуімен басталады, осыѓан байланысты оныњ камбиялыќ клеткаларыныњ ќоректенуі жаќсарып, с‰йек т‰зетін остеоблатларѓа жіктеледі. Осыныњ нєтижесінде жілік диафизініњ аймаѓындаѓы с‰йектіњ шеміршекті моделі, с‰йек манжеткасы деп аталатын с‰йек заты ныњ саќинасымен ќоршалады. С‰йек манжеткасы жабайы ірі талшыќты с‰йектен т±ратын шын маѓынасындаѓы дєнекер ±лпалыќ с‰йек. Перихондрда ж‰ретін с‰йек затыныњ жиналу процесін перихондрлыќ с‰йектену дейді. Жас перихондрлыќ с‰йекті ќаптайтын дєнекер ±лпалыќ ќабыќша периостќадєнекер ±лпалыќ ќабыќша периостќа айналады. Манжетка µсіп шеміршектіњ ‰стіњгі жаѓымен эпифиздерге тарайды. Осы кезеде шеміршек ±лпасы клеткаларыныњ кµбеюі тоќтамайды, біраќта с‰йек манжеткасымен ќоршалѓан шеміршек жуандай µсе алмайды. С‰йектіњ жуандап µсуі периостыњ шеткі участоктерінен бµлінген с‰йек заты ќабатыныњ манжетканыњ бетіне ќабатталуы арќыыл ж‰реді.

Ќоректенудіњ б±зылуына байланысты шеміршекте кальций т±здары жиналады жєне ізбестілену (єктену) н‰ктесі пайда болады. Шеміршек клеткалары вакуольденіп, ісініп µледі. Сањылаулар арќылы перихондрлыќ с‰йектіњ ішіне мезенхималаќ клеткалардан, остеобластлардан жєне шеміршекті талќандайтын клеткалар – хондрокластлерден т±ратын с‰йектенуші ±лпа енеді. Б±л ±лпамен бірге ќан тамырларына кіреді. Диафиздіњ ортасынан басталѓан шеміршектіњ б±зылуы екі эпифизге тарайды.

Перихондрлыќ с‰йек арќылы кірген остеобластлар шеміршектіњ єлі б±зылып жетілмеген аралыќ затыныњ ќалдыќтарына орналасады. Сонымен с‰йектіњ шеміршек ішінде т‰зілуі ж‰реді. С‰йектіњ шеміршек ішінде т‰зілуін эндохондрлыќ с‰йектену деп атайды.

Манжетка арќылы б±зылушы шеміршек ішіне шала жіктелген дєнекер ±лпалыќ клеткалар мен бірге ќан тамырлары µтеді. Осы клеткалардыњ кейбіреулері остеокластларѓа (“с‰йек ±нтаѓыш” клеткаларѓа ) айналады. Остеокластлар ‰лкендігі 100 мкм жететін гидролиздеуші ферменттерге бай, кµп ядролы ірі клеткалар. Остеокластлардыњ бµлетін ферменттері коллагендік талшыќтар мен аморфтыќ клеткааралыќ затты б±зып, кейін минералдыќ заттардыњ кристалдарында жойып жібереді. Остеокластлар шеміршекті “ жеп ” тамырларымен бірге бойлап, ќозѓалып ‰лкен ќуыстар ќ±райды. С‰йек шыбыќтарыныњ арасында ќан тамырлары болады, шала жіктелген дєекер ±лпасы остеоблатлармен шала жіктелген элементтерге бай алѓашќы с‰йек майын т‰зеді, кейін ол т±раќты с‰йек майна айналады.

Диафизде пайда болѓан с‰йектену н‰ктесі эпифиздерге ќарай тез таралады. Эпифизді диафизден бµліп т±ратын эпифиздік сызыќты (µсудіњ шеміршек пластинкасын ) жєне эпифизді толыќтай ќамтитын, эпифиздіњ µзі с‰йектену н‰ктесі пайда болады. Адамныњ кейбір жіліктерніњ эпифиздік сызыѓыныњ шеміршегі 23 – 25 жасќа дейі с‰йекке айналмайды. Эпифиздік сызыќтыњ шеміршегі с‰йектіњ ±зарып µсуін ќамтамасыз етеді. Кейін эпифиздік сызыќтыњ зонасындаѓы с‰йек ±лпасыныњ т‰зілу процесі тежеледі, шеміршек с‰йекке айналады да с‰йектіњ ±зарып µсуі тоќтайды. С‰йектіњ µсуі остеондар мен с‰йек ќабыќшасыныњ есебінен ж‰ретін болѓандыќтан с‰йектіњ жуандап µсуі ќартайѓанѓа дейін ж‰ре береді.

С‰йек ±лпасы ќайта ќ±ралып отыратын болѓандыќтан с‰йектіњ шеміршек орнына т‰зілуі тоќтамайды, жалѓаса береді. С‰йек диафизініњ эндохондрлыќ с‰йек ±лпасы толыќтай дерлік жойылады, оныњ орнына с‰йек майыныњ ќуысы т‰зіледі. С‰йектіњ кµптеген участоктерінде ескі с‰йек ±лпасы жойылып, оныњ орнына жања с‰йек ±ласы пайда болады. С‰йектіњ ќайта ќ±рылуы остеонныњ орталыќ каналдарында орналасатын ќан тамырларыныњ ќабырѓасынан басталады. Ќан тамырларыныњ перициттеріостеобластларѓа жіктеледі. Олар алдымен с‰йектіњ аморфтыќ клеткааралыќ затын т‰зеді, кейін онда жіњішке коллагендік фибриллалар пайда болады. Аќырында остеобластар бірін – бірі ќоршаѓан с‰йек пластинкаларын т‰зе бастайды. С‰йекте ескі остеондар жойылып, жања остеондар ‰немі пайда болып отырады.

С‰йек заќымдалѓан кезде с‰йек ±лпасы ќалпына келеді. С‰йек сынѓанда с‰йек пластинкаларымен бірге ќан тамырлары, нервтер, с‰йек ќабыќшасы да заќымдалады. Ќан айналысыныњ б±зылуы нєтижесінде заќымдалу зонасындаѓы с‰йек ±лпасы µледі. Заќымдалѓаннан кейін екі к‰н µткесін с‰йек ќабыѓы мен эндостда жєне ќан тамырларыныњ мањында кейін остеобластларѓа жіктелетін перициттердіњ жаппай кµбеюі байќалады. Остеобластлар сынѓан с‰йекті байланыстыратын ірі талшыќты жас с‰йек ±лпасыныњ шыбыќшаларын т‰зе бастайды.

1. М. Н±рышев. “Гистология жєне эмбриология” А. “Самат” 1998

2. Ќ. Тоќаев “ Жалпы жєне арнаулы гистология практикумы” А. “Ана тілі” 1993

34. 
    М. Н±рышев “Клетка ќ±рылысы мен ќызметі” А. “Ѓалым” 2001
    
35. 
    И.Т. Улумбекова. Ю.А. Челышева “Гистология”
    
36. 
    Л. Кузнецов, Н.Н. Мушкамбаров, В.Л Горячкина “Атлас по гистологий, цитологий и эмбриологий”
    

6. К.П Рябов “Гистология основами эмбриологий” Минск “Высшая школа” 1990

7. И.Г. Иванов, П.А. Ковалевский “Цитология, гистология, эмбриология” М. 1976

8. А.Г Андрес “Пособия для практических занятий по гистологий и общей эмбриологий” М. “Просвещения”1969

9. Ф.А Исмаѓ±лова “Адам физиологиясы” А. 1985

10.Ж.Н Н±рѓалиев “Эндокринологиядан практикалыќ сабаќтар” А. “Ќазаќ университеті” 2003

2. 
   Б±лшыќ ет ±лпасыныњ мањызы мен жіктелуі.
   
3. 
   Бірыњѓай салалы б±лшыќ ет ±лпасы
   
4. 
   Бірыњѓай салалы б±лшыќ ет ±лпасыныњ жасушалыќ ќ±рылымы мен миофиламенттері
   

1. 
   Бірыњѓай салалы б±лшыќ ет ±лпасы;
   
2. 
   Кµлденењ салалы б±лшыќ ет ±лпасы;
   
3. 
   Ж‰рек б±лшыќ ет ±лпасы.
   

Элетрондыќ микроскоп бірыњѓай салалы б±лшыќ ет ±лпасы клеткасыныњ цитоплазмасында митохондрияларыдыњ, рибосомалардыњ, Гольджи аппаратыныњ, гранулалыќ эндоплазмалќ тордыњ элементтерініњ болатынын аныќтады. Б±л органеллалар ядроныњ полюстерінде орналасады. Сонымен бірге цитоплазмада жуандыѓы 7нм жіњішке жєне диаметрі 17нм филаменттердіњ болатыны да байќалды. Жіњішке филаменттерді актиндік, ал жуанын – миозиндік деп атайды.

Жіњішке филаменттіњ ќ±рамында актиннен басќа да екі белок болады – тропомиозин мен тропонин. Б±л екі белок Са²⁺ иондары болмаѓанда актин мен миозинніњ µзара єрекеттесуін бєсењдетеді. Кейін аралыќ филаменттер де ашылды (жуандыѓы 10 нм ). Бірыњѓай б±лшыќ ет ±лпасы мезенхимадан дамиды. Заќымдалѓан жаѓдайда ќалпына келеді.

Кµлденењ салалы б±лшыќ ет ±лпасы, ќањќа еті немесе сомалыќ (дене) еті деп те аталады. Б±лшыќ еттіњ б±л т‰рініњ ќ±рылымдыќ элементі клетка емес, симпласт болып саналатын кµп ядролыќ талшыќ, талшыќтыњ пішіні цилиндр тєрізді, ±зындыѓы 1-ден 40 мм – дей, ал жуандыѓы 0,1 мм – ге жетеді. Кµлденењ салалы б±лшыќ ет талшыѓын сарколемма (гректіњ саркос – ет, лема – ќабыќша деген сµздерінен ќ±ралѓан) деп аталатын плазмалыќ мембрана ќаптап т±рады. Б±лшыќ ет талшыѓыныњ цитоплазмасын саркоплазма дейді. Ядросыны пішіні таяќша тєрізді.

Ќ±стардыњ, с‰тќоректілердіњ жєне адамныњ б±лшыќет талшыѓыныњ ядролары сарколемманыњ астында цитоплазманыњ шет жаѓында орналасќан, ал тµменгі сатыдаѓы омыртќалылар мен барлыќ омыртќасыздар да ядро талшыѓыныњ ішінде немесе ортасында жатады.

Электронды микроскоппен зерттеген кезде саркоплазмада мембраналармен шектелген цистерналар мен т‰тікшелер ж‰йесініњ болатыны аныќталды. Ќ±рылысы басќа клеткалардыњ эндоплазмалыќ ретикулумѓа ±ќсас болѓандыќтан, оны саркоплазмалыќ ретикулум деп атайды. Саркоплазмалыќ ретикулумда гликоген синтезделеді жєне кальцийдіњ ионы болады. Гликоген б±лшыќет жиырылуына ќажет энергияныњ кµзі, ал кейде б±л маќсатта май ќышќылдары да пайдаланады. Б±лшыќ ет талшыќтарыныњ цитоплазмасында немесе саркоплазмасында миофибриллалар кµп болады.

Саркоплазма ядроны ѓана ќоршап ќана ќоймайды, сонымен бірге миофибриллалардыњ арасында толтырып т±рады. Саркоплазманыњ мµлшері µзгермелі. Кейбір б±лшыќ ет талшыѓында саркоплазма аз болып келеді, ал оныњ есесіне миофибриллаларкµп болады. М±ндай талшыќтардыњ жиырылуы к‰ші жоѓары, біраќ ж±мсалѓан энергияны тез ќалпына келтіре алмаѓандыќтан, олар тез шаршайды. ¦заќ мерзім ж±мыс істейтін б±лшыќ ет талшыќтарында, керісінше, саркоплазма кµп болады да, жиырылѓыш зат аз болады.

Жарыќ микроскопы мен ќараѓанда миофибриллардыњ кµлденењ жолаќтыѓы байќалады. Электрондыќ микроскопиялыќ зерттеулер кµлденењ жолаќтылыќ жєне актин жєне миозин жіптерініњ орналасуыныњ салдары екенін кµрсетеді.

Б±лшыќет талшыѓыныњ метаболизміне ќажет ќ±рамында тыныс алу ферменттері болатын саркосома деп аталатын митохондриялар саркоплазмада кµп болады. Саркоплазмада ерігіш пигменттік белоку миозин болады. Б±л белок химиялыќ ќ±рамы жаѓынан эритроциттердіњ гемоглобиндаріне жаќын, оныњ оттегін байланыстыратын жєне ќажетіне ќарай бµліп беретін ќабілеті бар.

Ж‰рек еті µзініњ жиырылѓыш элементтерініњ ќ±рылымы жаѓынан кµлденењ салалы б±лшыќ етке ±ќсас. Соњѓылардікі сияќты б±лардыњ миофибриллалары кµлденењнен сызылѓан. Сонымен бірге ж‰рек етініњ ќ±рылысында µзіне тєн ерекшеліктер де бар. Оныњ бірі – б±лшыќ ет талшыѓында кµлденењ орналасќан “аралыќ жолаќ” деп аталатын ерекше ќ±рылымныњ болуы. Электронды микроскоп – аралыќ дискілердіњ ж‰рек еті клеткаларыныњ шекарасына сєйкес келетінін кµрсетті. Ж‰рек еті кµлденењ жолаќты болѓанымен оныњ жиырылуы біздіњ еркімізге байланысты емес. Ж‰рек етінде митохондриялар кµп болады. Саркоплазмада митохондриялардыњ арасында гликогенніњ гранулалары жиі кездеседі. Митохондриялар мен гликоген, Гольджи ќапшыќтары мен липид тамшылары саркоплазмада ядроныњ полюстерінде орналасќан. Ол вегетативтік нерв ж‰йесімен нервтенеді.

1. М. Н±рышев. “Гистология жєне эмбриология” А. “Самат” 1998

2. Ќ. Тоќаев “ Жалпы жєне арнаулы гистология практикумы” А. “Ана тілі” 1993

1. 
   М. Н±рышев “Клетка ќ±рылысы мен ќызметі” А. “Ѓалым” 2001
   
2. 
   И.Т. Улумбекова. Ю.А. Челышева “Гистология”
   
3. 
   Л. Кузнецов, Н.Н. Мушкамбаров, В.Л Горячкина “Атлас по гистологий, цитологий и эмбриологий”
   

6. К.П Рябов “Гистология основами эмбриологий” Минск “Высшая школа” 1990

7. И.Г. Иванов, П.А. Ковалевский “Цитология, гистология, эмбриология” М. 1976

8. А.Г Андрес “Пособия для практических занятий по гистологий и общей эмбриологий” М. “Просвещения”1969

9. Ф.А Исмаѓ±лова “Адам физиологиясы” А. 1985

10.Ж.Н Н±рѓалиев “Эндокринологиядан практикалыќ сабаќтар” А. “Ќазаќ университеті” 2003

1. 
   Ж‰йке ±лпасыныњ негізгі ќ±рылымдыќ элементтері. Нейрон.
   
2. 
   Нейроглия.
   

Нерв ±лпасы – нерв ж‰йесініњ негізгі ќ±рылымдыќ элементі. Нерв ±лпасы нерв клеткаларынан немесе нейрондардан (нейроциттерден) жєне глиалыќклеткалардан немесе глиоциттерден т±рады.

Импульстарды орталыќ нерв ж‰йесіне беретін нейрондарды афференттік немесе сенсорлыќ нейрондар дейді, ал афференттік ќозѓаушы, нейрондарды импульстарды орталыќ нерв ж‰йесінен эффекторларѓа береді.

Сезімдік, аралыќ жєне ќозѓаушы нейрондар ќосылап, рефлекторлыќ доѓаны ќ±райды. Нейрондардыњ µзара жанасќан жерін синапстар дейді.Синапстар ќоздырушы жєне бµгеуші болып бµлінеді. Нейронныњ денесін жєне онан тарайтын цитоплазмалыќ µсінділерді ажыратады. Осы µсінділердіњ саны мен орналасуына ќарап нейрондарды уни – псевдоуниби жєне мультиполярлы деп бµледі. Импульстарды клетканыњ денесіне µткізетін µсінділерді дендриттер деп атайды. Импульстарды клетканыњ денесінен басќа клеткаларѓа немесе шеткі органдарѓа µткізетін µсінділераксонда немесе нейрит деп аталады. Б±лар дендриттерге ќараѓанда жіњішке жєне олардыњ ±зындыѓы бірнеше метрге жетуі м‰мкін. Аксонныњ дисталдыќ учаскесініњ нейросекрециялыќ ќабілеті бар, ол т‰йме сияќты ±шпен аяќталатын кµптегн жіњішке б±таќшаларѓа тармаќталады. Т‰йме тєрізді ±штарында ерекше зат нейромедиаторѓа (ацетилхолин) толы ±саќ кµпіршіктер мен кµптеген митохондриялар болады.

Нейроглия – нерв ±лпасыныњ кµмекші жєне мањызды ќ±рамды бµлігі. Нейроглияныњ клеткалары нерв импульстарын µткізбейді, біраќ олар нерв ±лпасында тіректік, трофикалыќ, ќорѓаныс жєне изоляциялыќ функциялар атќарады. Сонымен бірге мидыњ эпифиз жєне гипофизінде нейроглия осы органдардыњ негізгі массасын ќ±райды жєне секреторлыќ функция атќарады.

Нейроглия клеткаларыныњ бірнеше типтері бар: нерв т‰тігінен дамитын макроглия(глиоциттер ) мен мезенхимадан пайда болатын микроглия (глиалыќ макрофактар).

Макроглия клеткаларыныњ екі катигориясын ажыратуѓа болады: астроциттер мен олигодендроциттер. Астроциттер протоплазмалыќ жєне талшыќты болып бµлінеді.

Протоплазмалыќ астроциттер ми мен ж±лынныњ с±р затында орналасќан, оныњ денесінен тармаќталѓан ќысќа жєне жуан µсінділер тарайды. Талшыќтарды ќ±рамайды. Ми мен ж±лынныњ аќ затында фибриллалыќ немесе талшыќты астроциттер болады. Астроциттердіњ екі типі бір – бірімен µзара байланысты жєне нейрондар орналасатын ‰ш µлшемді шырматылып жататын тор ќ±райды.

Олигодендроциттер ми мен ж±лынныњ с±р жєне аќ затында орналасќан. Б±лар астроциттерден ±саќ келеді. Нерв ж‰йесініњ орталыќ бµлімдерініњ с±р затында б±лар нейрондар денесінде жанаса орналасады, аќ затта ќатар ќ±рап немесе топтанып жатады, ал орталыќ нерв ж‰йесі аймаѓыныњ сыртында олар нерв клеткаларыныњ µсінділерін жєне жєне олардыњ ±штыќ аппараттарын бойлап орналасады, оларды Шванн клеткалары немесе нейролеммациттер деп атайды.

Микроглияныњ клеткалары мидыњ с±р, аќ заттарында орналасќан. Ми заќымдалѓан кезде б±л клеткалар фагоциттерге айналады жєне амебаша ќозѓалып жылжып, бµгде денелердіњ ќаптап келуіне кедергі болады.

Ќолданылатын єдебиеттер тізімі:

Негізгі

1. М. Н±рышев. “Гистология жєне эмбриология” А. “Самат” 1998

2. Ќ. Тоќаев “ Жалпы жєне арнаулы гистология практикумы” А. “Ана тілі” 1993

4. 
   М. Н±рышев “Клетка ќ±рылысы мен ќызметі” А. “Ѓалым” 2001
   
5. 
   И.Т. Улумбекова. Ю.А. Челышева “Гистология”
   
6. 
   Л. Кузнецов, Н.Н. Мушкамбаров, В.Л Горячкина “Атлас по гистологий, цитологий и эмбриологий”
   

6. К.П Рябов “Гистология основами эмбриологий” Минск “Высшая школа” 1990

7. И.Г. Иванов, П.А. Ковалевский “Цитология, гистология, эмбриология” М. 1976

8. А.Г Андрес “Пособия для практических занятий по гистологий и общей эмбриологий” М. “Просвещения”1969

9. Ф.А Исмаѓ±лова “Адам физиологиясы” А. 1985

10.Ж.Н Н±рѓалиев “Эндокринологиядан практикалыќ сабаќтар” А. “Ќазаќ университеті” 2003

Жоспар:

2. Нерв ±штары.

Оны ќабыќшалар ќаптап т±рады. Ќабыќшаларыныњ ќ±рылысына ќарап нерв талшыќтарыныњ екі т‰рін ажыратады: миелинсіз (ж±мсаќ затсыз) жєне миелинді (ж±мсаќ затты) нерв талшыќтарын.

Ж±мсаќ затсыз нерв талшыѓы Шванн клеткаларымен ќоршалѓан бірнеше (7-12) орталыќ цилиндрлерден т±рады. Ж±мсаќ затсыз ќабыќшаныњ ќ±рамында миелин болмайды. Ж±мсаќ затсыз нерв талшыѓы ж±ќа дєнекер ±лпалыќ базальдыќ мембрана мен ќапталѓан.

Миелинді (ж±мсаќ затты ) нерв талшыќтары орталыќ жєне шеткі нерв ж‰йесінде байќалады. Б±л талшыќтар нерв импульстарын µте тез жєне дєл µткізеді. Орталыќ цилиндрге тікелей жанасып, оны ќаптап т±рады. Изолятор рольін атќарады деп есептейді. Миелин нерв талшыѓын толыќтай ќаптамайды, белгілі аралыќта ‰зіледі, ‡зілген жерін Ранвьеніњ ‰зіілсі деп атайды.

Б±л жерлер Шванн ќабыќшасымен ќапталмайды. Миелин ќабыќшасы ‰зілуініњ орталыќ цилиндрге ќажетті заттардыњ енуіне, иондар алмасуына тигізетін єсері ‰лкен жєне нервтік ќозудыњ жылдамдыѓын да арттырады.

Миелиндік ќабыќшада ‰зілістер арасында кішкене сањылаулар болады, оны Шмидт – Лантермен кесіндісі дейді.

Синапстыќ сањылаулармен шектескен бір мембрананы, яѓни аксонныњ нейрилеммасын пресинапстыќ мембрана, ал екіншісін, дендриттіњ нейролеммасымен жанасатын - пост синапстыќ мембрана дейді.

Синапстардаѓы ќозудыњ берілуі ерекше химиялыќ заттыњ, медиатордыњ, ацетилхолинніњ бµлінуіне байланысты. Ол пресинапстыќ кµпіршіктерде ѓана жиналады жєне пресинапстыќ аксонды ќоздырѓан кезде жеткілікте мµлшерде бµлінеді. Медиаторлар кµпіршіктерден синапстыќ сањылауѓа шыѓады да постсинапстыќ мембрананыњ компоненттерімен байланысќа т‰сіп, оѓан тез сіњеді.

Нейрондараралыќ синапстар нерв клеткаларыныњ арасындаѓы синапстар. Егер бір нейронныњ аксоны басќа постсинапстыќ нейронныњ дендритімен контактіге т‰ссе, б±ндай синапстарды аксодендриттік деп атайды. Б±лар синапстардыњ кењ тараѓан т‰рі жєне ќ±рылысы да т‰рліше болады. Егер бір нейронныњ аксоны басќа постсинапстыќ нейронныњ перикарионымен контактіге т‰ссе, ондай синапсты аксосомалыќ дейді. Бір нейронныњ аксоны екінші бір постсинапстыќ нейронныњ аксонымен байланысса, ондай синапсты аксоаксондыќ деп атайды. Нейронаралыќ синапстар µте кµп болуы м‰мкін. Морфофункциялыќ белгілері бойынша синапстарды химиялыќ жєне электрлік деп бµледі. Химиялыќ синапстар ќоздырушы жєне бµгеуші болып ажырайды.

Бірыњѓай салалы б±лшыќетте ќимылдыќ нервтенуді миелинсіз нерв талшыќтары ќамтамасыз етеді. Рецепторлыќ нерв ±штары – рецепторлар. Рецепторлардыњ екі тобын ажыратады: экстерорецепторлар жєне интерорецепторлар деп. Рецепторлардыњ белгілі т‰рініњ ќабылдайтын тітіркенішініњ ерекшелігіне байланысты барлыќ сезімдік ±штарды механорецепторлар, барорецепторлар, хеморецепторлар, терморецепторлар т.б. деп ажыратады.

Дєнекер ±лпасындаѓы рецепторлар алуан т‰рлі. Б±ѓан жататындар пластинкалыќ дєнешіктер немесе Фатер – Пачини денешіктері. Гольджи – Мацциони денешіктері, Мейснер денешіктері, Краузеніњ ±штыќ колбалары, Руффинидіњ денешіктері, генитальдыќ денешіктер немесе Догельдіњ денешігі т.б.

Адам денесінде ењ кµп тараѓан Фатер – Пачини денешіктер. Б±лар механорецепторлар. С‰т безінде, сіњірлер мен буындар мањында, терініњ борпылдаќ дєнекер ±лпасында, ішектіњ шарабы майында, ¦йќы безінде, ішкі органдардыњ дєнекер ±лпасында жєне ќан тамырларыныњ мањында болады. Б±л рецепторлар дєнекер ±лпалыќ капсуладан, сезімдік нейронныњ дендритінен жєне олардыњ арасында орналсќан нейроглиялыќ клеткалардан т±рады. Дендрит нейроглиялыќ клеткалармен бірге Фатер – Пачинидіњ ішкі колбасын ќ±райды.

Ішкі колба сыртќы колба деп аталатын дєнекер ±лпалыќ ќабыќшамен ќапталѓан. Фатер – Пачини денешіктері терініњ терењ ќабаттарында жєне барлыќ ішкі органдарда кµп болады.

Тері негізініњ еміздікше ќабатында механорецепторлар болып есептелетін, сипауды сезетін денешіктер немесе Мейснердіњ денешіктері орналасќан. Олар олигодендроглияциттерден т±рады. Адам денесінде Краузе колбаларыда кењ тарѓан. Б±лар да µстік цилиндрден, ішкі глиалыќ колбадан жєне сыртќы дєнекер ±лпалыќ капсуладан т±рады. Терініњ дєнекер ±лпалыќ негізінде, кілегей жєне серозалыќ ќабыќшаларда болатын терморецепторлар бар.

1. М. Н±рышев. “Гистология жєне эмбриология” А. “Самат” 1998

2. Ќ. Тоќаев “ Жалпы жєне арнаулы гистология практикумы” А. “Ана тілі” 1993

7. 
   М. Н±рышев “Клетка ќ±рылысы мен ќызметі” А. “Ѓалым” 2001
   
8. 
   И.Т. Улумбекова. Ю.А. Челышева “Гистология”
   
9. 
   Л. Кузнецов, Н.Н. Мушкамбаров, В.Л Горячкина “Атлас по гистологий, цитологий и эмбриологий”
   

6. К.П Рябов “Гистология основами эмбриологий” Минск “Высшая школа” 1990

7. И.Г. Иванов, П.А. Ковалевский “Цитология, гистология, эмбриология” М. 1976

8. А.Г Андрес “Пособия для практических занятий по гистологий и общей эмбриологий” М. “Просвещения”1969

9. Ф.А Исмаѓ±лова “Адам физиологиясы” А. 1985

10.Ж.Н Н±рѓалиев “Эндокринологиядан практикалыќ сабаќтар” А. “Ќазаќ университеті” 2003

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі.
«Сырдария» университеті

«Жаратылыстану» факультеті

«Биология» кафедрасы.

Гистология пәні бойынша. 050113 “Биология”, 050607 “Биология” мамандықтарының студенттері үшін

Жетісай 2005ж.