Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясы М. О.Әуезов атындағы Әдебиет және Өнер Институты
жүктеу/скачать 1.11 Mb.
|
ШАРУАНЫҢ ЕКІ ТҮРІ Тобықты Құнанбай айтқан дейтін сөз Шаруаң оңына айналғанда: Мінген атың жүреген болады, Асыраған итің үреген болады. Қатының қадірлі болады, Қызың ажарлы болады, Малың базарлы болады. Шөбің шығымды болады, Малыңа жұғымды болады. Ұлың білімді брлады, Құлың сенімді болады. Шаруаң солға айналғанда: Мінген атың шабан болады, Асыраған итің жаман болады, Қатының сараң болады. Қызың ажарсыз болады, Малың базарсыз болады. Шөбің шығымсыз болады, Малыңа жұғымсыз болады. Үлың білімсіз болады, Құлың сенімсіз болады. БАРЫС, БАРЫС, БАРЫС ОЙНАР АРҒЫН АЛШЫНБАЙ АЙТҚАН ДЕГЕН СӨЗ Барыс, барыс, барыс ойнар, Барыс құйрығын сала ойнар. Жүйрікке мініп толғанып, Шашақты найза қолға алып, Баданасын киіп ап, Бар қайратын жиып ап, Батыр жігіт жауда ойнар. Алқалы топта толғанып, Түйінді сөзді қолға алып, Шешен жігіт дауда ойнар. Көк ала үйрек сазда ойнар, Көк қаршыға қазда ойнар. Жарқырап жаз шыққанда, Көкке тойып мал тояр. Аққа аузы тиген соң, Кемпір менен шал ойнар. Ақ балтыры түріліп, Балуан жігіт тойда ойнар. Ел жақсысын көре алмай, Өзі жақсы бола алмай, Бедірей батпақ үйде ойнар. Б¥Л ДҮНИЕНІҢ БАЛАСЫ Бұл дүниенің баласы, Алды-артыңа қарашы. Ата-анаңның ақылы Қазылған қара жолмен тең. Ағайының көп болса, Ұлы әскер қолмен тең. Қарсы келген кәрілік, Жайып қойған тормен тең. Жақсының бәрі сұм болса, Қазып қойған көрмен тең. Орнын білмес жаманға, Есік те болса төрмен тең. Жақсы болса алғаның Жұмақтағы хормен тең. Жаман болса алғаның Маңдайға біткен сормен тең. Жақсы ағаң бар болса, Алдыңда асу — белмен тең. Жаманға айтқан ақылың Соғып өткен желмен тең. Қайғы ойлаған жаманның Алды тұйық жармен тең. Байларда қайыр жоқ болса, Шөпсіз, сусыз шөлмен тең. Саясы жоқ бәйтерек Сазға біткен талмен тең. Қайырып салса ақ сұңқар, Қаз ілмесе қарғамен тең. Жақсылардан сабақ ал, Алуа, шекер балмен тең. Пайдасыз байға жалынба, Асау семіз малмен тең. Жетесі жаман бозбала, Қатын алса қай күні Қадам шықпас үйінен Тоқсанға келген шалмен тең. Елінде болса жомарт бай Қарындағы маймен тең. Кей адамның мінезі, Жарлы болса да баймен тең. Кей адамның баласы, Ақылы болса данасы, Көкірегі саналы Бұлтсыз туған аймен тең. Кей адамның баласы Бойында ақылы болмаса, Ербиіп тұрған бір байғұс, Өлі жүнді таймен тең. Жүрген жері жақсының Күнде базар, мереке, Күндіз-түні қой сойып, Ат шаптырған тоймен тең. Көп жаманның ішінде Бір жақсысы болмаса, Қарап тұрсаң қалпына Серкесі жоқ қоймен тең. Білген кісі азар ма, Тәубесіне жазар ма, Білгенін түзу кім айтса, Оның өзі мұңмен тең. * * *
Өсиетім байларға: Көп қуанба малдарға, Кетеріне келгенде, Киімнен жуған кірмен тең. Жақсының айтқан ақылы Гауһар шырақ — шаммен тең. Жақсының берген үлгісі Сарғая атқан таңмен тең. Жамандар тыныш жүрмейді, Айтар сөзін білмейді, Ұлық алдына келгенде, Ажалы жеткен аңмен тең. Алыс пенен жақынның Таразысын тең тартса, Қара да басы ханмен тең. Бір адамды қор тұтып, Бір адамды зор тұтып, Төреге берген қазы бар Арам өлген малмен тең. Атадан жақсы ұл туса, Айналасыз бір туса, Жақсыны жалғыз демеңіз, Бір боп туса онмен тең. Он боп туса жүзбен тең. Жүз боп туса мыңмен тең. Атадан жаман ұл туса, Айнадасы мың туса, Мың да болса жүзбен тең. Жүз де болса онмен тең. Он боп туса бірмең тең. Бір боп туса жоқпен тең. Атадан жақсы қыз туса, Замандасын құрметтер, Қыз да болса ұлмен тең. Атадан жаман қыз туса, - Жамандықты коп қуса Есіктегі күңмен тең. Балдан тәтті ғазіз жан, Бір күні шіріп қалар тән, Шыбын жанның шығуы, Батып кеткен күнмен тең. БҰЛБҰЛ ҮЙРЕК, БҰЛ ҮЙРЕК Шекті Мөңке би айтты деген толғау Шекті Мөңке би Шеркеш Түрке би, тана Нұрке би-лермен кеңесіп отырып айтты деген сөздер: Бұлбұл үйрек, бұл үйрек, Бір тоғайға қоныңыз. Қарындаспен, туғанмен, Бір туғандай болыңыз. Өзіне кеңес салғанның Өрісі кең болмас па? Жатқа кеңес салғанның, Жазымға басы кетпес пе? Жаманнан жесең бір қамшы, Ол сүйегіңе жетпес пе? Сом-сом жүйрік, сом жүйрік, Шұбалаңдап шаба алмас, Мойнынан жалы кетіп арыса, Жақсылар жаман болады, Күнінде жасы жетіп қарыса. Жамандар жақсы болады, . Дәулеті асып байыса. Тасты жерден шаба алмас Табаны жалпақ тарлан боз. Тасты жарған табаның, Жастағыдай бола алмас. Буырнада кескен азбанға, Буыршын басып шөге алмас. Бидайықтың орнына, Лашын батып қона алмас. Ер басынан құс ұшса, Қорғасыннан күнінде Салсаң да салма, оңалмас. Қырға боран бораса, Ойға тағы борар ма? Жақсылар аттан жығылса, Жаман туған адамның Еш нәрсесі құрар ма? Ауырды ма денең деп, Қайрылып жаман сұрар ма?.. Қырға боран бораса, Нуға боран борар ма? , Ел шетіне жау келсе, Халық үстіне дау келсе, Жамандайын жалтаңдап, Ер жігіт қарап тұрар ма? Арғымақтың алдына, Найза бойы жар келсе, Жабыдайын жалтандап, Түсер жерін қарар ма? Арғымақтаң аяғы, Айдай таға қағылса, Кілегей мұздан таяр ма? Жақсы алдына сөз айтсаң, Жалығып сөзге тояр ма? Күндердің күні болғанда Басыңа қиын іс болса, Жалғасып өскен жақыннан, Жақсылар басын аяр ма? Атың тулап жықпаска, Артқы айылдың бегі игі, Алыстағы дұшпанның, Жағаға қолы жетпеске, Артында туысқанның көбі игі. Екі талай іс болып, Еңсеңе дұшпан табан қойғанда, Өзіңменен бірігіп, Қыр басына шықпаған, Ағайынның күнінде, Барынан да жоғы игі. Атқа міне шабар деп, Бұл қашан жосық табар деп, Жігіттікпен салқы өскен, Баладан кудер үзбеңіз, Ол түзелсе табылмас, Атаның ізін жаңылмас... * * * Жақсыға қоссаң басыңды, Отырған орның төр болар. Жаманға қоссаң басыңды, Саз балшыққа аунатып, Сол бөрімен орның бір болар. ӨНЕР АЛДЫ — ҚЫЗЫЛ ТІЛ Өнер алды — қызыл тіл Қызыл тілін безеніп Шешен жігіт дауда ойнар. Ақ балтырын түрініп, Палуан жіғіт тойда ойнар. Баданасын киіп ап, Бар қайратын жиып ап, Шашақты найза қолға алып, Батыр жігіт жауда ойнар". Дастарқанын кең салып, Жомарт жігіт күнде ойнар. Баданасын кие алмай, Жауға батыл тие алмай, Бедірей бетпақ үйде ойнар. * * * Он теңге түйе болмас, Бес теңге бие болмас. Өз мүлкін азсынған, Біреудікін көпсінген, Аз мүлікке ие болмас. ӘЙЕЛІҢМЕН ДОС БОЛ Әйеліңмен дос бол, Үйіңе береке кіреді. Азаматпен дос бол, Қадіріңді біледі. Білімдімен дос бол, Сасқанда ақыл береді. ИТ АСЫРАСАҢ, СЫРТТАН ЖИ Ит асырасаң сырттан жи, Қой бермейді қорадан. Мал жинасаң қойдан жи, Май кетпейді шарадан. Ақ көңілден би қойсаң, Бұрылмас сөзге арадан. Қара жүректен би қойсаң, Аузы кеппес парадан. * * * Тентек көпке тоқтайды, Жомарт жоққа тоқтайды. Асыл қынға тоқтайды, Арлы шынға тоқтайды. БАЛА БОЛСАҢ, БОЛҒАНДАЙ БОЛ Бала болсаң, болғандай бол, Ағайынға қорғандай бол. Досыңа майыспа, Дұшпаныңа қайыспа. * * * Жаман болсаң көп жақсы, Жақсы болсаң еп жақсы. ** * Арғымақ мінген байлардың Тайға мұқтаж күні бар. Май шайнаған билердің Нанға мұқтаж күні бар. Елден безген залымның Елге мұқтаж күні бар. ** * Басқа бақ жарасады, Батырға жақ жарасады. Аталы ерден би туса, Халыққа жанасады. * * * Жақсы адамға мал бітсе, Ағайынның жоғына қарасады. Жаман адамға мал бітсе, Көрінгенмен итше таласады. * * *
Дау да, жау да іздеме, Екеуі де өз үйіңде. ӨТКЕЛ ӨТСЕҢ БҰРЫН ӨТ Өткел өтсең бұрын өт, Арты болар бір тайғақ. ¥рлық қылсаң жалғыз ет, Екеу болсаң бірі айғақ. * * * Қарауылдың жаманы Алдырғанда өкінер. Палуанның жаманы Шалдырғанда өкінер. * * * Пышағыңды мұқалтпа, не кеспесті біліпсің, Сырын білмей сыр айтпа, Не деспесті біліпсің. * * * Қабырғадан қар жауса, Атан сүйрер дөңбекті. Ел шетіне сөз келсе, Билер көрер бейнетті. * * * Көлік жисаң атан жи, Қияға салсаң мойытпас. Сауын жисаң бие жи, Үш ай тоқсаң болғанша, Ариды деп ағытпас. ТАУ БЕРІГІНДЕ ҚОНЫСЫҢ БОЛСЫН Тау берігінде қонысың болсын, Іздеген жау таба алмайды. Ел берігінде досың болсын, Аңдыған дұшпан ала алмайды. * * * Жаман ердің қайғысы Өз отының қасында. Жақсы ердің қайғысы Ауылының басында. * * * Жаман еркектің басын Жақсы әйел хан қылады. Жақсы еркектің басын Жаман әйел даң қылады. * * * Жанашырың жоқ болса, Жатпен жалғыз жүрмеңіз. Қостаушыңыз жоқ болса, Біле тұра білмеңіз. * * * Батыр болар жігіттің Көбеде болар жұмысы. Қызық көрер жігіттің Бүркітте болар жұмысы. Жаман болар жігіттің Жалаң аяқ, жалаң бас Итте болар жұмысы. ҚАС ЖҮЙРІКТІҢ БЕЛГІСІ Бедеу аттың белгісі — Бес түн қатса болдырмас. Қаса нардың белгісі — Аяғын сорға малдырмас. Қас жүйріктің белгісі — Құйрығынан алдырмас. Қас шешеннің белгісі — Топтан торай шалдырмас. АЙДАН ЖАҚСЫ НӘРСЕ.ЖОҚ Сынаманың сұлу сөзі. Су түбіне кетірер. Қыздырманың қызыл тілі Сүйгеніңнен кетірер. Біреу сөз береді, Біреу бөз береді. Сөз бергеннің сөзіне ерсең, Басыңа бейнет болар. Бөз бергеннің бөзін алсаң, Үстіңе көйлек болар. * * * Айдан жақсы нәрсе жоқ, Түнде бар да, күндіз жоқ. Күннен жақсы нәрсе жоқ, Күндіз бар да, түнде жоқ. Ағайыннан жақсы нәрсе жоқ, Тілге бар да, дінге жоқ. * * * Жақсыдан жақсы туса, Еккен шынарың емес пе! Жаманнан жақсы туса, Елдің шырағы емес пе! Жақсыдан жаман туса, Шамшырағың өшкені емес пе! Елге үлгі айтар ерің болмаса, Құт-берекең көшкені емес пе?! ӘУЕДЕ БҰЛТ БАР Әуеде бұлт бар, Ауруда үміт бар. Алпыс пенен һәм қысқаны, Ақыл білер әр нұсқаны. He іс қылса артын ойлар, Адамзаттың данышпаны. Иттің бәрі тазы болмас, Еттің бәрі қазы болмас. Арам пиғыл бақыл адам Халыққа үлгі қажы болмас. Таман жұлдыз айға жетпес, Таман кедей байға жетпес. Тойғаныңша жасық жесең, Бір асаған майға жетпес. Көрмеген жер таныс болмас, Көрінген жер алыс болмас. Әр нәрсенің болжауы бар, Ши жуандап қамыс болмас. ҚАЛЫ КІЛЕМ ЖАПСАҢЫЗ Бекжан шешен айтты деген сөз Қалы кілем жапсаңыз, Қара нарға жарасар. Өкпе кімге жарасар, Қарындасқа жарасар. Қарындастың ішінде, Қадірлеске жарасар. * * * Жар басына қонбаңыз, Жар құласа, үй кетер. Жатқа сырды айтпаңыз, Жамандық қылса бас кетер. Жауға басты қоспаңыз, Тіл мүдірсе, бас кетер. ТАСЫМА ЖІГІТ, ТАСЫМА Базар батыр айтты дейтін сөз Тасыма жігіт, тасыма! Тасыған жетер басыңа. Ителгідей. томсарсаң, Кім келеді қасыңа. Күшігендей солқылдап, Күлгенің не досыңа? Жақсьщыққа қуаньш, Жамандыққа жасыма. Өле-өлгенше тұрмайды Жақсылық пен жамандық Бір кісінің басында. КЕҢШІЛІКТЕ ЖАРАСПАҒАН АҒАЙЫН Жарылқасын шешен айтты деген сөз Кеңшілікте жараспаған ағайын, Таршылықта бастырмайды маңайын. Сараң байдан сұрасаңыз ат майын, Бермес үшін айта берер жоқ жайын. Ер жігіттен сұрасаңыз ат майын, Ерлік қылып түсіп берер бір тайын. АСҚАР, АСКАР, АСҚАР ТАУ Асқар, асқар, асқар тау, Алатаудан биік тау болмас. Балапан торғай басына, Шырқап ұшып жете алмас. Күзен қазып тырбанып, Бауырын тесіп өте алмас. Әлелей болмай ел болмас, Бәлелей болмай бел болмас. Шағала келмей жаз болмас, Шаңқан болмай боз болмас. Қас тентекте ми болмас, Қас жүйрікте күй болмас, Қас жақсыда кек болмас, Қас жаманда тек болмас. Көлік артсаң атан арт, Үдере көшсең мұңаймас. Сауың саусаң бие сау, Салқын түспей суалмас. жүктеу/скачать 1.11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|