Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі
Дәріс №9 ХІХ ғ. ІІ-жартысындағы ұлттық жазба әдеби тілі
жүктеу/скачать 268.86 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 3.Абайдың қазіргі қазақ жазба әдеби тілі дамуында алатын орны
| Дәріс №9
ХІХ ғ. ІІ-жартысындағы ұлттық жазба әдеби тілі. 1.Қазақтың ұлттық жазба әдеби тілінің сипаты. 2.Ы. Алтынсарин шығармаларының тілдік ерекшеліктері 3.Абайдың қазіргі қазақ жазба әдеби тілі дамуында алатын орны ХІХғ. ІІ жартысында қазақ жері орыс патшалығының үлкен үш әкімшілік территориясына қарағаны белгілі. Жергілікті жермен қарым-қатынасты нығайта түсу үшін және отаршылдық саясатты пәрменді түрде жүргізе беру мақсатымен әрбір әкімшілік бөлікте екі тілді газет шыға бастады. Ташкентте 1870-1882 жыл арасында "Түркістан уәлаятының газеті", "Омбыда 1888-1902ж. арасында" «Дала уәлаятының газеті», 1895 жылдан бастап Тройцкіде «Торғай газеті» шығып тұрды. Бұл газеттер ресми орган болуына қарамастан қазақ әдеби тілін дамытуда, әсіресе оның жазба нормаларын қалыптастыруда өз кезі үшін үлкен роль атқарады. Бұл кезеңдегі әдеби тілдің жаңа сапалы сатыға көтерілуі, ұлттық сипат алуы демократиялық жазба әдебиеттің тууымен, Абай, Ыбырай есімдерімен тікелей байланысты. Бұрынғы әдеби тілдің жаңа кезеңге көтерілуіне бірнеше фактор себеп болды. Жазба әдебиет дамыды. Оның түрлері көбейе бастады. Қазақтың көркем әдебиеті жазба сипатқа көшті. Енді қаламгерлердің көбі мұсылманша сауатты болды. Бірқатары (Ыбырай, Абай, Шәңгерей т.б.) орысша білім алып, орыс әдебиетінен үлгі-әсер алатын дәрежеге жетті. Баспасөздің пайда болуы, азаматтық тақырыптағы әдебиеттің жарық көре бастауы, діни әдебиеттің таралуы, кітап бастыру ісінің өмірге келуі-осылардың барлығы қазақ даласына жазба дүниені алып келді. Жазба әдебиеті бұрынғы әдеби тілдің қызметін арттырады. Бұл-тілді жаңа сатығы көтеретін факторлардың бірі болды. Қоғамдық жаңа ой-сана әдебиеттің жаңа ағымын-демократтық бағыттағы сыншыл реализм әдебиетін туғызса, бұл жаңа мазмұнды әдеби тілді жаңаша пайдалануды талап етті. Көркем әдебиеті дамыды, оның проза жанры пайда болды, поэзия жанры өз ішінен түрленді. Көркем әдебиет сөз ететін тақырыбын кеңейтті. Әдеби тілдің лексика-граматикалық және көркемдеу элементтерімен толығу процесінде жаңа бағыт, жаңа тәсілдер өріс алды, яғни сапалық өзгеріс пайда болды. Ал сапалық өзгеріс-тіл дамуының жаңа кезеңге көшуін танытатын белгілерінің бірі. Қоғам дамуының бұл кезеңінде әдебиет түрлері көбейді. Бұрын бір-екі жанрлы болып келген қазақтың әдебиет дүниесінде әлеуметтік-публицистикалық және көпшілікке арналған жартылай ғылыми шығармалар туды. Бұлар жаңа стильдің алғашқы үлгілерін танытты. Осының нәтижесінде әдеби тілдің қызмет аясы мен мазмұны жаңа сапаға көтеріліп, жаңа белгілерге ие болды. Әдеби тіл эволюциялардың жаңа сатыға көтерілуіне себепкер болатын алғы шарттар пісіп жетілді. Ол алғышарттар: қоғамдық саяси-экономикалық құрылысының, халықтың мәдени-рухани дүниесінің жаңа сатыға көшуі, әсіресе оқу-білім беру мен кітап бастыру ісінің жаңаша қарқынымен жаңа сипатта дами бастауы: тіл тәжірибесінде сапалы түрде қызмет ететін қайраткерлердің шығуы. Осындай себеп-факторлар қазақ әдеби тілінің жаңа кезеңін бастатты. Бұл кезеңдегі жазба әдеби тілінің сипаты белгілері мынадай болды: Жаңа әдеби тіл өзінің әлеуметтік қызметі, стильдік тарамдалуы жағынан ауызша дамыған байырғы қазақ әдеби тілінен де "кітаби тілден" де өзгешеленіп тұрды. Бұрынғы әдеби тілден жаңа кезеңдегі әдеби тілдің ерекшелігі оның жазба сипат алуына қызмет ету аясының кеңеюінде, лексика - грамматикалық нормаларының айқындала түсіп, тұрақталуында; жаңа стильдік салаларға ие болуында; көркем әдебиетте, әсіресе поэзияда көркемдік - образдарының түрленіп, молайып жаңаруында көрінді. ХІХ ғасыр ІІ жартысында қазақ әдеби тілінің дамуында Ы.Алтынсариннің ролі зор болғаны белгілі. Ы.Алтынсарин - сол дәуірдегі қазақ әдеби тілін ерекше санымен дамытып, оны жаңа белеске, биік дәрежеге көтеріп, жазба әдеби тілді жаңа ұлттық сипатқа жеткізуге атсалысқан адам. Ы.Алтынсарин (1841-1889) қазақтың ұлттық жазба әдеби тілін дамытуда екі салада: бірі- жазушылық қызметімен, екіншісі- ағартушылық қызметімен зор еңбек сіңірді. Қазақ халқының қалың бұқарасының сауатын ашып, көпшілікті оқу-білімге тарту - Ы.Алтынсариннің қоғамдық және азаматтық борышы мен қызметі болды. Ол өз тұсында басым болып отырған діни оқуды емес, азаматтық оқу-білімді қоштады және білімді қалың жұртшылыққа таныс халық тілінде (ұлттық тілде) беруді шарт етіп қойды. Ы.Алтынсариннің қазақ тілін дамытудағы ролі оның ағартушылық қызметімен тығыз тікелей байланысты. Ы.Алтынсариннің әдеби шығармалары, прозалық туындылары оқу кітабы ретінде арнайы жазылған. Бұл тұста Ыбырай екі түрлі жүкті тұңғыш рет арқалауға тура келді: бірі- қазақ әдебиетінде бұрын жоқ проза жанрын бастау, екіншісі- қазақ әдеби тілінде бұрын болмаған шағын әңгімелер стилін жасау, Ыбырай қазақ әдебиетіндегі көркем прозаның негізін салушы, демек, көркем проза стилін бастаушы. Ыбырай- қазақтың ұлттық жазба әдеби тілінің негізі етіп жалпыхалықтық сөйлеу тілі мен қазақтың қолтума байырғы әдеби тілін қалады. Ыбырай шығармалары тілінің лексика- фразеологиялық құрамы қазақ әдеби тілінің байлығынан алынған. Қазақ тілінің фонетикалық заңдылықтарын ескеріп, қазақша жазу принципін ұстады. Оған Ыбырайдың қазақ жазуы үшін орыс графикасын ұсынуы себепкер болды. Ыбырай қазақ әдеби тіліне араб-парсы элементтерін кітаби тілдегіше молынан және өнімді түрде енгізуді қостамады. Бірақ жалпы араб-парсы сөздерінен үзілді-кесілді бас та тартқан жоқ. Өйткені қазақтың сөйлеу тілінде де, байырғы әдеби тілінде де араб-парсы сөздері едәуір мол болып келгенді, олардың көбі қазақ тіліне етене сіңіп кеткендігін Ыбырай жақсы түсінді. Ал, орыс сөздерін әдеби тілге енгізуде Ыбырай Алтынсарин екі ерекшелігін көрсетуге болады: бірі-русизмдерді фонетикалық тұлғалануы жағынан аса сындырмай қабылдау, екіншісі- бейтаныс русизмді қазақ қауымына таныс өзге сөздермен немесе суреттеме тәсілмен түсіндіріп отыру. Сөйтіп, Ыбырай Алтынсариннің өзінің жазушылық әрі ғылыми қызметімен (ол этнография саласына мақалалар жазған және қазақ тілінің грамматикасы туралы шағын жұмыс жариялаған) қазақтың жазба тілінің даму бағытын нұсқады. Стильдік тарамдалуына жол салды, көркем проза стилінің негізін қалады. Абай Құнанбаев шығармаларының тілі, қазақ әдеби тілін дамыта түсудегі оның ролі бірсыпыра зерттеліп, ол туралы құнды-құнды пікірлер айтылуда. Абай қазақтың ұлттық әдеби тілінің негізін қалаушылардың бірі дегенде, ең алдымен, Абай қолданған әдеби тіл, бір жағынан, өзіне дейінгі поэзиялық түрде дамып келген әдеби тілдің жалғасы болғанын, екіншіден, ақын ол тілдің сапалық қасиеттерін ұштап, дамыта түсіп, қоғамдық қызметін арттырғанын еске аламыз. Сонымен бірге үшіншіден, ол тіл бүгінгі кемеліне келген, даму шыңына жеткен ұлттық жазба әдеби тіліміздің басы болып табылатынын негізге аламыз. Сондықтан да Абай шығармаларының шоқтығы бүгінгі поэзия деңгейінен қарағанда да өз қадірін жоймай, сапалық қасиеті айқындала, даралана түсіп, соның арқасында оның поэзиясы көркемсөз шеберлеріне өрелі өнеге, ұлағатты үлгі боп үнемі көріне бермек. Абай, ең алдымен, көркем әдебиеттің, өлең сөздің қоғамдық-әлеуметтік мәні мен қызметінің жан-жақты терең сырын, қолданылу жүйесі мен шеңберін, жеке адам өмірінде алатын орнын дұрыс түсініп, оның қоғамдық даму көшіндегі көріністерін қайшылық, жарасымдықтарымен көрсетіп, осының бәрін өз творчествосына рухани азық ете білді. Сөз кестесіндегі әр тілдік элементтің жалпыға таныс ортақ мәндерімен бірге ішкі мүмкіндіктерін, мағыналық, стильдік жүк көтере алуын терең сезінді, сол арқылы әдеби-көркемдеу тәсілдерінің жаңа үлгілері, түрлері пайда болып, жаңа сөздердің, тіркестердің әдеби айналымға түсу қабілеті мен аясы кеңіді, осы жаңалықтың бағыт жобасын да жасап берді. Сондықтан да ол, «өлеңді ермек үшін, жоқ-барды ертегіні термек үшін жазбайтынын» ашық та, айқын баса көрсетіп, көркем сөз, әдеби тіл арқылы «тіл ұстартып өнер шашуды, наданның көзін емес, көңілін ашуды» көңіліне мақсат тұтанынын айтады. Сөз қадірін қастерлей білген, сөз құдіретін бар құдіреттен жоғары қоя білген Абай: «Қуаты күшті нұрлы сөз Қуатын білген абайлар»,- деп бірде сиына, енді бірде: « Жалын мен оттан жаралған сөз ұғатын қайсың бар?»- деп, жан-жағына сұраулы оймен қарайды. Қастерлеп те, тып-типыл етіп те, өртеп те кетеді. Абай өз творчествосында қазақтың ауызша тарап келген байырғы әдеби тілін негіз етті, оның барын дамытып, жоғын толықтырады, жаңа сатыға көтереді. Әрине, Абай қазақ әдеби тілін жаңа сатыға көтергенде, бұрынғы принцип – бағыттардың баршасын жоққа шығарған жоқ, керісінше, ең басты өмірлік белгілерін сақап, оларды әрі қарай ұстады. Абайтанушылардың жазғандарына қарағанда, Абай қазақтың бай ауыз әдебиетін, өзіне дейінгі және өзімен тұстас Арқа, Жетісу ақындарын жақсы білген, тілдеріне зер салған. «Сөздері бірде жамау, бірде құрау» деп, сол әдебиеттің ең бетке шығар үш уәкілі – Бұхар, Шортанбай, Дулатты сынағымен, олардан көп үйренген, бұл сөзінде Абай олардың өлең ұйқастарын, сөз қиыстырған ақындығын олқысынбаған, үшеуінің бірдей идеясын, ой кедейлігін әшкерелеген. Абайдың тұсында және сәл алдында қазақ халқының мәдени-рухани дүниесінде ауызша да, жазбаша түрде де тараған әр алуан әдебиет саласы барлық жағынан екі топқа бөлінеді. Тақырып жағынан: азаматтық және діни әдебиет. Идеясы жағынан: демократтық-кертартпа сарындағы әдебиет; жанр жағынан: көркем әдебиет және өзге жанрларға жататын үлгілер. Халықтың ұлт ретінде консолидациялануына ұйытқы болатын фактордың бірі-жазба әдеби тіл болуға тиіс. Абай мұндай ұйытқылық қасиетті шағатай тілінен көре алмады, ондай күшті Абай сан ғасырдан қазақ поэзиясына қызмет етіп келе жатқан, ауызша тараған төл әдеби тіл мен халықтың сөйлеу тілінен көріп тапты. Бірақ Абай үшін шағатай тілі немесе қазақ топырағындағы «кітаби тіл» қазақтың ұлттық жазба тілі ретінде әрі қарай қызмет ете алмағанымен, ол құбыжық емес, қосалқы құрал. Абайдың қазақ әдеби тіліне қосқан және бір жаңалығы – бұрынғы фразаларды жаңғыртып, өзгертіп қолдануында. Ол өзгертудің өзі бірнеше түрлі. Абай дәстүрлі тіркесті алып, оның бір-екі сөзін синонимдермен алмастырады да, мағынасын сақтайды. жүктеу/скачать 268.86 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|