Қазақстан Республикасы кәсіпорындарында, соңғы жылдары еліміздің экономикасының нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты бухгалтерлік есептің әәдістемесімен тәжірибесінде түбегейлі өзгерістер болды

Баланс өтімділігін талдау мәселесін құрастырар алдында, жалпы активтерін, баланстың және кәсіпорынның, өтімділігін анықтап алу қажет.

Өтімділіктің екі тұжырымдамасы белгілі. Бірінші тұжырымдама бойынша өтімділік:кәсіпорынның өзінің қысқа мерзімді міндеттемелерін өтеу қабілеттілігі ұғынылады. Мысалы, О.В. Ефимова өтімділік деп- “кәсіпорынның өзінің қысқа мерзімді міндеттемелері бойынша төлем қабілеттілігі”,-деп жазады. Дәл осынысымен , оның пікірінше, өтімділік төлеу қабілеттілігінен өзгешеленеді. И.Б.Балабанов та өтімділікке осы сияқты анықтама береді:”шаруашылық субъектінің өтімділігі,-ол оның өзінің борыштарын тез өтеу қабілеттілігі, егер кәсіпорын өзінің ағымдағы активтерін өткізіп, яғни оларды ақшаға айналдыра алса, өзінің қысқа мерзімді міндеттемелерін орындауға шамасы бар болса, онда ол өтімді кәсіпорын болып саналады”. Бұл тұжырымдама жоғарыда айтылған төлем қабілеттілігі тұжырымдамасына өте ұқсас. Олардың айырмашылығы пайдаланатын көрсеткіштер мен есептеу әдістерінде. Екінші тұжырымдама бойынша өтімділік бұл ағымдағы активтердің ақша қаражатына айналуға дайындығы мен жылдамдығы. Профессор Н.П.Кондраков өтімділік деп-“материалдық және тағы басқа құндылықтардың сатылу және олардың ақша қаражаттарына айналу мүмкіндігін айтады. Ағылшын авторларының “Бухгалтерлік талдау деген” еңбегінде “фирманың өтімділігі-бұл оның барлық қажетті төлемдерін, олардың төлеу уақыты келгенде, жабу үшін аз ктивтерін қшаға айналдыру қабілеттілігі” деп көрсетілген. “Өтімді “ сөзі дейді дейді олар “ақшаға оңай айналатын оңай айналатын” деген ұғымды білдіреді. Профессор В.В.Ковалев:қандайда бір актитің өтімділігі ол оның ақша қаражатының түрлену, айналу қабілеті”,-дейді. Ол өтімділік дәрежесі , оның түрлену уақыты жүзеге асырылатын уақыттың ұзақтылығымен анықталатын, уақыт қысқа болатын сайын, осы активтердің өтімлілігі жоғары болады”,-деп жазады. Өтімділік кәсіпорынның сөзсіз қабілетілігін білдіреді және активтер мен міндеттемелердің арасындағы жалпы соммасы бойынша да әрдайым теңдікті көрсетеді. Кәсіпорнның өтімділігі шын мәнінде баланс өтімділігін көрсетеді. Сондықтан кәсіпорынның төлем қабілеттілігін бағалау үшін бухгалтерлік баланстың көрсеткіштерін тереңінен зерттеу керке.

Баланс өтімділігін талдаудың мәні –активтегі өтімділік дәрежесі боынша топталған қаражаттарды пассивтегі міндеттемелермен салыстыруда. Актив пен пассив баптары белгілі бір тәртіппен топталад,-өтімділігі жоғарлардан бастап өтімділігі төменгілерге , яғни өтімділігінің төмендеу тәртібі бойынша қайтару уақыты ұзақтардан қайтару уақыты қысқаларға қарайяғни қайтару уақыты қысқаларға қарай, яғни қайтару уақытын жоғарлату тәртібі бойынша болады. Кейде керісінше тәртіп болуы да мүмкін, мысалы батыс европалық елдергк осыны қолданылады.

Өтімділік дәрежесіне, яғни ақша қаражаттарына айналу жылдамдығына байланысты кәсіпорын активтері келесідей топтарға бөлінеді.

А1.Ең өтімді активтер. Әлемдік тәжірибеде бұларға кәсіпорынның ақша қаражаттарының барлық баптарымен құнды қағаздары жатады.

Ақша қаражаттары мен құнды қағаздар (қысқа мерзімді қаржылық инвестициалар)-айналым қаражатының ең мобильді бөлігі. Ақшамкн ірден есеп айырысуға болады, ал құнды қағаздр қолма-қол ақшаға тез йналады.

А2.Тез өткізілетін активтер.Бұларға қысқа мерзімді дебиторлық борыш соммасы есеп айырысу шотына белгілі бір уақытта келіп түсіп, бұларда өз міндеттемелерін төлеуге жұмсалуы мүмкін.Есеп айырысу құжаттары бойынша төлеу кақыты ұзарып кеткен борыштардың өтімділігі анағұрлым төмен, себебі төлемнің қашан келіп түскенін белгісіз. Бірақ нарықтық экономикада уақытында қайтарылмайтын борыштар көбіне болмайды, себебі оны қайтарып алуға алдын ала шаралар қолданылады. Кез келген дебитор айыппұл төлеу қауіпінен тіпті банкрот болып жариаланудан қорқып, өзінің қарыздарын уақытында төлеуге тырысады. Сондықтан нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеп жатқан кеәсіпорынның өтімді қаражаттарын есептегенде ақша қаражаттарына қысқа мерзімді дебиторлық борыш ын да қосады. Бірақ әлі қалыптаспаған нарықтық экрнрика, инфляция

әріптестер арасында шаруашылық борыштың барлығы бірдей ақша қаражатына тез айнала алайды.

Күмнді дебиторлық борыштың үлесн көп болуы кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қауіп төндірілуі мүмкін.

Сатуға арналған дайын өнім және материаодық құндылықтар қаржының өтімділігі бұдан да төмен болады, олар келесі топты құрайды

А3. Баяу өткізілетін активтер. Баланс активінің бөлімінің “Тауарлы материалдық қорларын” бабы және баланс активінің І бөліміндегі “Ұзақ мерзімді инвестициалар “ (жарғылық қорға бсқа кәсіпорынның салғае салымдар мөлшеріне азайтылған мөлшеріне азайтылған бабы.

А4.Қиын өткізілетін активтер.Баланс активінің І бөлімінің алдындағы топтарға енгізілген баптарынан басқа барлық баптары. І бөлім баптарынан “Ұзақ мерзімді қаржылық инвестициалар” бабы бойынша соманың бір бөлігі ғана алынып тасталынғандықтан, қиын өткізілетін активтер құрамына басқа кәсіпорынның жарғылық капиталға салған салымдары ғана есепке алынады.

Баланс акиивінің баптары олардың өтімділік дәрежесі бойнша топтағанда , басты орынды ең өтімді және әр жақты меншік нысаны оларды –кассадағы, банктгі есеп йырысу, алюта және ағымдағы шоттағы ақша қаражаттары. Бұдан кейін бағалы қағаздарға салынған қысқа мерзімді қаржылық инвкстициалар, дебиторларен есеп айырысулар тұрады. Активтің бұл құрастырылған баптары негізінде кәсіпорынның “өтімділігін” яғни активтің бірінші кезектегі міндеттемелерді төлеу үшін қаражаттар алынатын бөлігін көрсетеді. Өтімділігі бұдан төен элементтер туарлы материалдық қорлар мен негізгі капиталдың баптарына топтастырылған. Баланс пассивиері оларды қайтару, төлеу уақытының мерзіміне байланысты топтастырылады.

П1. Неғұрлым тезірек төленуге тиісті міндеттемелер. Бұларға уақытында төленбеген кредиторлық борыш, қарыздар, басқа да қысқа мерзімді міндеттемелер жұмвскерлермен олардың алған қарыздары бойынша есеп айырысу көлемінен ақан мөлшерде жұмыскерлерге берілген қарыздар жатады. Бұл берілген мөлшерден асу банктің мақсатты қрыздарын өз мақсаты бойынша пайдаланбағанын білдіреді және сондықтан тезірек өтеу үшін неғұрлым өтімді активтермен қамтамассыз етілуі тиіс.

П2. Қысқа мерзімді міндеттемелер.Қысқа мерзімді міндеттемелер несиелер,зайымдар жне жұмыскерлерге арналған қарыздар.

П3. Ұзақ мерзімді міндеттемелер. Пассивтің І бөлімінің “Меншікті капитал” баптары. Акти пен пассивтің балансын сақтау үшін бұл топтың жиыны баланс акивінің “Алдағы кезең шығындары” бабы бойынша сомаға азайтылады.

А2 > П2

А4 < П4.

Төртінші теңсіздік “баланстау” сипатын алады, сонымен қатар терең экономикалық мәні бар: оның орындалуын қаржылық тұрақтылықтың ең төменгі шарттарының сақталғандығын кәсіпорынның меншікті айналым қаражатының барын дәлелдейді.

Баланстың топтастырылған баптарын кесте көрсету орынды болады.

7-кесте

Төлем қаражатының бірінші тобы (А1) төлем міндеттемелерін айтарлықтай жауып туған жоқ, ал екінші бөлігі керісінше.

Актив пен пассив баптарының І тобының жиындарын салыстыру жақында келіп түскен кірістер мен төлемдердің (3 айға дейінгі қатынасын көрсетеді.

Актив пен пассив балансының ІІ тобын салыстыру жақында уақытта күтілетін төлем тәртібінің (3 айдан 6 айға дейінгі) жағдайының жақсаруын немесе нашарлауы туралы қортындыжасауға мүмкіндік береді.

Жалпы алғанда баланс активі мен пассиві баптарының І және ІІ топтарын салыстыру ғымдағы өтімділкті анықтауға мүмкіндік береді. Ол қарастырылып отырған мезгілде жақын уақыттағы кәсіпорынның төлем қабілеттілігін көрсетеді. Талданып отырған кәсіпорынның 2003 жылы,2004жылғы баланс баптарының осы екі тобының мәліметтері бойынша талдау қабілеттілігі болмаған. Ең өтімді және тез өткізілетін активтердің сомасы 2003жылы 4480037 мың теңге.(27792+4452245) құрады, ал тез қайтарылуға тиіс және қысқа мерзімді міндеттемелердің, яғни жалпы ағымдағы активтер 18712 мың теңге (7505+11207) бұл -4461325 мың теңгкге (18712-4480037) төлем қаражаттарынан аз. 2004 жылы төлем жетіспеушілігі 970465 мың теңгені (26687+9723991)-(6783+39244)9750678-46027 құрады.

Баяу өткізілетін активтерді ұзақ мерзімді міндеттемелермен салыстыру перспективалы өтімділікті бейнелейді және болашақ кірістер мен төлемдерді салыстыру негізінде төлем қабілеттілігін жобалауды көрсетеді, яяғни кәсіпорынның бұдан да алыс алдағы уақытқа қаржылық жағдайының жақсаруы немесе нашарлауы алдын ала біліп отыруға мүмкіндік береді. Талданып отырған кәсіпорында 2003 жылы, 2004жылы төлем қаражатының айтарлықтай артықшылығы болған. Егер 2003 жылы оның мөлшері -1786248 мың теңге болған болса, 2004 жылы -2596290 мың теңгені құрады немесе есепті жылы 1.7 есеге кеміген.

Баланс активі мен пассиві баптарының төртінші тобының жиындарын салыстыру кәсіпорынның оның иеленушілеріалдындағы міндеттемелерін жаба алу мүмкіндігін көрсетеді. Бірақ бұл кәсіпорын жабылатын кезде ғана керек болады, ал үздіксіздік принципін сақтау немесе жұмыс жасап жатқан кәсіпорын үшін шаруашылық субъектінің өз меншікті айналым капиталының болуы талап етеді. Ол үшін жоғарыда келтірілген теңсіздік сақталуы тиіс: А4<П4, яғни меншікті қаражаттың көзі иммобильді активтерден көп болу керек. Талданып отырған ксіпорында бұл теңсіздік сақталмаған.

Берілген кесте бойынша жүргізіліп жатқан талдау уақытылы есеп айырысу мүмкіндіктері бойынша қаржылық жағдайды толығымен көрсетеді. Алайда ол берілген кезеңдегі кәсіпорынның нақты қаржылық жағдайын әрқашан дәл көрсете алмайды, оның себебі –бухгалтерлік есеп берулер негізінде сыртқы талдау жүргізіліп жатқан талдаушының аппараттық шектеулігінде. Баланстың өтімділігінбұдан да дәл бағалауды есеп мәліметтерін пайдалану негізінде, яғни қаржылық жағдайды ішкі талдау шеңберінде жүргізуге болады. Бұл жағдайда басты назарды дебиторлық борышқа (оның мөлшеріне, төлеу уақытына, дебиторлық есеп айырысу көздеріне) аудару керек, себебі ол ақша қаражатына ең жақын тұр және қысқа мерзімді қарыздар бойынша борыштарды жабудың негізгі көздері болып табылады.

Көрсетілген кесте бойынша жүргізіліп отырған талдау баланс өтімділігіне кешенді баға беруге мүмкіндік береді. Өтімділіктің жалпы көрсеткіші келесі формуламен есептеледі:

Қөж=а1А1+а2А2+а3А/а1П1+а2П2+а3П3 (2)

Мұндағы: Көж-жалпы өтімділік коэффициенті;

а1,а2,а3-салмақтық коэффициенті;

Амен П-актив пен пассив бойынша сәйкес топтардың жиындары.

Балаес өтімділігінің жалпы көрсеткіші кәсіпорынның жалпы өтімді айналым қаражатының сомасының барлық төлем міндеттемелерінің сомасына қатынасын көрсетеді, барлық мына шарт орындалса: егер өтімлі қаражаттар мен төлем міндеттемелерінің әр түрлі топтары көрсетілген сомаларға қаражаттың түсуі мен міндеттемелерінің өтелуін есепке алатын, салақтық коэффициенттермен бірге кіруі шарты орындалған кезде ғана.

Бұл теориялық мәні 0.9-дан төмен болмауға тиіс көрсеткіш кәсіпорынның міндеттемелерінің барлық түрлері бойынша қашықтағы және таяу арадағы есеп айырысуды жүзеге асыру қабілетін көрсетеді.

Тіркелген кәсіпорынның әр түрлі есепте кезеңдерге жататын баланстарын және әр түрлі кәсіпорындардың баланстарын салыструға және егер салмақтық коэффициентерін келесі шектеулерге баруға және және егер салмақтық коэффициенттерін келесі шектеулерге баруға және бағынған жағдайда қай баланс өтімд екендігін анықтауға мүмкіндік береді:

а2 > а3; (3)

а3 < 0.

Бұл шектеулер қаржылық жағдайды баланс өтімділігі дәрежесі бойынша саралауды және әртүрлі жағдайларда тәртіптің қатынасын беретін шарттарды қарастыру балансына негізделген.

Баланс өтімділігі үшін ең өтімді активтер мерзімі ең қысқа міндеттемелер бірінші орында болатындықтан, бірінші коэффициент 1-ге тең деп алынады.Осы жағдайды ескере,2-ші және 3-ші салмақтық коэффициенттерге шектеулер жүйесі былай болады:

1>а2+а3;

а2>а3; (4)

а3>0.

Бұдан шығатын а3<0.57.

а1=1;а2=0.5;а3=0.3 (5)

Сонда өтімділіктің жалпы көрсеткішінің берілетін түрі:

Көж=А1+0.5А2+0.3А3/П1+0.5П2+0.3П3 (6)

Осы көрсеткіштің көмегімен кәсіпорынның төлем қабілеттілігіне және кәсіпорындағы өтімділік жағынан қарастырғандаықаржылық жағдайдың өзгерістеріне жалпы баға береді. Бұл көрсеткіш сонымен қатар, есеп берулер негізінде өте көп әріптестерінің ішінен ең сенімді әріптесті таңдағанда қолданылады. Біздің кәсіпорында қысқа мерзімді міндеттемелерін өтеу жөнінде мүмкіндіктерін көрсете алмайды. Сондықтан, осы көрсеткішпен қатар, кәсіпорынның түрін қабілетін бағалау үшін, өтімді қаражаттардың жиынымен ажыратылатын, өтімділік көрсеткіштерінің бүтіндей жүйесі қолданылады. Кәсіпорын жоғары немесе төмен дәрежеде өтімді болуы мүмкін, себебі ағымдағы активтердің құрамына әртекті төлем қаражаттары кіреді, бұлардың ішінде қысқа мерзімді міндеттемелердің жабуға арналған оңай өткізілетін де, қиын өткізілетін де қаражаттар болады. Қарастырылған жүйедегі маңыздылары болып үш көрсеткіш саналады: абсолютті өтімділік коэффициенті, жабудың аралық коэффициенті және жабудың жалпы коэффициенті.


2.4 Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін талдау.
Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі оның қаржылық тұрақтылығының маңызды белгілерінің бірі және сондықтан онымен тығыз байланысты болады. Сол себепті нарық экономикасы жағдайында оған көп көңіл бөлінеді.

Арнайы есептік-талдау әдебиеттерінде төлем қабілеттілігін анықтау жөнінде әр түрлі көзқарастар кездеседі. Қаржылық талдау бойынша кейбір авторлар төлем қабілеттілігі ретінде кәсіпорынның өзінің ұзақ мерзімді міндеттемелері бойынша есептесе алу қабілеттігін түсінеді. Мысалы, О.С.Ефимова (18) төлем қабілеттілігі: “кәсіпорынның өзінің ұзақ мерзімді міндеттемелері бойынша есептесе алу қабілеттілігін түсіну қабылданған”, - деп жазады. “Фирманың қызметін қаржылық талдау” кітабының авторлары да осы көзқарасты ұстайды.

“Төлем қабілеттілігін, – деп жазады олар, – компанияның ұзақ мерзімді қарыздарын уақыты келген кезде өтеу қабілеттілігін анықтау үшін бағалайды”.

Басқа авторлар төлем қабілеттілігі деп кәсіпорынның тек қысқа мерзімді міндеттемелерін өтеуге дайындығын түсінеді.Осылай, “Шаруашылық қызметті талдау” оқулығының авторлары “Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі деп оның өзінің жедел міндеттемелері бойынша өзі мерзімінде төлем жүргізу қабілеттілігі түсіндіріледі” деп есептейді. Бұл түсінікті М.Н.Крейнина толығырақ баяндайды. “Төлем қабілеттілігі, – деп жазады, ол – бұл кәсіпорынның кредиторлары жағынан төлемдер туралы қойылған талаптары қарыздарын өтеуге дайындығы”. Сөз, тек қысқа мерзімді қарыздар туралы екендігі анық. Ұзақ мерзімді қарыздарды қайтару мерзімі алдын ала белгілі болады. Төлем қабілеттілігі – бұл барлық қысқа мерзімді міндеттемелер бойынша қарыздарды өтеу және өнім өндіру процесін үзіліссіз іске асыру үшін жеткілікті қаржының болуы.

Профессор В.В Ковалев төлем қабілеттілігі деп оның “қысқа мерзімді міндеттемелері бойынша есеп айырысуды өз уақытында және толығымен жүргізу қабілеттілігін” түсінеді. “Төлем қабілеттілігі, – деп жазады ол, – кәсіпорынның жедел өтеуді талап ететін кредиторлық қарыздар бойынша есеп айырысуға жеткілікті ақша қаражаттарының және олардың эквиваленттерінің болуы” (21). Соңғы түсінікпен келісетін профессор И.Т.Балабановтың анықтамасы. “Төлем қабілеттілігі, – деп жазады ол, – бар ақша сомасының белгілі бір мерзімді жедел төлемдерінің сомасына қатынасын көрсететін төлем қабілеттілігінің коэффициенті арқылы көрінеді. Егер төлем қабілеттілігінің коэффициенті бірден үлкен немесе тең болса, онда бұл шаруашылық жүргізуші субъект төлем қабілетті екенін білдіреді. Егер төлем қабілеттігінің коэффициенті 1-ден аз болса, онда талдау процесінде төлем қаражаттарының жетіспеу себептерін анықтау керек” (7).

Қысқа мерзімді міндеттемелер жайлы болса да, бұл түсінікті профессор А.Д. Шеремет (2) басқаша ашып көрсетеді. Ол “кәсіпорынның төлем қабілеттілігі деп өз уақытында техника және материалдармен жабдықтаушылардың төлем талаптарын қанағаттандыру, несиелерді қайтару, қызметкерлердің еңбегінің төлемін жүргізу, бюджетке төлемдер еңгізу қабілеттілігі түсіндіріледі” деп жазады. Төлем қабілеттігінің өте қысқа және дәлірек анықтамасын профессор В.П. Кондраков береді. Оның пікірінше “төлем қабілеттілігі – бұл кәсіпорынның өз міндеттемелері бойынша есеп айырыса алу мүмкіндігі”. Бұл жағдайда міндеттеме – бұл кәсіпорынның банкке немесе басқа қарыз берушіге ақша төлеу және сонымен өз қарыздарын (қысқа мерзімді, ұзақ мерзімді) өтеу міндеті. Ұзақ мерзімді қарыздарды өтеу мерзімі шарты бойынша ұзақ мерзімді несиенің және қарыздың мерзімінің өтеуіне байланысы, қысқа мерзімді қарыздармен сәйкес келуі мүмкін. Және есепті жылы өтеуі қажет ұзақ мерзімді қарыздардың бір бөлігін қысқа мерзімді қарыздарына жатқызу керектігін есептеу біздің ойымызша дұрыс, себебі ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді міндеттемелер шотының Бас жоспары “несиелер” 60 бөлімшесінің 601-603 синтетикалық шоттарының әр түрлі субшоттарында ескріледі. Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, кәсіпорынның төлем қабілеттілігі деп , оның дер кезінде өзінің барлық міндеттемелері бойынша төлемдер жүргізуге дайындығын түсіну керек деп есептейміз. Бірақ бұл үшін кәсіпорынның есеп айырысу, валюта және басқа да шоттарында ақшалары болуы керек.

Қарыздарды өтеу үшін құралдардың айналымы кезінде ақшаға айналу керек дебиторлық борыштар потенциалды құрал болып табылады.

Қарыздарды өтеу үшін құралдар сонымен бірге кәсіпорында бар тауарлы-материалдық құндылықтардың қоры бола алады. Оны сатып кәсіпорын ақша қаражатын алады.

Басқаша айтқанда, теориялық түрде қарыздарды өтеу кәсіпорынның барлық ағымдағы активтерімен қамтамасыз етіледі. Нақ осылай теориялық түрде, егер кәсіпорынның ағымдағы активтері қысқа мерзімді міндеттемелерінің сомасын артса, онда ол қарыздарды өтеуге дайын деп есептеуге болады. Бірақ, егер кәсіпорын барлық ағымдағы активтерін қарыздарды өтеуге бағыттаса, онда дәл сол кезде оның өндірістік қызметі тоқтатылады, себебі онда өндіріс құралдарын тек негізгі құралдарды құрайды, ал материалды айналым құралдарын алуға ақша жоқ, олар толығымен қарыздарды төлеуге кетті.

Сондықтан төлем қабілеттілігі бар деп, ағымдағы активтің сомасы ағымдағы міндеттемелерін көп жоғары кәсіпорынды есептеуге болады. Кәсіпорынның тек қарыздарды өтеуге ғана емес, сонымен бірге үздіксіз өндіріс үшін қаржылары болуы керек.

Ағымдағы төлем қабілеттілігі баланс жасау мерзімімен анықталады. Кәсіпорын жабдықтаушыларына, банктік қарыздар және басқа да есеп айырысулар бойынша қарыздары жоқ болса төлем қабілетті деп саналады.

Келешекке арналған төлем қабілеттілігі нақты бір мерзімдегі оның төлем құралдарының сомасын осы мерзімдегі жедел (бірінші кезектегі) міндеттемелерімен салыстыру жолымен анықталады.

Төлем қабілеттілігі белгілі бір мерзімде қолдағы ақша сомасының жедел төлемдер сомасына қатынасын көрсететін төлем қабілеттілігі коэффициенті арқылы көрінеді. Егер төлем қабілеттілігі коэффициенті 1-ге тең немесе үлкен болса, онда бұл ол кәсіпорынның төлем қабілетті екенін білдіреді. Егер коэффициент 1-ден аз болса, онда талдау процесінде төлеу құралдарының жетіспеуі себептерін анықтау керек.

Төлем қаражатының сомасын анықтау мәселесі бойынша әр түрлі көзқарастар бар. Төлемге қабілетті құралдарға ақша қаржыларын, қысқа мерзімді бағалы қағаздарды жатқызу әлдеқайда тиімді, себебі олар тез өткізіледі және ақшаға тез айналады. Ағымдағы міндеттемелерге ағымдағы пассивтер, яғни өтелуге жатқызылған міндеттемелер мен қарыздар: банкінің қысқа мерзімді несиелері, қысқы мерзімді қарыздар, кредиторлық борыштар және басқа пассивтер кіреді.

Төлем құралдарының ағымдағы міндеттемелерден асуы кәсіпорынның төлемге қабілетті екенін білдіреді. Банкте есептің және басқа шоттарда ақшаның болмауы, банкке қайтарылатын несиенің мерзімі өтіп кетуі, қаржы органдарына қарыз болуы, еңбекке төленетін қаржылар мерзімінің сақталмауы төлемге қабілетсіздікті көрсетеді.

Төлем қабілеттілігі оны қысқа мерзім ішінде (апта, жарты ай) талдау кезінде анығырақ көрінеді.

Есепті кезең ішіндегі ағымдағы төлем қабілеттілігі төлемдік күнтізбе көмегімен есептелуі мүмкін, оның негізіндегі ағымдағы жедел төлем қабілеттілігінің коэффициенті анықталады, кредиторлармен, банкпен қаржылық және басқа органдармен өз уақытында есеп айырысуды қамтамасыыз ететін шаралар жасалады. Төлемдік күнтізбе аналитикалық есептің мәліметтері, банк көшірмесі, төлемнің мерзімдік картотекасы негізінде жасалады. Мұндай есептер күнделікті немесе 3 – 5 күнде бір рет және басқа уақыт аралықтарында жүзеге асырылуы мүмкін. Есептің мерзімділігі кәсіпорын төлем қабілеттілігіне байланысты. Егер тұрақты болса, есептеу сирек, ал егер тұрақсыз болса жиі жүргізуге болады. Ағымдағы оперативтік анықтау үшін кәсіпорынның төлем құралдары және уақыты келген оның қарыздары (мерзімді міндеттемелері) туралы келесі ақпаратты қарастырайық (5-кестені қараңыз).

Осы ақпараттың негізінде төлем құралдары мен жедел міндеттемелерді анықтайық.

Келтірілген ақпарат осы мерзімде кәсіпорын өз қарыздарының 86,3-ын ғана төлей алатынын көрсетеді  3655:4233 , қарыздарының 13,7  -ы төленбей қалады, бұл айыппұл санкцияларын төлеуге және кәсіпорынның шығындалуына әкелетін мерзімі өткендер қатарына жатқызылады.

Ағымдағы төлем қабілеттілігін талдау кезінде сандық көрсеткіштерден басқа сапалық сипаттамаларын білу керек.

Қаржылық икемділік кәсіпорынның алдын ала болжамаған жағдайларға байланысты ақша қаражатының түсуі кезінде кездейсоқ үзілістерге қарсы тұру қабілеттілігімен сипатталады. Бұл өзгермелі жағдайға төтеп беру үшін әр түрлі көздерден қарыз алу, акционерлік капиталды көбейту, активтерді сату, қайта орналастыру, кәсіпорын қызметінің деңгейі мен сипатын өзгерту дегенді білдіреді.

Ақша қаражатын қарызға алу қабілетттілігі әр түрлі себептерге байланысты және тез өзгеруге бейім. Ол кәсіпорын табыстылығымен, тұрақтылығымен, салыстырмалы өлшемімен, салалардағы жағдайымен, капиталдың құрамы және құрылымымен анықталады.

Көбіне ол несие нарығының өзгеру бағыттары мен жағдайы сияқты сыртқы факторларға тәуелді. Несие алу қабілеттілігі ақша қаражаты керек жағдайда және кәсіпорынға қысқа мерзімді несиелерді ұзарту үшін қажет кезде маңызды. Алдын ала келісіммен қаржыландыру немесе ашық несие линиялары кәсіпорын белгілі бір мерзім ішінде және белгілі бір жағдайларда ала алатын несие - потенциалды қаржыландыруға қарағанда, керек кезде алудың сенімді көздері. Кәсіпорынның қаржылық икемділігін бағалау кезінде оның вексельдері, облигацияның және артықшылықты акцияның рейтингі, активті сатудың шектілігі, шығыннның кездейсоқтық дәрежесі, ереуіл, сұраныстың төмендеуі және жабдықтау көздерінің жойылуы сияқты, өзгермелі жағдайларға тез бейімдеушілік қабілеттілігі есепке алынады.

Ағымдағы қысқа мерзімді төлем қабілеті өте тар түсінік, себебі оны болашақта қолдану мүмкін емес.

Кәсіпорынның перспективті ұзақ мерзімді – бір жылдан аса төлем қабілетін бағалау үшін өтімділіктің динамикалық, статистикалық көрсеткіштері пайдаланылады. Динамикалық көрсеткіштердің бәрі өнімді жұмыс, қызмет өткізуден түскен табыстың орташа ағымдағы міндеттемелерге қатынасы болып табылады. Есептеу үшін алымында есепті кезеңдегі есеп шоты бойынша дебет айналымын, ал бөлімінде – осы кезеңдегі ағымдағы міндеттемелерінің орташа қалдықтарын алуға болады. Бұл есепте алымы баланс жасау мерзіміндегі емес белгілі бір кезең үшін ақша қаражатының ағымын көрсетеді.

Нарықтық экономика теориясы мен практикасында перспективті төлем қабілеттілігін талдауды нақтыландыру және тереңдету үшін қолданылатын басқа да көрсеткіштер белгілі. Олардың ішіндегі маңыздысы табыс пен табыс табу қабілеттілігі, себебі осы факторлар кәсіпорынның қаржылық саулығы үшін анықтаушылар болып табылады. Табыс табу қабілеттілігі деп болашақта кәсіпорынның негізгі қызметінен тұрақты табыс алу қабілеттілігі түсіндіріледі. Осы қабілеттілікті бағалау үшін ақша қаражатының жеткіліктігі мен оның капиталға айналдыру коэффициенттері талданады.Ақша қаражатының жетіспеушілік коэффициентіі кәсіпорынның күрделі шығындары, айналым қаражатының өсуі немесе дивидеттерді төлеуді жабу үшін табыс табу қабілеттілігін көрсетеді.

Циклділіктің және басқа кездейсоқтың әсерін жою үшін, бөлшектің алымы мен бөлімінде бес жыл ішіндегі мәліметтер алынады.

Есептеу келесі формула бойынша жүргізіледі:

Каж=Өнімді өткізуден түскен табыс/Күрделі шығындар+Дивидент төлеу+Айналым қаржысының өсуі;

1-ге тең ақша қаражатынның жеткіліктілік коэффициенті кәсіпорынның сыртқы қаржыландыруға жүгінбей қызмет істей алатынын көрсетеді. Егер бұл коэффициент бірден төмен болса, онда кәсіпорын өз қызметінің нәтижесі есебінен дивиденд төлеуге және өндірістің қазіргі деңгейін қолдауға қабілетті емес.

Ақша қаражатын капталға айналдыру коэффициенті кәсіпорын активіндегі инвестиция деңгейін анықтауда қолданылады және келесі формула бойынша есептеледі:

Кск=Өткізуден түскен табыс-төленген дивиденттер/алғашқы құны бойынша негізгі құралдар+инвестициалар+басқа активтер+меншікті айналым капиталы;

Ақша қаражатының капиталға айналдыру деңгейі 8-10 шегінде жеткілікті болып саналады.

Кәсіпорынның перспективті төлем қабілеттілігін анықтау үшін кәсіпорын активіндегі ақша қаражатын айналдыра алатын жылдамдық және дайындықты сипаттайтын өтімділіктің статистикалық көрсеткіштері кеңінен пайдаланылады.

Үш көрсеткіш жиі қолданылады:

1. 
   абсолютті өтімділік коэффициенті;
   
2. 
   аралық өтеу жабу коэффициенті;
   
3. 
   жалпы өтеу жабу коэффициенті.
   

Ол баланс жасалған мерзімде немесе жақын мезгілде ағымдағы қарыздардың қандай бөлігі өтелетінің көрсетеді.

Осы көрсеткіштің дұрыс шектеуі келесі түрде болады:

Бұл – ағымдағы міндеттемелердің қандай бөлігі жедел өтелуі керек екндігін көрсететін төлем қабілеттілігінің қатаң белгісі. В.П. Палий бұл коэффициенттің мәні 0,2 – 0,25-тен жоғары болуы керек деп санайды.

Айналым қаражатының өтімді бөлігінің яғни тауарлы-материалдық қорларды есептемегенде ағымдағы міндеттемелерге қатынасын ашып көрсететін бір көрсеткіштің есебі айналым құралдарының жеке категорияларының өтімділігі бірдей еместігінен шығып отыр.

Аралық өтеу коэффициентінің қалыпты төменгі шегін бағалау былайша өрнектеледі:

В.Ф. Палий “бұл коэффициенттің теориялық ақталған бағалауы 0,7 – 0,8 аралығында жатыр” деп есептейді 20.

Қауіпті өтімділік коэффициенті кәсіпорынның күтілетін төлем қабілеттілігін дебиторлық борыштың бір айналымның орташа ұзақтығына тең кезеңге сипаттайды.

Басқа да көзқарас бар. Шамамен бұл коэффициент 0,5-тен кем болмауы тиіс, себебі жедел және қысқа мерзімді міндеттемелердің әр теңгесіне ақша қаражатының және дебиторлық борыштың 50 тиыннан кем келмеуі тиіс (25).

Ағымдағы өтімділік коэффициенті (жалпы өтеу коэффициенті) барлық ағымдағы активтердің жедел және қысқа мерзімді міндеттемелердің көлеміне қатынасын көрсетеді. Ол ағымдағы активтер мен міндеттемелердің қандай есесін өтейтінін белгілеуге мүмкіндік береді және дебиторлармен өз уақытында есеп айырысу және дайын өнімді тиімді өткізу жағдайларында ғана емес, басқа элементтері қажет болған кезде сату жағдайында бағаланатын кәсіпорынның төлемдік мүмкіндіктерін көрсетеді.

Жалпы өтеу коэффициенті өтімді құралдар жедел және қысқа мерзімді міндеттемелерінің сомасын өтейтінін белгілеуге мүмкіндік береді және сонымен баланс құрылымының тұрақтылық дәрежесін ғана емес, кәсіпорынның өзінің қысқа мерзімді қарыздары бойынша тез есептесе алу қабілеттілігін дәлелдейді.

Нарықтық экономикасы дамыған елдерде бұл көрсеткішке кәсіпорынның ағымдағы өтімділігін бағалау кезінде ерекше мән беріледі. Оның кеңінен қолданылуының негізгі себептері:

1. 
   біріншіден, ағымдағы активтер мен ағымдағы пассивтертердің өтелу дәрежесін көрсетеді. Бұл көрсеткіш қаншалықты жоғары болса, соншалықты қысқа мерзімді міндеттемелерді төлеу сенімділігі жоғары болады;
   
2. 
   екіншіден, ағымдағы активтердің ағымдағы пассивтерден асып кетуі ағымдағы активтерді (ақша қаражаттарынан басқасы) сату немесе жою (тарату) кезінде зияндардың пайда болуына бөгет болады. Бұл қарсы әрекеттің қаншалықты күштірек болуы, кредитор үшін соншалықты тиімді. Бұл арттыруды шетел компанияларында жұмыс істеуші капитал (30) немесе қаржы-эксплуатациялық қажеттілік деп атайды.
   

Берілген шектеу кәсіпорынның өтімді құралдарға (немесе қаражаттарға) тиімді қажеттілік деңгейі ағымдағы міндеттемелерден 2 есе асуы қажет екендігін көрсетеді. Ағымдағы өтімділік коэффициенті барлық айналым қаражаттарының бір айналымының орташа ұзақтығына тең кезеңдегі кәсіпорынның күтілетін төлеу қабілеттілігін сипаттайды.

Осы көрсеткіштің нормативі маңызына байланысты басқа пікірлер де кездеседі (6). Ол 1 мен 3 арасындағы шектерде болуы тиіс (4). Төменгі шегі ағымдағы міндеттемелерді өтеуге жеткілікті болуы тиіс, жетпесе кәсіпорын төлеуге қабілетсіз болуы мүмкін.

Ағымдағы активтердің ағымдағы міндеттемелерден екі есе артық болуы орынсыз болып саналады, себебі бұл компанияның өз қаражаттарын рационалды салмауы мен олардың тиімсіз пайдалануын көрсетеді.

Ағымдағы өтімділік коэффициентінің 2-ге тең нормативтік мәні біздің елімізде есеп беру кәсіпорындардағы нақты жағдайды ескермей, кәсіпорынның банкроттығы туралы шешім қабылдау үшін қажет белгілердің бірі ретінде алынған. Ағымдағы өтімділік коэффициентінің нормативтік мәні барлық кәсіпорындар үшін бірдей, яғни шаруашылық субъектісінің өндіріс түрі мен салалық ерекшеліктері есепке алынбайды.

Бұл нормативтік мән әлемдік есептік талдау тәжірибесінде салалар және салааралық бойынша бөлшектеліп қолданылады. Осылай, АҚШ-тың Сауда министрлігінің мәліметтері бойынша, салалар мен кәсіпорындар тобы бойынша жалпы өтеу коэффициенті 2004 жылы мынадай мәндерге ие болды. Өндірістік сала корпорациясы – 1,47, тамақ өнімдерінің өндірісі – 1,25, баспа қызметі – 1,67, химия өнеркәсібі – 1,30, мұнай және көмір өндіру өнеркәсібі – 1,0, машина жасау – 1,85, электр құралдары және электрондық техника өндірісі – 1,47, бөлшек сауда – 1,50 (21). Біздің елде де статистикалық материалдарды жинақтау мөлшеріне қарай бұл көрсеткіштің мәнін салалар мен салааралық бойынша бөлшектеп және активтің өтімділігін талдауда қолдану керек.

Кәсіпорын өтімді қаржының болуын оларға ұтымдылық қажеттілік шегінде реттеуі қажет. Ол – әрбір нақты кәсіпорын үшін келесі факторларға байланысты:

• 
  кәсіпорын және оның қызметінің көлемі, мөлшері (өндіру және өткізу көлемі қаншалықты көбірек болса, соншалықты тауарлы-материалдық құндылықтар қоры мол болады);
  
• 
  өнеркәсіп және өндіріс салалары (өнімге деген сұраныс және оларды өткізуден түсімнің түсу жылдамдығы);
  
• 
  өндірістік цикл ұзақтығы (аяқталмаған өндіріс көлемі);
  
• 
  материал қорын қалпына келтіруге қажет уақыт (олардың айналу ұзақтығы);
  
• 
  кәсіпорын жұмысының маусымдылығы;
  
• 
  жалпы экономикалық коньюктура.
  

Кәсіпорын кредиторлары тұрғысынан, айналым құралдарын құрудың осы варианты аса жоғары бағаланады. Сонымен бірге, менеджердің көзқарасы бойынша кәсіпорында қорлардың өте көп жиналуы, қаржыларды дебиторлық борышқа аудару кәсіпорынның активтерін шебер пайдалануымен байланысты.

Өтімділіктің әр түрлі көрсеткіштері тек өтімді қаржыларды есепке алудың әр түрлі дәрежесінде кәсіпорынның қаржы жағдайының тұрақтылығының жан-жақты сипаттап қана қоймай, сонымен бірге талдау хабарларының әр түрлі сыртқы пайдаланушыларының мүдделеріне жауап береді. Мысалы, шикізат пен материал жеткізушілері үшін абсолютті өтімділік коэффициеті қажет. Осы кәсіпорынды несиелейтін банк өтімділіктің аралық коэффициенттеріне көп көңіл бөледі. Кәсіпорынның сатып алушылары немесе акциялар мен облигацияларды ұстаушылары кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын ағымдағы өтімділік коэффициенті бойынша бағалайды.

Көптеген кәсіпорындар үшін аралық өтімділіктің төмен коэффициентінің жалпы өтімділіктің жоғары коэффициентіне сай келуі тән екенін атап өту керек. Бұл кәсіпорында шикізат, материал, жинақ бөлшектер, дайын өнімнің шектен тыс қорлары барлығына байланысты болады. Бұл шығындардың негізделмеуі ақырында ақша қаражатының жетіспеуіне әкеледі. Осыдан, жалпы өтеу коэффициентінің жоғары болуына қарамастан, оны құраушының, әсіресе баланстың үшінші тобына кіретін баптары бойынша, жағдайын және динамикасын айқындау керек.

Осы мақсатта өндірістік қорлардың, дайын өнімнің, аяталмаған өндірістің айналымын есептеу керек.

Кәсіпорында аралық өтімділік көэффициентінің төлеммен және жалпы өтеу коэффициентінің жоғары болуы кезінде, айналымдылықтан аталған көрсеткіштерінің нашарлауы осы кәсіпорынның төлем қабілетінің нашарлағанын дәлелдейді. Өтімді қаржылардың айналым көрсеткіштерінің нашарлауы болған кезде, кәсіпорынның төлем қабілетін объективті бағалау үшін осындай төмендеу себептерін ақындау керек.

Осы кезде тұтынушының өнімдер мен қызмет көрсетулер үшін төлем жүргізуді кешіктіруінің, дайын өнімнің, шикізаттың, материалдардың және тағы басқа шектен тыс қорлануының себептерін сыртқы және ішкі себептерден болуы мүмкін. Бірақ, алдымен өтімділіктің жоғарыда аталған ауытқуларды және оларға әр түрлі факторлардың әсер ету көлемін анықтау керек.

Есептеулер 6-кестеде келтірілген.

8-кесте.

“Жолаушыларды тасымалдау” Алматы филиалының8 ағымдағы активтерінің

өтімділік көрсеткіштері (мың теңге).

№	Көрсеткіштер	2003 ж.	2004 ж.	Өзгеріс (+;-) (2гр.-1гр.)
1.	Ағымдағы активтер мың теңге, оның ішінде:	4527269	9806651	+5279382
1.1.	Ақша қаражаттары және қысқа мерзімді қаржылық салымдар	27792	26687	-1105
1.2.	Дебиторлық борыш және басқа да активтер	152	13750	13598
1.3.	Алдағы кезең шығындарынсыз тауарлы-материалдық қорлар қосылған басқа кәсіпорындардың жарғылық капиталға салған салымдарының мөлшеріне азайтылған құрылтайшылармен есеп және ұзақ мерзімді қаржы салымдары	47232	56286	9054
2.	Қысқа мерзімді міндеттемелер мың теңге, оның ішінде:	4849309	10832062	5982753
2.1.	Қысқа мерзімді несиелер мен заемдар	9410	22754	13344
8-кесте жалғасы
2.2.	Кредиторлық борыш	5106	18613	13507
2.3.	Басқа да ағымдағы міндеттемелер	2217	2150	-67
3.	Өтімділік көрсеткіштері	-	-	-
3.1.	Абсолюттік өтімділік коэффициенті (1.1қ:2қ)	0,00573	0,00245	-0,00187
3.2.	Аралық өтімділік коэффициенті [(1.1қ+1.2):2қ]	0,00576	0,0037	0,00208
3.3.	Жалпы (ағымдағы) өтімділік коэффициенті [1.1қ+1.2.+1.3қ):2қ]	0,0155	0,0892	0,0360

6-кестенің мәліметтері 2004 жылдағы өтімділік 2003 жылға қарағанда біршама төмендегенін көсетеді. Осылай, абсолютті өтімділік коэффициенті

-0,00187 пунктке, аралық 0,00208 пунктке және ағымдағы 0,0360 пунктке төмендеді. Егер бірінші көрсеткіш 2003 жылы теорияға сәйкес, ал екінші ең төменгі талап етілген шектеуден аз болса, онда 2004 жылы бұл көрсеткіштің деңгейі біршама төмендеді, сәйкесінше 0,00245 және 0,0037-ді құрады.

Жалпы өтеу, яғни ағымдағы өтімділік коэффициенті 2003 жылы да, 2004 жылы да талап етілген шектеуге жауап берді, бірақ 2003 жылға қарағанда --0,0737 пунктке төмендеді. Бұған көлемін тізбектеп ауыстыру әдісімен анықтауға болатын, оның құрылу факторлары әсер етті. Келесі есептеу кестесін құрай отырып, оларды есептеу әдістемесін көрсетейік.

9-кесте.

қорытылған факторлардың әсерінің есебі.