Қазақстан республикасы мәдениет және ақпарат министрлігі меңдігүл шындалиева омбы өҢірі қазақтарының Әдеби шығармашылығЫ

Әкесі өлген соң Сексен бұл өсиетке келіспей, билікке қызығып, Тоқсанды атақты Киікбай шешенге жүгініске апарыпты. Сексен жасының үлкендігін бетке ұстап, би болу жолы менікі дегенге тоқтайды.

- Бүгін бір жерге барып қонып, ертең келіңдер, қазір қолым бос емес, - дейді. Ертеңгісін екеуін тағы да тыңдап:

- Ал, балаларым, кеше екеуіңе бір жерге қонып кел дегенім Сексен сен үлкендік істеп сабасына түсер, ақылға тоқтап, әке өсиетін тыңдар деп едім. Айтқаныңнан қайтпайтын қатыгез екенсің. Ондай халықтың қамын ойлап, атаң Қара бидей, әкең Жабай бидей қара қылды қақ жарып билік ете алмайды. Әке-балаға сыншы, әке өсиетін орындамай, Тоқсанды осындай әуреге салыпсың, әкеңнің айтқан өсиетіне менің қосарым да, аларым да жоқ, - депті.

- Естиін дегенім осы ма еді, алжыған кәрі иттен, - деп, Сексен шыға жөнеліпті. Сол кеткеннен жүгін артып, көшін тартып, малын айдап, наймандағы Бағаналы Бабыр нағашыларына жол тартады.

Бұған намыстанған Киікбай тағат таппай, Сексеннің көшінің артынан қуып жетіп, былай деген екен:

Бұл барғаннан барарсың.

Бағаналы Бабырға.

Барған жылы сый қылып,

Хан көтеріп би қылып,

Қос табақпен тартады.

Қос қазыдан сыбаға,

Тартар саған қабырға.

Келер жылы болғанда,

Қонарсың мал жайлаған тақырға.

Қадірің кетер шашылып,

Ыстық демің басылып.

Бірте-бірте айтқаның

Алынбай қалар қабылға.

Жазғытұры болғанда,

Ақ ордаңды тігерсің.

Ылайлы батпақ сабырға.

Күздігүні болғанда,

Тағы амалсыз қонарсың,

Мал жайлаған тақырға.

Жаныңа ерген жанасып,

Жақын болған жаны ашып,

Табылмас бірі маңыңнан.

Екі кісі бас қосса,

Кіре алмассың сыбырға.

Аңға шықсаң жатпенен,

Атып алып олжасын,

Қанжығасына байлар да.

Кеңінен толған Сексенім,

Әлі де тоқта сабырла.

Сөзге құлақ салмасаң,

Айтқан тілді алмасаң,

Еркің білсін жарқыным.

Барар жерің алдыңда.

Қайран туған елім деп,

Кейін жаным, налыма!

Көтер, Сексен, басыңды,

Аш қабақ пен қасыңды.

Менің атым Киікбай,

Келген жоқпын бекер жай.

Немере туыс тілімді алмай,

Болғаным ба сұмырай?

Мінгенде атың торы ма?

Кеткенді іздеп келмеспін,

Жуа бітсін жолыңа!
Ат үстінде тұрған Сексен салбыраған басын көтермеген соң, Киікбай кейін жүріп кетіпті. Сексен әлден уақыттан соң ұйқыдан шошып оянғандай басын көтеріп, жан-жағына қарап алып, «Көшті кейін бұрыңдар», - депті. Сөйтіп, әкесі Жабай бидің өсиеті орындалыпты [1,111-б].


ТОҚСАННЫҢ КИІКБАЙ ШЕШЕННЕН

АҚЫЛ СҰРАУЫ
Тоқсанның билікпен атағы шыға бастаған кезде, тәуірлер бас қосқан үш жүздің дауына шақырылыпты. Ұлы жиында ақсақалдар мен жақсылардың, атақты билердің тобында бірінші рет сарапқа түскелі тұрған жас Тоқсан Киікбай атасынан ақыл сұрауға, әрі бата алуға келеді. Аттарынан түскен Тоқсан мен жолдасы Киікбайға сәлем беріп, келген шаруасын айтқанда, Киікбай:
Уа, Тоқсанжан, Тоқсанжан,

Бұл бір күнім тоқталған.

Үй артына жау келді,

Сұр жебесі оқталған.

Жалғыз жігіт би болмас,

Жалғыз ағаш үй болмас,

Шын жүйрікте күн болмас

Қас жақсының белгісі –

Жауға түссе күйзелмес.

Ардақты атам Қара би,

Үш жүзге мәлім дара би.

Жабай әкең тағы би,

Күміс көмей, жез таңдай,

Қаусырап тұрған жағы би.

Сабанында үш жүздің,

Әруағы қонып атаңның,

Сен болғайсың сана би, -

деп толғаныпты да, сәл бөгеліп барып:

Жолбарысша шабынба,

Бұрқылдама бураша.

Арқырама айғырша,

Бақылдама текеше.

Айтқан сөзің,

Құрған қақпандай болсын.

Қанды ауызға түскеннің

Қаны шығар.

Әділетсіздіктің жаны шығар.

Күле сөйлеп күңіренбе,

Сөзің заяға кетер.

Зейінділікпен айтқан сөзің,

Зерделінің санасына жетер.

Уа, Тоқсанжан, Тоқсанжан,

Осыны бір есіңе ал.

Саған деген жауы бар,

Уа, Тоқсанжан, Тоқсанжан,

Мынау тұрған бздің үй,

Айтамын саған жай мен күй.

Өзім кәрі, бала жас,

Дәулет біткен болар мас.

Қайтарыңда келе кет,

Атаңа сауға бере кет, -
деген батасын беріп, шығарып салған екен [1, 112-б].
ТОҚСАННЫҢ ДАУДАН ОРАЛУЫ
Тоқсан дауға барып ай жүріп оралып, қайтарда Киікбай атасының ауылына соғыпты.

- Атаң Киікбайдың аулына таяп келеміз, олжаңнан байланатын нең бар? – депті Тоқсанға қасындағы жолдасы.

- Киікбай атаңның батасы қабыл болып, айтқан ақылы орнына келіп, үш жүздің билерімен дауда сарапқа түсіп, біреуі алдыңа шығып мүдірте алмады. Не керемет саңлақтарды сүріндірдің, сөзден тоқтатып, төбе билікке ие болып, түсірген мол олжаңнан атаңа не сый тартпақсың? – депті тағы бір жолдасы.

- Бір бесті ат соғымыңа, бір құнан қой сойып жеуіңе, он бес теңге ақша, бір қырмызы шапан арнап әкеле жатқан сыйлығым бар, - депті Тоқсан.

Ауылға таянса, Киікбай жарты лашығының кереге көзінен жолға қарап күтіп отыр екен. Атынан түсіп, сәлем берген Тоқсанға Киікбай:
Тоқсанжаным, келдің бе?

Жүйрік аттай желдің бе?

Үш жүздің дауын бітіріп,

Олжадан сауға бердің бе? –

Қызыл тілім сайрасын.

Қырмызы шапан, бесті ат,

Бір құнан қой және бар,

Босағаңа байлансын, -

дегенде Киікбай іліп әкетіп:

Кең қолтық керей баласы,

Ішінде жоқ аласы.

Қол жайып бата берген соң,

Қолдаған екен бабасы.

Қабыл болған батама,

Ризамын ата-анаңа, -

- Тоқсан-еке, сөзден мүдірген жеріңіз бар ма? – депті.

Жас кезімде екі рет әйелден жеңілдім. Маған жасымда қалың мал беріп айттырған. Ер жеткен соң әкем қайныма ұрын жіберді. Барған соң жеңгелерім мені түсірген отауға қалыңдығымды үш қызбен ертіп келді, екеуі ажарлы, біреуі қайқы мұрын, қара торы ажарсыз екен. Екі тәуірдің біреуі менің қалыңдығым болар деп ойлап отырмын, ойынымыз тарап, жұрт аяғы басылған соң, артында манағы үш қыз қалды. Жеңгемнің біреуі:

- Күйеу, мынау сенің қалыңдығың, - деді маған өздері есіктен шығуға ыңғайланып жатқан қайқы мұрын қара қызға нұсқап.

- Маған дегендерің осы болса, ала кетіңдер, - дедім.

- Біз әкетуге келген жоқпыз, әкелуге келдік, - деді жеңгем.

Басқалары кетіп, «қайқы қара» қала берді.

- Сен неге келдің, қалма, кете бер, «шық та шықтың» астына алып жатырмын, оған қозғалар «қайқы қара» емес, аз үнсіздіктен кейін:

- Бір ауыз сөзім бар, - деді ол.

- Айт та шық, - дедім. Сонда «қайқы қара»:

- Қыз бала тоғыз жасында, еркек бала он үш жасында балиғатқа толар. Сен де тілеген шығарсың сүйгенімен қоса көр деп, мен де тілеп едім. Сенің тілегің қабыл болмай, төрт жыл бұрын тілеген менің тілегім қабыл болыпты. Қабыл болған тілегімді өзгертпеймін, - деді.

Сол «қайқы қара» мына отырған,- деп, жанында отырған кемпірін нұсқапты [1,113-б].

Боз төбелі үйі болады.

Ол ауылдың,

Қадірлі ақсақалы болады.

Сөзге тоқтайтын,

Байсалды биі болады.

Енді бір ауыл болады,

Шоштаңдаған биі болады.

Шошырайған үйі болады.

Байсалды бидің ақылы басыңда болады.

Шолтаңдаған бидің ақылы,

Астында болады.

Оның қайсысына жатасың,

Ендігісін өзің біл, -

деген екен [1,113-114-б].
ТОҚСАН МЕН БАЙ
Тоқсан би жас кезінде тазша жетім болыпты. Балалармен бәкпай ойнап тонған соң, ойынынан қайтып келе жатса керек. Сонда Тоқсан:
Күздігүні болғанда,

Түлкі киген тоңбайды.

Қыстыгүні болғанда,

Дала қонған оңбайды.

Тоқсан құлын саусаң да,

Тоғыз мая биедей болмайды.

Тоқсан тоқал алсаң да,

Бәйбішеңдей болмайды, -

деген екен [6].
ҚОСЫЛСА ЕКІ ЖАҚСЫ ХАН СЕКІЛДІ
Қосылса екі жақсы хан секілді,

Ләззаты бір-біріне бал секілді.

Бір жерге екі жаман сыйыспайды,

Мінезі сол наданның мал секілді.

Жақсылар жағасы кең тон секілді.

Лапық екі жеңі мол секілді.

Жақсының бір жаманға ісі түссе,

Қос артқан үй үстіне сал секілді.

Қосылса екі жаман ду болады,

Жүрген жері қараңғы түн болады.

Ертеңді кеш жанжалмен күні өтіп,

Рақатсыз ішкен асы у болады.

Бұлбұлдан шешен құс жоқ,

Бармақтай-ақ қарасы.

Оқтан жылдам ажал жоқ,

Тырнақтай-ақ жарасы.

Көңілің қалса жақыннан,

Алыстығын айтайын,

Жер мен көктей арасы [6].


ЗАМАН АҚЫР БОЛАР
Заман ақыр болар,

Байлар пақыр болар.

Жер тақыр болар,

Шай деген аз шығады,

Ағайыннан қас шығады.

Асыл тұқым азайып,

Құл-құтаннан бас шығады.

Ел билігі жаста болар,

Ана тілін қыз алмас,

Әке тілін ұл алмас,

Көңілдері әр тарапта,

Сол күндегі бақ шыбын болар.

Таздың басына қонар,

Көл суалып шөл болар,

Соқырдың көзіне қонар,

Жанның бәрі құл болар [11].

- Тоқсан би, Тоқсан би дегендегі, Тоқсан бидің түрі мынау ма? Қулықтың құлынындай, иә томаша торғайдай ғана біреу ғой. Бас бітіміне қарасам, үріп қойған қуықтай, жүрісіне қарасам, жорғалаған өрмекшідей, дейді шамына тиіп. Сонда Тоқсан би іле жауап қайырып:

- Дұрыс айттың, мырза. Қулықтың құлынына ұқсасам, тұлпар туады деседі, алды-артыңды түгел орайтын тұлпарың болармын. Томаша торғайға ұқсатсаң, томаша торғай тоғыз жұмыртқа табады, сегізі торғай болады, біреуі бұлбұл болады. Сол бұлбұлың мен болармын. Басымды қуыққа ұқсатсаң, қуық желді күн аспанға өрлеп ұшады, мен де аспандап, төбеңде ойнармын. Өрмекшіге ұқсатаң, өрмекші он бір бала шығарады, оны өрмекші болады, біреуі бүйі болады. Сол бүйісі мен шығармын. Жөн сөзге келмесең, бүйіше шағып, уытымды таратармын. Малдың қарны жуан, басы үлкен соғым, адамның қарны жуан, басы үлкен боғым дейтін еді. Өзіңнің қарның жуан, басың үлкен екен, осы екеуінің қайсысына лайықтысың? – деп төгілте тоқталыпты.

Сөзден жеңілген Шорман би екі айтқызбайды, Тоқсан бидің қуып келген дауын ойдағыдай тындырып, риза етіп қайтарады [11].

Біреуі тұлпар болады.

Өрмекші егіз табады,

Біреуі бүйі болады.

Томаша тоғыз табады,

Біреуі бұлбұл болады.

Аспанда бозша торғай болады,

Жерде қызыл қурай болады.

Оның ішінде ақ бас құрт болады,

Қабырғасын теспейді.

Түбін кеспейді.

Соның ішінде күн өтпейді.

Өлеңді жердің өгізі семіреді,

Өлімді жердің молдасы семіреді.

Қара асында қатын семіреді,

Қайғысыз би семіреді.

Семіз емес қатумын,

Сенен басқа ерлердің

Бәріменен татумын.

Қаңғырмай сал алдыма малымды,

Тілесең егер жаныңды.

Тілемесең жаныңды,

Татырармын дәміңді, -

деп, барымтаға алып кеткен жүз жылқысын Қалқаман байдан қайтарып алған екен [6].

Хан, сұлтан, төрелердің соры болсын.

Бітіміне істері ылғи сай боп,

Ақдәулет болмай аты, Ер Шоң болсын!, -

Шоң мен Торайғырдың ата-тегі қазақ шежірелерінде былай таратылады. Арғын ішіндегі Мейрамсопы, одан Қуандық, Сүйіндік, Бегіндік, Шегіндік, Шұбыртпалы, Қаракесек, Сүйіндіктен «Төртұлы» деп аталатын төрт ауыл атасы қосылған. Олар Қаржас, Жанболды, Құтболды, Орманшы, осының Жанболдысынан Айдабол би тарайды. Айдаболдан Едіге, одан Шоң мен Торайғыр билер тараған.

Ақ сауыт деп нені айтамыз?

Арғымақ деп нені айтамыз?

Жақсы деп кімді айтамыз?

Ер жігіт деп кімді айтамыз?
деп сұрапты. Сонда қарт Шоң:
Ақ сауыт деп айтамыз – атқанға оғың өтпесе,

Арғымақ деп айтамыз - желгенде жылқы жетпесе.

Жақсы деп соны айтамыз – тозған елді септесе,

Ер жігіт деп айтамыз – жауға тастап кетпесе, -

Бұрынғының соңы келді.

Аз болса көбейт,

Көп болса азайт, -

Үшінші күні Шоң қайтпақшы болады, Ақтайлақ құрметтеп шығарып салады. Біраз жерге дейін еріп барып, Ақтайлақ тоқтап:

- Шоң, Шоң! – деп дауыстайды.

Шоң жалт қарайды. Ақтайлақ қолын көпке бір сілтейді де, ерінің басын ұрады. Екі би түсінісіп, дау осы ишаратпен бітеді. Жанындағылар емеурінді түсінбей сұрағанда Шоң былай деп шешіп берген екен:

- Ақтайлақ бидің жұмбақтап әйеліне айтқан сөздері: «Бір біткен билікті бұзып, енді өзің айт шешімін. «Қазанға ас сал, аз болса көбейт, көп болса азайт» дегені – бұрынғы келісімді кеміт дегені. Ал ат үстінде тұрып қолымен ымдағаны – менің тұрмысымды көкте құдай білсін, жерде екеуміз-ақ білейік, кедейлігімді ешкімге айтпа дегені»[9,157-б], - депті.
ШОҢ БИДІҢ ТІЛЕНШІНІҢ

БАЛАЛАРЫН СЫНАУЫ
Шоң би Тіленші өлгеннен кейін орнына дұға оқып қайтайын деп жанына ел жақсыларын ертіп барыпты. Тіленшінің үйі бірнеше күн Шоңды сыйлап, құрмет көрсеткен. Шоң жүретін күні қоштасуға Тіленшінің балалары Тоқсанбайды, Бердібайды, Қойшыбайды, Бұзаубайды шақыртады. Барлығын көріп, сынап, ішінен Тіленшінің орнын басады-ау дегені болмаған соң, «бұлардан басқа мен көрмеген белесі бар ма?» деп сұрайды. Үй іші Алшынбай деген бір таз баласы бар, жылқы бағып жүр дейді.

- Ендеше соны шақырыңдар! – дейді Шоң.

Жылқылы ауылдан Алшынбайды алқа-салқа, күпісінің жеңін беліне ораған күйінде Шоңға алып келеді. Үйге кірген соң, Алшынбай түрегеп тұрып Шоңға сәлем береді. Сонда Шоң:

- Бәсе ағамның орнын ұстайтын баласы жаңа келді ғой, - деп қуанып, оң тізесінен орын береді. Өзі қайтқанша қасынан жібермей көп әңгіме, ақыл айтып:

- Бұдан былай ағамның орнына сен би болып, ел басқар! - деп тілек білдіреді. Шоң ауылына қайтарда Алшынбай бір қара нармен, бір үлкен қара кілемді сыйға тартыпты.

- «Мен ағамның баласынан сый алайын деп келгенім жоқ», - деп Шоң бұдан бас тартады. Ауыл адамдарымен Айыркезеңде қоштасып тұрып:

- Ау, қарағым, Алшынбай, Тіленші ағамның жолын ұста, бақытың зорая берсін, жасың ұзақ болсын, менің алған сыйлығым сол: осы Айыркезең әр уақытта есіңде болсын! – депті.
ӘКЕМ ТІРІ, АҒАМ ІРІ БОЛДЫ
Шоңға сәлем берем деп Байдалының бір жас баласы келіпті.

- Қай баласың? – дейді Шоң.

- Байдалының баласымын, - дейді бала.

- Байдалының мен көрмеген қай баласысың?

Топқа түсіп сыналмаған баласымын.

Әкем тірі болды, ағам ірі болды,

Сондықтан билік құра алмаған баласымын, -

- Басқа жақсылардың аттары жетпегендей сенің атыңды Торайғыр қойған екен. Айғыр болмасаң, қайта айналып екінші келер ме едің? – депті Боздақ би.

Торайғыр сөзден тосылып, аулына келіп Шоң биге:

«Сен малжандысың, сол үшін Боздақтан сөз естідім», - деп ағасымен қатыспай қойыпты. Оның үстіне елден пара аласың, пара алу дұрыс емес, - деп ағасына тақуалық айтқан екен [4].

Осы ма бар өнерің сақтап жүрген?

Екеуің алыстамай табысып қал,

Көп дұшпан жан-жағыңда қаптап жүрген.

Ғаділдік, шариғатпен сөз айтасыз,

Жақсы бол, жаман болма деп айтасыз.

Өзіңнің тұла бойың толған ауру,

Біреудің шиқанына ем айтасың, -

Қиыспайды туысқан.

Оңғандықтың белгісі –

Өзі ұрысып табысқан.

Оңбағанның белгісі –

Өткен істі қуысқан, -

Қар үстіне от жанар.

Бақытсыз адам қаласа,

Құрғақ үйден су тамар.

Жақсы туған баланың,

Атасы жаман болса да,

Төрде отырып сый табар.

Жаман туған баланың,

Атасы жақсы болса да,

Түйе үстінен ит қабар.

Жаман адам белгісі –

Сүйек сақтар тер болмас.

Жақсы адамның белгісі –

Ашуы бар, кек болмас.

Жақсыдан туса жаман ұл,

Қаратсаң да ем болмас [9,383-б].

Жаным десе жарасар.

Жақсы ұл туған қатынды,

Ханым десе жарасар.

Жақсы туған жігітке,

Бүкіл елі таласар.

Жаман туған жігіттер,

Қара жолдан адасар [5,97-б].

Сатса жібек, кессе қыл.

Жақсы жігіт белгісі –

Түзде мырза, үйде құл [5,97-б].

Маңдай жері дөң болар.

Адам болар жігіттің

Айтқан сөзі жөн болар [5,97-б].

Төбеде болар жұмысы.

Мерген болар жігіттің

Жебеде болар жұмысы [5,97-б].

Басы есеннің дені сау.

Ұйықтамаса қабақ жау,

Ішпей жүрсе тамақ жау.

Арық атқа қамшы жау,

Ұрысқақ болса ұлың жау.

Керіскек болса келін жау,

Қашаған болса қатын жау,

Төбеген болса биең жау.

Сүйкеншек болса түйең жау,

Түйең менен биеңді,

Алып кетсе жиен жау.

Ұл он беске келгенде,

Қолға ұстаған қобызың.

Ұл он бестен асқан соң,

Тіл алмаса доңызың.

Көк түйнектен өліп қалмаса,

Жасында күйеу алмаса,

Көрінгенмен ойнаса,

Бәрінен де қызың жау [9,97-б].

Қадірін біліп ұқпаса,

Дүррі гауһар сөз ғаріп.

Замандасы болмаса,

Қария болар тез ғаріп.

Қаз-үйрегі болмаса,

Айдын шалқар көл ғаріп.

Әділ биі болмаса,

Бірлігі кеткен ел ғаріп.

Қадірін елі білмесе,

Қайратты туған ер ғаріп [9,98-б].

БАПАН БИ
(XVIII-XIX)
Бапан би қазіргі Ақмола облысының Ерейментау ауданында қоныстанған Қанжығалы Бөгенбай батырдың Тұраналы атты баласынан туған. Өмір сүрген дәуірі - XVIII ғасырдың екінші жартысы мен XIX ғасырдың бірінші жартысы. Бапан – Бөгенбай батырдың тұңғыш немересі. Өз заманында қанжығалы руының бас биі болған. Оның тамаша қасиетті сөздері халықты адамшылыққа тәрбиелеген. Осындай өсиеті, үлгі-өнелі сөздері би мұрсының мол көзі болып табылады. Бапан бидің ақылының тереңдігі, мейлінше әділ би болғандығы жайлы халық жадында сақталған аңыз-әңгіме жетерлік.

Омбы өңірі мен Қазақстанның солтүстігінде «Мынау Бапандай екен» деген мақтау сөз кеңінен таралған. Шежіре бойынша Бапан орта жүздегі қанжығалы руынан. Әлдекүн, Әлдекүннен Ақша батыр, Ақшадан Бөгенбей батыр, Бөгенбайдан Тұраналы, Тұраналыдан Бапан туады.

- Кез-келген даугерге бас ұратын мен емес, дау керек болса еліңнің басты адамын әкеліңдер. Тапқан екенсіңдер жоғалған малдарыңды кімнен іздейтіндеріңді. Аман-сау елдеріңе жетуді олжа қылыңдар, - деп қуғыншылардың өздерінің зәресін кетіреді.

Ереймендіктер елдеріне оралған соң, өздерінің Жанбота алдынан нәтижесіз оралғандықтарын айтады. Бұл дауға Бапанның араласуын өтініп, көмек сұрайды. Бапан қасына бір топ адам өтіп Жанботаға келеді. Сөз басталады. Бапан би:

- Ей, Жанбота, атаң Алтай еді, анаң менің апам Аққоян еді. Алтайдың аузын асқа тигізген, тақымын атқа мінгізген апам Аққоян емес пе еді? Сондай анадан кем боп туған өзің болмасаң, қанжығалының кем боп туған қызы жоқ еді, - дегеніне шамданған Жанбота:

- Е, жеріңнен жерім кем боп па? Еліңнен елім кем боп па? Еріңнен ерім кем боп па? – дейді. Сонда Бапан би:
Жағалай ел қонбаса,

Суы тұщы болмаса,

Мал мен елің сусындап,

Мейірі одан қанбаса,

Көл дегенің немене?

Ынтымақ, бірлік болмаса,

Елдікке мойын бұрмаса,

Үлкеннің айтқан сөздерін,

Кіші қостай тұрмаса,

Ел дегенің немене?

Елде қорған болмаса,

Абырой, бедел қонбаса,

Ағайын, туған халқы,

Бәлен-ау деп тұрмаса,

Ер дегенің немене?

Шұрайлы шөп болмаса,

Мал секіріп тұрмаса,

Қатар өсіп мал басы,

Қайырлы қоныс болмаса,

Жер дегенің немене?

Желге пана болмаса,

Қарға бөгет қылмаса,

Түлкі, аңға толмаса,

Қадірі жоқ бір қырлы,

Бел дегенің немене?

Адал жүрек болмаса,

Сөзіне опа қылмаса,

Түзулікті бұрмалап,

Өтірікті шындаса,

Би дегенің немене?

Арыңды сатпа, малың сат,

Жалған айтып, болма жат.

Жат болдым деп жындансаң,

Жүрегіңде қалар дат.

Тегінде жөндеп берерсің,

Бекер айтты деп жүрме,

Түбінде бір сенерсің, -
деп атына мініп жүріп кеткен екен.

Қалың ойда қалған Жанбота есін жиып, Бапан бидің артынан кісісін жіберіп, қанжығалылардың малдарын түгел қайтарып, оған қоса ат-шапан айыбын беріп, Бапан биді еліне риза етіп аттандырыпты [1,147-148-б].