Қазақстан республикасы мәдениет және ақпарат министрлігі меңдігүл шындалиева омбы өҢірі қазақтарының Әдеби шығармашылығЫ

Ақын 1935 жылы Орынборда оқып жүрген Қазыбек атты баласын оқудан алып келе жатқанда, Қызылжар қаласында демікпеден қайтыс болады.

Біз негізінен Қанжығалы Олжабайдың ел аузындағы халық репертуары болып кеткен шығармаларын ғана ұсынып отырмыз.

АҒАШТЫҢ ТҮБІ БІРГЕ, БҰТАҚ БАСҚА
Ағаштың түбі бірге, бұтақ басқа,

Ұқсайды адам ата сол ағашқа.

Қанжығалы Ішпектен есіп жүріп,

Жапардан айырыламыз төрт арыс та.

Әлдеуін батыр екен одан туған.

Баласы Әлдеуіннің Арқа батыр,

Ақшадан асып туған ер Бөгенбай.

Қалмақты қысқа түнде қырық шапқан.

Тұраналы Бөкеңнің бел баласы,

Би Бапан одан туған ел данасы.

Қазақтың атын білмес қай баласы.

Сәкеңнен менің әкем Нұралы туды,

О дағы ата-бабам жолын қуды.

Жегізді ащы тұрмыс, заһар уды.

Атандым бақытты Олжабай, сорлы Олжабай,

Болсам да сол заманда Көкшетаудай [7].

Бұл мысалға барлық қазақ қанық қой.

Мезгіл жетіп, жетегінен айырылған,

Судан шыққан біз қазір бір балық қой.

Бақыттыны ойлама сөзбен ұтам.

Бақ байлаулы екен деп ойламаңдар,

Бақ пен сордың арасы бір-ақ тұтам.

Жаманнан жақсы туса нұрдан жаралады.

Әкеге күмән, шешеге аян,

Бұл екеу болмаса қайдан жаралады? [7]

Қандай қазақ Арғынменен тең еді.

Бәйбішеден Мейрам жалғыз ұл еді,

Сол Мейрамның баласын мен сағындым.

Қарнияз, Бегендік пен Шегендік.

Салмағы тең келетін қазақ жоқ,

Туысымды, тұрмысымды сағындым.

Момын Арғын тоқалының аты еді,

Толыбай мен Тобықты оның заты еді.

Бәсентейін, Қарауыл мен Атығай,

Еңіреген ерлер шыққан халық еді.

Шұбыртпалы ол да Арғынның ұлы еді.

Қайсы қазақ Арғын елімен тең еді,

Ер асылын, ел асылын сағындым.

Арғын ішін мекен қылып қонысқан.

Жұртқа дастан, тұрмысы асқан халықтан,

Араласқан қазағымды сағындым.

Ел бағына жаралған ер қырандай.

Қазыбек пен Жәнібек, ер Бөгенбай,

Батыр Баян, Қошқарбай мен Қабанбай.

Ноғайлының Әз Жәнібегі ардақты.

Тараншы Жақыпбегі лақапты,

Талай-талай айқасқанын сағындым.

Қырып-жойып қазақ елін орнатты.

Еркін жерге жау беттемей жат болды,

Жан құрбан қылған ерлерімді сағындым.

Қаны қас боп қатқан қара қалмақтан,

Арыстан Абылай ол – данышпан,

Халқын сақтап қарысқанын сағындым.

Ел-жеріне, ерлеріне жарасқан.

Ағаш, көлі, өзен-суы, тау-тастан,

Неше түрлі әдісіңді сағындым.

Мен елімді бос мақтаған шығармын.

Қарасы анау төрдегіні санармын,

Елден асқан данышпанын сағындым.

Ахмет пен Міржақыбы қандай жан!?

Сәбит пенен Сұлтанмахмұт сияқты,

Ақан сері ақындарын сағындым.

Әдебиет майданында үлгі шашқан.

Басқа кім оған таласқан?

...........................................................

Ел мен жерге мақтанудан не пайда?

Адалдық пен әділ берген іс қайда?

Шын-өтірік ниетіңді сағындым.

Күн жауында аямастан байлаған.

Шын ақылдың сөзіне құлақ салмаған,

Екі жүзді қылығыңды сағындым.

Тап-таза боп мұратына жеткен соң,

Садақа қып ел ортадан жөнелткен,

Қуанышты күндеріңді сағындым.

Жаз жадырап, қыста қысқан қысыма.

Күнге қарай құбылмалы қасыңа,

Сәлем айтып барлығыңды сағындым.

Біте қайнап, бірге өскен бауырым,

Ел қыстаған Ерейменнің бауырын.

Қамбар, Жапар қанжығалы сауырым,

Туған елді, туған жерді сағындым.

Ерейменді қоныс қылған ел қайда?

Еркінменен ен жайылған күн қайда?

Өткен өмір негізіңді сағындым.

Алашқа орда Көкшетауы солында.

Екі зеңгір дәл орталық жолында,

Екеуіне қол артқанын сағындым.

Жан-жағына өзен ағып тараған.

Сілеті, Есіл жарыса ағып құлаған,

Жазғытұрғы гүріліңді сағындым.

Жалғыз Ертіс мұз теңізге тартады.

Өңшең жаман Есілге ермей қалады,

Ұзын аққан сарылыңды сағындым.

Орыс-қазақ екі арасын қақ жарған,

Алтайдың мұз теңізіне жол салған.

Бес мың шақырым асуыңды сағындым.

Мың сан өзен Арқадағы қалды қор болып.

Қырып-жойып Мұз теңізіне соғысып,

Бетің қайтпай тұрғаныңды сағындым.

Санасыз қызық дәуірлетіп кешкен жер.

Өмір өрін сенен асыл көрген жер,

Өкінішті қайран жерді сағындым.

Суаруға төмендегі ағашты.

Иран бақты неше түрлі гүл шашқан,

Иісі жұпар иісіңді сағындым.

Сай-сайынан мөлдір бұлақ ағатын,

Жағалап ту жайып тұрған қанатын.

Сала-сала неше түрлі ағашын,

Сағым болған қайран жерді сағындым.

Тұс-тұсынан Қоржынкөлге құяды.

Көл дөңгелек туған айға ұқсаған,

Айдын шалқар Қоржынкөлді сағындым.

Тереңдігі қырық кездей санаған.

Мөлдір суын тәтті балдай ішкенде,

Меруерт көбік толқыныңды сағындым.

Айнадай боп түбіне көз бойлаған.

Неше түрлі құс бетіңде ойнаған,

Іші-тысы асыл көлді сағындым.

Тау-тасыңды асыл иіс жайылған.

Ит жүгіртіп, құсын салып сабылған.

Тау жаңғыртқан ерлеріңді сағындым.

Бауырдағы аңға хабар таратар.

Түлкі бикеш тауды қимай бұлғақтап,

Қан сонарда қаққан күнді сағындым.

Көтеріліп қыран қызыл ұшқанда.

Ару көріп, қыран көріп қысқанда,

Құмар қанған қызығыңды сағындым.

Ғашық жары көп зарығып табысқан.

Астына алып қыран мықтап жабысқан,

Көзбен кешкен қызығыңды сағындым.

Қасқыр аулап биік тауды қыдырып,

Тоң мойын ер көне қоймас кідіріп,

Артынан қуғыншы айдап сыдыртып,

Тасушыға дөп келгенін сағындым.

Соңынан аңшы біткен салақтап.

Ит-қасқырдың тілі құлаш салақтап,

Қызыл қан боп алысқанын сағындым.

Сіліккенде қаны бұрқ-бұрқ аққанда.

Қасқыр басын ақ қарға тыққанды,

Айызың қанып алдырғанды сағындым.

Жүйрік шауып, итін қосып құс салмай.

Қасқыр соғып, түлкі алғанын сағындым,

Мәз-мейрам боп тұрған күнді сағындым.

Тұрмыстары оған ұқсас тым бірақ.

Асатын бізден жалғыз-ақ,

Жаратылыс берген сыйын сағындым.

Жас-кәріде бәрі ыңғайлы білек бар.

Үлкендері сіз деген сөзден адасқан,

Сені көріп Сіз дегенді сағындым.

Жасы кіші, жасы үлкен ағасы.

Жасы құрбы татыспаған жақындары,

Қаны бірге қайран елді сағындым.

Бәлен күні шабамыз деп ойласып.

Қалмаған жүйрікті алыс айласын,

Телмірісіп тұрғаныңды сағындым.

Көз жасарып, жүрек тілеп егіліп.

Қатарынан озып шығып бөлініп,

Тани алмай тұрған күнді сағындым.

Бөгенбайлап бала айғайлап өткенде.

Жүрек тасып, төбең көкке жеткенде,

Топ тарқатып тұрған күнді сағындым.

Неше алуан сәулелі күнді көшірген.

Неше айдай бейнет күнге түсірген,

Қырық алты жыл тұрған күнді сағындым.

Шынар ағашты бұғағынан үзді сел.

Ел кемімес, есепке енбес біз бір нөл,

Тасыңды емес, ішіңді елім, сағындым.

Тіршілікте пенде басы не көрмес.

Ешбір нәрсе тағдырынан өзгермес,

Пендеге емес, бір құдайға жалындым.

1928 жыл.
АЛДАМШЫ ӨМІР
Бергенін дүние қайта алады,

Енді алмаған нең қалды?

Алдымдағы малды алды,

Басымдағы бақты алды.

Қызықты қымбат шақты алды.

Асыл туған ұлды алды,

Асып туған қызды алды.

Жайнаған жастық күнді алды.

Дүрбідей көргіш көзді алды,

Алмастай өткір сөзді алды.

Зерек-ақыл ойды алды.

Меруерттей ақ тісті алды,

Бойыңдағы тонап күшті алды.

Ұмытылмастай істі алды.

Ағайын-туған елді алды,

Көрместей қылып жерді алды.

Ерікті еркін күнді алды.

Замандас, қандас жанды алды,

Қосылған сүйіп жарды алды.

Бәріне дауа таба алмай,

Қайғымен басым сандалмай,

Сөзден басқа ойым жоқ,

Көрден басқа өлім жоқ,

Соны күтіп жан қалды [7].

1928 жыл.

Қырық алты жас келді.

Баршын тартып қисаңдап,

Таусылып өрті басылды.

Неше түрлі сауық ойраңдап,

Түзеле алмай іс келді.

Түлкі құйрық бұлаңдап,

Дүние алдап мас қылды.

Уланған жүрек өртеніп,

Қатырып ішті тас қылды.

Қайтерін білмей састырды.

Онымен қоймай тайраңдап,

Уытсыз бір күш келді.

Айыпсыз басты арамдап,

Арнаған басқа іс келді.

Дұшпан шат боп жайраңдап,

Досқа қайғы іс келді.

Тағдыр дауыл, біз қаңбақ,

Шалқар дауыл жел келді.

Қонатын саты шұғанақ,

Бір ауыр жол кез келді.

Ағайын – бұлақ, ой – жұмақ,

Үскірік желсіз күз келді.

Қадірін білмей қайран жел,

Қаптаған дария сел келді [7].


ҚҰДАЙҒА АЙТҚАНЫМ
Қырық алты деген сұм өмір бойды алды,

Іштен улап қойыпты тұла бойды.

У ішкендей өткен өмірге өкінсем де,

Алдамшы өмір алғанын бермей қойды.

Шаш-сақалға ақ кірді қуарғандай.

Есікті ашсаң ар жағы салқын дала,

Таба алсамшы дариға басқа пана.

Итермелеп есіктен шығарғандай.

Іс бітті, құт кетті қолға түспес,

Есім жиып, есалаң болдым нала.

Айдалада адасып қалған жандай.

Тәуір-ақ сені де ес деп санаушы едім,

Артыңа кеткенің бе бір қарамай?

Бой суық, ой да суық, бір шерменде.

Балдай деген дүние удай екен,

Зақым тиген жаралы шер кеудемде.

Өткен күнге өкінесің енді неғып.

Неше түрлі сасықпен шатпақтасып,

Жаман іске жан өртеніп, жүрек жанды.

Былғанышпен бұл өткен күнім емес.

Бала күнімде есімді ерте жимай,

Еске түссе адамға не дегізбес.

Бүкіл қорда жиылып ішке барды.

Алдым тұман, артым шаң бас айналып,

Ем таба алмай тулады жүрек жаным.

Ешбір дауа таба алмай ой сандалды,

Қайғыменен қайтпасын анық біліп.

Бір құдайдан басқадан ем таба алмай,

Қара жүзбен жабыстым өзіңе кеп.

Опасызын өмірдің әбден сездім.

Беті қара қапалы қашқыныңды,

Ант ішкізіп алдыңа алып келдім.

Айтқаныңды қылмаған мен бір пенде.

Фазылыңа ал аясаң мейірім салып,

Не демедім, не жемедім өткен күнде.

Қапа боп қайғыратын келді кезім.

Азық жимай, жаныма азап жинап,

Әлек еткен бір жанмын өзімді-өзім.

Тізгінімді неге еркіне бердім екен?

Жасымда өлмей неге жүрдім екен,

Мен несіне жалғанға сендім екен.

Өткен күнге өкініп, тәуба қылып.

Соңыңа сонша неге ердім екен,

Жан бар ма екен жалынсам кешіре ме екен?

Болса дағы жазығым таудай мінді.

Мейірімің кең, махарбан, фазылыңа ал,

Таянып, жойып тұрмын қаупімді [7].

Қарыштап дәурен жасаған.

Қара құрттай қайнаған,

Ауыздан ағып шайнаған,

Қымызы кәусәр толқыған,

Иісі жұпар аңқыған,

Қызықпен сайран шалқыған,

Қаздай жүзіп қалқыған,

Басыңда бұлбұл сайраған,

Тәтті балдай балқыған,

Ішінде гауһар жайнаған,

Ел қадірін кім білер?

Күн қадірін кім білер?

Мал қадірін кім білер?

Май қадірін кім білер?

Бал қадірін кім білер?

Жер қадірін кім білер?

Көл қадірін кім білер?

Гүл қадірін кім білер?

Жар қадірін кім білер?

Жан қадірін кім білер?

Жүректі шаншу жайлаған,

Зар қадірін кім білер?

Елім деп өмір аңсаған,

Ер қадірін кім білер?

Қияда барда қорлаған,

Кім қадірін кім білер?

Басына түсіп байқаған,

Бәріне басты шайқаған,

Зарыққан жарлы ел білер [7].

Баршаңызға сәлемім.

Жақын, сыйлас, досым сырлас,

Қадірлесім бірге өскен.

Мейірім қанбас, таза ықылас,

Қызығыңды көріскен,

Жетім-жесір, көрме кесір,

Шын досым ең сақтаған.

Молда діншіл, алдамшы,

Жақын едің жақтаған.

Не болмадым, не қылмадым,

Әлек еттің, есім кеттің.

Қызығыңды сайраңдап,

Уақыт солай, болдым булап,

Жазығым кеш қарындас.

Кешу алмай, кешірісе алмай,

Кетті ортаңнан ғаріп жас.

Кім қамықпас, кім жабықпас,

Айырылғанда елінен.

Кім сағынбас, айырса бас,

Бақшалы жұмақ жерінен.

Қош енді, тауысам немді,

Сорлы қолым жазғанмен,

Өмір оны-мұны қылды,

Басымды ұрып қалдым мен.

Атамай атын, бәріңе датым,

Айырмай алыс-жақыныңды.

Алдыңа тарттым,

Сәлем айттым,

Өзімсініп халқымды.

Әлдеуін мың бәрімізге,

Сағынып, зарығып жүрміз.

Мың өлген бе хабар жоқ,

Өлгеміз жоқ, тіріміз [7].

1929 жыл.
ӨМІР ТУРАЛЫ
Өмірдің жазы болып, қысы қыспақ,

Өмірдің күні мен түні тез ауыспақ.

Тұрлаусыз, толқымалы, толқынды өмір,

Жылыстап, өзгеріліп, түн тауыспақ.

Сонау өткен күнді өлшеуге алсақ,

Әділ ақыл сынына талғап салсақ,

Нелер келіп басыңа не кетпейді,

Рақат, бейнет жарысып күн өткен шақ.

Шырылдап дүниеге келгенен-ақ,

Өзіңмен егіз туған сор менен бақ.

Басың доп, сор мен бақтың арасында,

Екеуі кезек ұрып қылар мазақ.

Мен білмеймін, сен дағы біле алмайсың,

Алдыңғы өмір тартады қандай бұлғақ.

Бақ тайса сор сорғалап саған көшпек,

О дағы білгенін қып жайлап түспек.

Күйіну, сүйінудің тұрлауы жоқ,

Кезекпен нәубатын да бастан кешпек,

Бақ келіп кейде сордың жолын кеспек,

Баққа елеп-еріп пенде өспек.

Бақ дегені байлаулы бейшара боп,

Кезекпен нәубатың да азап шекпек.

Қыс қысса тірлігіңнен үміт үзбек,

Жаз шықса елім жоқтай тасып келмек.

Аспай-таспай төзіммен сабыр қылсақ,

Ауырлыққа жеңілдік тәңірім бермек.

Олай болса толғанып, тасымайық,

Солай болса солғанға жасымайық.

Толғанның толмағы бар, солған толмас,

Тағдырына мойымай бас ұрмайық.

Уәдесін күткен пенде босқа қалмас,

Уағдасыз тосқан пенде басқа қалмас.

Таянбаған тайсалмай талтаңдап жүр,

Жалғызға таянғандар жолдан азбас [7].

Қолға түспес қымбатымсың өзгеше.

Басқаға күнің қарап қуарған,

Маған әлі тірілген әлденеше.

Дұға қойдым апатайым таяныш,

Болсам дағы қандай күнде аяныш.

Жетім күнде көз жасымен өсірген,

Сылап-сипап, ертелі-кеш тәрбиелеген.

Қалың қайғы қара күндер кешіңде,

Жазылмайтын ауыр жаза ішінде.

Мәпелеп, бетке қақпай әлпештеп,

Аянбайтын ақ жүрегің үшін де.

Кіршігі жоқ, ақ жүрегің сүттен ақ,

Майдан жұмсақ, балдан дағы тәттірек.

Бір минут та бос өткізбей тілектен,

Өміріңнің өр басына келген шақ.

Сенен басқа туысқаным жоқ маған,

Гауһарымсың жүрегіме сақтаған.

Қатын-бала, туысқаным, туғаным,

Қайсы сенің жүрегіңнен ақ маған.

Бас ауырса жанды құрбан ететін,

Түзде жүрсе аңсап, сусап тұратын,

Атқа мінсем, садақа беріп, сәт тілеп,

Сылап-сипап дұға үшкіріп алатын.

Сүйткен анам айырылатын күн жақын,

Сене алмадым, сенен маған кім жақын.

Жан-жағымда қорғаным сен таяныш,

Сен өлген соң тұр менде де көр жақын.

Тартыспайтын нәрсе бар ма өмірде?

Ескірмейтін жалғыз сенсің көңілде.

Дүниеде өлерсің де қаларсың,

Ақ жүрегің бірге кірер көріме [7].

Тоқпағын жеген біз мүсәпір ғаріп қой.

Ауға түскен арыстан, сең соққан біз балық қой,

Үнемі дәуір тұрмайтын, табиғат заңы анық қой.

Бақ пен сордың арасы, бір-ақ қадам қарыс қой,

Әр толмақтың салмағы, нәубетінде келмек қой,

Құлын аяп қолдаса, ауырды жеңіл қылмақ қой.

Тағдырға таяп тайсалмай,

Тәуекелшіл тау кесер, көңілден қайғы жоймақ қой.

Пәлеге сабыр етумен, таянып қаққа тұрмақ қой,

Дұғада бол қарындас, дегені қақтың болмақ қой [8].
АБЫЛАЙ ҚАЛАЙ ХАН БОЛҒАН?
Бөгенбай батырдың төртінші буынындағы Саққұлақтың немересі Нұралы баласы Олжабайдың жазғаны.
Қазақ деген түріктің руы еді,

Алтын Орда қарауында тұрып еді.

Шыңғыс хан немересі Береке хан,

Еділде зор мемлекет құрып еді.

Орыс халқын қаратып, жерін қосқан.

Әмір Темір билеген жері еді,

Түркістан, Үндістан мен Қырғызстан.

Бүкіл Балқан патшалығын сол биледі.

Тоқтамыс Алтын Ордаға хан болғанда,

Түріктің дәуірлеген кезі еді.

Бір туыстас түрік руына болған сұлтан.

Он төртінші ғасырдың мезгілінде

Түрік жұрты дәуірлеп асып шыққан.

Әр кәмелдің зауалы болған кезде,

Үш қошқардың сүзіскен болған кезі.

Діні исламның бәрінің ханы түрік,

Майданда бірін-бірі қырған кезде.

Күші асқан Әмір Темір болған ірі.

Алтын Орда соғылып быт-шыт болып,

Құтырды құлдық еткен орыс елі.

Сонымен Алтын Орда күші бітті.

Қырым, Татар, Қапқаз бен Башқырстан,

Ноғайлы, Қырғыз, Қазақ, Бараба ұлты.

Қазанда татар ханы болып қалды.

Бытырап бет-бетімен әрбір ұлттар,

Өз еркі өзінде боп кете барды.

Арқаға көшпек болып тарап едік.

Алашаны ортаға хан көтеріп,

Үш жүздің баласы оған қарап едік.

Хан көтеріп кезінде толғандықтан.

Асылы үш арыстың баласымыз,

Қазақ елі тараймыз бір ұлттан.

Қоныс қып Көкшетауды қонған екен.

Тұсында ханға жолдас батыр болып,

Сол кезде біздің қазақ болған екен.

Батыр, би серік болған әрбір елден.

Сүйіндік, Бұқар жырау бас уәзір боп,

Аты қазақ Абылайдың соңынан ерген.

Әм батыр Қошқарұлы Жәнібекті.

Қанжығалы Бөгенбай бір батыры,

Қаракерей Қабанбай найман текті.

Тама Есет әруақты биі болған.

Бөгенбай табын топтан шыққан батыр,

Абылай хан қарауында бәрі тұрған.

Жаныс батыр Болтайдан шығып еді.

Үш жүздің баласына ортақ хан боп,

Абылай қарауында тұрып еді.

Қалайша қазақ елі хан көтерген?

Ескі сөзді ескерген жан азайды,

Сөзі еді ұмытылмай қалсын деген.

Қан ішер Абылай оның балалары.

Таласып Уәлименен хандықты алып,

Әбілмәмбет Орта жүздің қылған ханы.

Нағашысы хан болып тұрған Қайып ханға.

Енді шапқан қалмақтың ауыр қолы,

Торғауыт қалмақ елі қаптағанда.

Қаны қас қан төгісте талай тұста.

Қолға түскен ерлерді қырып-жойып,

Апат тиген күн болды мал мен құсқа.

Сау қалған әркім қашып қорғады бас.

Абылай сол қашқаннан қашып шығып,

Жаяу-жалғыз жөнелді аш-жалаңаш.

Үш жүз Үйсін деген көп қазаққа.

Неше күн арып-талып елсіз жермен,

Жетіпті қалың ауыл бір халыққа.

Бірі шығып, бірі кіріп қайнаған жұрт.

Сол үйге кірейін деп ойлады да,

Тегін үй ермек қой бұрады бет.

Үйдің іші сығылысқан жанды көрді.

Үсті жыртық басында сең-сең тымақ,

Кір басқан шашы ұзарып өскен еді.

Үш жүздің орда қылған бір үйі еді.

Үй тола жұрттың бәрі балада боп,

Көз тігіп жұрт таңырқап қарай берді.

Қыр мұрын шоңқақ келген кең маңдайлы.

Жылтыр көз тікірейген сұрғылт жүзі,

Денесі қыран құстай өте ыңғайлы.

Келгенін біліп тұрды түз даладан.

Бұл маңның адамына ұқсамайтын,

Атың кім, қай баласың, қай рудан?

Дәм айдап тентіреген бір баламын.

Әке-шешем, ел-жұртым туғаным жоқ,

Атымды кім қойсаңыз құп аламын.

Қазаққа орда болған үй деп келдім.

Қолыңызда тұрамын бала болып,

Қазақ елін елім деп іздеп келдім.

Сабалақ сең-сең тымақ көзге түскен.

Кір болып өне бойы тұнғаннан соң,

«Сабалақ» мұның аты болсын деген.

Мал бақты биге жақты жүре келе.

Отырысы туысқанның бәрі де жат,

Бұл қандай жан болар – деп сынап жүрді.

Тегін адам емес қой жас болса да.

Бір түн ояу отырса қисаймайды,

Қалғымас екі көзі жайнап және.

Аяқты тауыспайды аз-көп берсе.

Астына нәрсе салмай отырмайды,

Ешқайда қыдырмайды үйде жүрсе».

Балаға сарқыт алды сынамаққа.

Түйе баққан Сабалақ ұйықтап жатыр,

Төрт борбайы жайылған төрт тарапқа.

Екі жұмырық түйілген қолды көрді.

Төрт борбайын төрт жаққа созып жатыр,

Тегінде билейді екен оң мен солды.

Шамалап жүруші едік сынап көптен.

Оянған соң қой басын қолына бер,

Деп тапсырып жолдасын тастап кеткен.

Жанына бақташының бәрін жиды.

Біріне құлақ, біріне көзін беріп,

Құйқадан бір жапырақ өзі жеді.

- Басқаға бәрін бердің, деп сұрайды.

- Би бергенін ырым қып өзің жемей,

Аш қалып, бұл мырзалық кімге ұнайды.

Мен тойдым би берген соң ықыласына.

Жолдастың бірі – құлақ, біреуі – көз,

Дұрыс па оларға бас қимаса.

Мал баққан жолдасымыз біздер бір тап.

Өзімшілдік жолдасқа жараса ма?

Тойдырсам өз тамағым жаным сақтап.

Би баланың шындығын анық білді.

Мал билігін, жан билігін соған беріп,

Күннен күнге Сабалақтың қадірі артты.

Бақташылар көрісіп мәз боп қалды.

Сабалақты сыйлады жұрттың бәрі,

Бауырындай көрісіп ортаға алды.

Қарулы үш жолаушы жүріп келді.

Екі қызыл, бір баран атқа мінген,

Ат та жат, кісі де жат жандар еді.

Нарқызыл астындағы тұрған пілдей.

Дулыға, сауыт-сайман, жақ пен қылыш,

Құрсанған көк темірді көтергендей.

Кең иық, салалы қол, жаурыны дөңес.

Мінезі тәуекелшіл, көпшіл екен,

Шықпайтын батырмын деп қыңыр-кеңес.

Бұл күнде елу жастан асып еді.

Ертістен ауа қашқан қалмақ елін,

Шабуға қуып келе жатыр еді.

Тар мықын, бөктеріншікті тұяқ кетпен.

Қысқа мойын, ұзын бас сүйектей боп,

Көзі жайнап, аузынан көбік төккен.

Қайқы төс, өткір көзді, салпы ерінді.

Мұның бәрі сауыт-сайманы бәрі түгел,

Құрсанған өне бойы көк темірді.

Нияздың абызынан шыққан батыр.

Бөгенбай Төле биге амандыққа,

Көп қолын кейін тастап келе жатыр.

Сырты қысқа, бауыры жазық талтаң.

Ақсары, қызыл шырайлы толық келген,

Бұл адам Мәбетұлы батыр Атан.

Танысып қал-жағдайын сұрап білді.

Бөгенбайды Сабалақ естуші еді,

Басшы боп Төле биге алып келді.

Мәжіліске жиналды, қарық болды.

Екі күндей Төле би жібермеді,

Шыңғыртып батырларға бие сойды.

Құдай жазса жауды жеңіп кегін алмақ.

Оңашада жалынды Бөкеңе кеп,

Биден рұқсат әперсе болды бармақ.

Аттанарда сұрады Бөкең биден,

Мен келдім амандыққа алыс жерден.

Сабалақ балаңызды көмекке бер,

Өткір жігіт көрінеді қайтпас берен.

Баласынан Сабалақ сүйікті еді.

Аттанып амандыққа бата алып,

Кейін Бөген тастаған қолға келді.

Мойын талып келеді алыс жерден.

Қашқан қалмақ сезініп, үрейі ұшып,

Талқы асумен Құлжаға бет түзеген.

Талқы, Құлжа, Оңтүстік қабырғасын.

Арғы жағы қалмақтың қалың елі,

Соған жету қашқанның жанталасы.

Құба қалмақ жауынгер бір топ екен.

Қол құрап жиналғанша арасы ұзап,

Көп қалмаққа олар да жетіп қалған екен.

Ішінде Сабалақ бар жаңа берен.

Талқы-Құлжа асқанда қуып жетіп,

Қолға түскен қалмақты қыра берген.

Сабалақ атақ алды қамал бұзып,

Қайда қиын жерлерге кетеді озып.

Кірген жері есік болып қала берді,

Қанды көз қырандай-ақ шалқып сүзіп.

Қалың қол қарық олжаға батып қалды.

Он нарға тоғанақтай жасау артып,

Сабалақ Бөкеңе әкеп тарту салды.

Жасаулар жеңгеме берер сәлемдемем.

Мен олжаңды алмаймын, батаңды бер,

Бір сапар соңыңызға еріп едім.

- Олжаға талай тойдым,

Әлі мүйіз шыққан жоқ бәрін көрдім.

Осы жолы еңбегің жұрттан асқан,

Өзің ал, жауды жеңген тырнақ алдың.
Сабалақ: «алмаймын» , -деп безектеді,

Басым жас тағы келер кезек деді.

Алғашқы сапарыма батаңды бер,

Көпшіліктің батасы керек деді.

Көпшілік қолын жайып «амин» деді.

- Жылқышының тұлпары еді, - Нарқызылым,

Шырағым, ырым қылып сен мін, - деді.

Мінезің, құлқың таза, дана екенсің.

Жазғытұры үш жүз боп жиналамыз,

Сол жиылысқа керекті жан екенсің.

Осы жыл болды «Ақтабан шұбырынды» .

Қалың қалмақ қазақты қойдай қырған,

Уса Серен дейтұғын қоңтажы еді.

Қалмақ шауып шұбырған қазақ елі.

Сол жылы ауған елге жұт килігіп,

Қарсы тұрар қазақта қалмады ел де.

Он жеті жыл сол апатқа толғанына.

Қалмақтан ұлы кекті алмақ үшін,

Келер жылы жиналамыз осы араға.

Үш жүздің де адамды соңында ермек.

Қыл құйрықты аты бар қалмасын деп,

Үш жүздің баласына хабар бермек.

Есіңе ал кек алатын келер жылды.

Бар күшін қазақ қосып бір түйіспек,

Қор қылмай тәңіріміз ашса жолды.

Сабалақты мақтайды алғыс беріп.

Тегін бала демеңіз, таза текті,

Жүр шығарсыз өзіңіз сырын біліп.

Күш көрсетер осындай ел қалмасын.

Ұрықсат бер балаңызға келер жылы,

Қазақ жұрты беріп тұр ықылысын.

Амандасып Бөкеңмен қала берді.

Жар салып Әбілмәмбет батырларға,

Алты ай қыс даярлығын қыла берді.

Қару-жарақ, ат-тонды жұрт даярлап.

Балқашқа жиылған жұрт даярланып,

Үш жүздің адамдары уәде байлап.

Қошқарбай, Жәнібегі, Жантай, Қазыбегі бар.

Төле би, Малай сары, Баян батыр,

Түлек, Тулақ, Қабанбай найман тегі.

Тама Есет қолын бастап келе жатыр.

Ұлы жүзден Жанысқа қол жиналмай,

Аякөз өзенінде тікті шатыр.

Он мың қол кіші жүзден келді таңдай.

Жеті мың Ұлы жүзден Жаныс бастап,

Сауыт-сайман асылған қару-жарақ.

Тынықтырып аттарын, артын тосты.

Қалмақтың жай-жапсарын білмек үшін,

Сенімді адамын сайлап жіберісті.

Нарқызыл қатып қалған сүмбідей боп.

Сауыт киіп, сайманды белге байлап,

Екі көз жайнап кеткен қып-қызыл боп.

Бөкең де Сабалақты ыңғайлады.

Бір топтан қырық жігіт, қырық тұлпар,

Әбілмәмбет бәрін де таңдай алды.

Талқы асумен бұрылып әрмен кетті.

Оралып қиын таумен әрмен асып,

Биік таудан баспалап ел қарасты.

Жөнелді кез боп қалып, тұра қашты.

Ұстауға жабыла қуды қырық батыр,

Жан сауғалап қашыпты қалмақ бытыр.

Нарқызыл шу дегенде жеке шығып,

Айқасып он қалмақпен бара жатыр.

Алдыңғысын түсіріп қағып өтті.

Бір сау қалмақ жаяулап ағашқа енді.

Өлгені өліп, қалғаны қолға түсті.

Жөнелді қалың қолға қайта салды.

Жаяу қалмақ бергенше елге хабар,

Талқының асуынан асып қалды.

Қазақтың жиылғанын біледі екен.

Қалмақтың қоңтажысы Уса Серен,

Әскер жия Тұрпанға кетеді екен.

Хан қайда, қалмақ жайын қанып білді.

Уса Серен түгендеп күш жиғанша,

Айқасып қалу жайын мақұл көрді.

Әбілмәмбет хан өзі бірге келді.

Қазақтар асығыстап ерте жүрді,

Қалмаққа тимек болып шеру жүрді.

Қарауылшы қалмақтар елге қайтты.

Бекініп ерте бастан тау қапталын,

Қорған қылып қалаған ірге тасты.

Ар жағында қалмақтың қолы тұрған.

Қазақтар биік тауға тура бармай,

Екі ашық шетке шықты күшін жиған.

Бар арманы соғыс қой осы жолы.

Майданға жекпе-жекке ер шақырып,

Қалмақтың бір батыры келіп еді.

Жаныстың Шақан деген інісі еді.

Өзі мықты, майданға талай түскен,

Батырлық, атақ алған бір кісі еді.

Қан майданға бара жатыр жанын қиып.

Қара қасқа аты бар бурыл сақал,

Еңгезердей айқасты қалмақ кәпір.

Қалмақтың Шақан ерден қаруы асты.

Қылышымен кәпір қалмақ ұрған кезде,

Домалатып түсірді жерге басты.

Сүйекке екі жақтан шауып келді,

Денесін қазақ жағы алып еді.

Басын қалмақ әкетіп найзаға іліп,

Қуаныш қып айғайды салып еді.

Қазақтың суы қайтты, батыры өліп.

Еш адам бармайтұғын болғаннан соң,

Сабалақ ұрықсат сұрады көпке келіп.

• 
  Бата бер, хан мен қара, мен барайын,
  

Өлсем – шәһит, өлтірсем – қазамын ғой,

Қазақтың намысы үшін жан қияйын.
Қазақ қолы шуылдап бата берді,

Қалмаққа Нарқызылмен тарта берді.

Екі батыр майданда қарсы шауып,

Найзаларын шанышты қарсы барып.

Айбатты арыстандай басымырақ.

Қақтырмай көк найзаны қалды салып,

Алақтап құлады аттан кәпір қалмақ.

Сабалақ сұрағанын алып еді.

Сүйреткен бойыменен жаны шықпай,

Қалың топ ортасына барып еді.

Қара ала атты дүмбілше қалмақ келді.

Садақпен жақын жерден қалмақ атты,

Шарайнадан оқ өтіп тоқтап еді.

Кеуденің етіне еніп кеп дарып еді.

Сабалақ та садағын тартайын деп,

Қорамсаққа қол салып қалып еді.

Оқ зуылдай сауытын бұзып кетті.

Денені талқан қылып, ағып өтіп,

Жүз қадам ар жағында тасқа батты.

Сынбай тұр, құдай сүйеп ердің бағы.

Сары атты, жарқабақты иір келген,

Қалмақтың бір батыры келді тағы.

Қалмақта майданда ажал жеткен ажалды өлер.

Уса Серен інісі – Қырыс деген,

Қазақты талай қырған сен белгілі ер.

Мінген атқа борбайлап найза салды.

Дарытпай денесіне найзасының,

Қылышпен көк найзаны салып қалды.

Тірідей бұл баланы алайын деп.

Қылышты қылышпенен қаққаныңды,

Қылыш кетті жетесінен шорт үзіліп.

Ұмтылды Нарқызылмен аттармауға.

Омыраулап атының артын соқты,

Айналды сары арғымақ жығылуға.

Басы түсті қалмақтың домаланып.

Шуылдай қалмақ тобы жылағанда,

Қазақ тобы:«Әруақ!» - деп айғай салды.

Жекпе-жекке енді келмей қалды.

Қамалдан қалмақ шықпай жан сауғалап,

Сабалақ қалың топқа қайта барды.

Сабалақтың кетіпті түсі өзгеріп.

Ішке қанын тартқан сұрғылт түсі,

Қандыбалақ қырандай үңірейіп.

Қамалға жолатпайды ешбір жанды.

Қалай әдіс қолданып қарысса да,

Бұза алмай бас қамалды бос сандалды.

Талай ат, талай ерді оққа жығып.

Қпазақ енді ала алмай кейін қайтса,

«Жеңілгені» деп атақ кетеді шығып.

Беріңіз көпшіліктің ақылына.

Бүгін аман қалдырсаң, ертең шабар,

Тағы да біз қалармыз тапырына.

Ескі кекті осы жолы алу керек.

Жан-жағынан асудың жол қарайық,

Қамалын жау қалмақтың алу керек.

Жүз батыр Сабалақтың қасына ерді.

Түні бойы таудан асып қияменен,

Таң ата тау шыңында жатып еді.

Қалмақтар сеніп жатыр, қамал мықты.

Таң ата Абылайлап айғай салып,

Қалмақтың бір шетіне барып жетті.

Қорыққанынан ақылынан қалды адасып.

Дүркіретіп қалмақ қолы шегінгенде,

Батырлар жай шебіне араласты.

Қалмақтар ес жиғанша бәрі жетті.

Тұс-тұстан «Абылайлап» ұран салып,

Айғаймен жер-дүниені күңірентті.

Жарқылдап садақ пенен найза, қылыш.

Жеңіліп қалмақ қолы селдіреді,

Осымен қазақ қолы алды жеңіс [7].