Қазақстан республикасының білім және ғылым министрлігі халықаралық құқық және халықаралық қатынастар кафедрасы

Қазақстан Республикасы тәуелсіз, егемен мемлекет бола тұра, әлемдік қауымдастықтың мүшесі болып табылады да, терроризмді сынаумен қатар, онымен күресуде белсенді шаралар қабылдады.

Зерттеудің негізгі мақсаты болып экстремизм және терроризммен күресудегі Орта Азия мемлекеттерінің ынтымақтастық қағидалары мен мазмұнының жалпы мінездемесін қалыптастыру мәселесі толығымен қамтылған болмаса да, әлдеқайда дұрыс бағыттағы ұстанымдарды бекіткені айқын деп нық айтуға болады. Жұмыстың алға қойған келесі тапсырмаларын орындадық:

1. экстремизм және терроризм түсінігі мен себептері анықталды. Яғни ҚР «Экстремизмге қарсы іс-қимыл туралы» Заңына сәйкес, экстремизм түсінігіне нақты анқтама берілді және оның себептеріне анағұрлым сәйкес : экономикалық дағдарыс, мәдени тапшылық, әлеуметтік шыдамсыздық және мемлекеттердің қауіпсіздікті камтамасыз етудегі жұмысының төмен деңгейі екенін біз нақты атап көрсеттік.

2. Орта Азия аймағында діни экстремизмнің құқықтық ерекшеліктері ашылды және оның ішкі және сыртқы факторлары айқындалды. Нақтырақ айтатын болсақ, аталған аймақта әрекет етіп тұрған барлық құқықтық актілерге саяси, экономикалық тұрғыдан баға берілді және оған сәйкес қорытындылар шығарылды. Мысалы, 2000 жылдың сәуірінде Қазақстан, Қырғыстан, Тәжікстан мен Өзбекстан арасында «Жақтардың терроризммен, саяси және діни экстремизммен, трансұлттық ұйымдасқан қылмыстылық пен басқа да тұрақтылық және қауіпсіздкке байланысты қауіптермен күресу жөнінде бірлескен әрекеттері туралы» Келісімге қол қойылды. Оның негізінде аталған аймақтарда қауіпсіздік мәселелері бойынша нақты шаралар қолдану арқылы іске асатыны мөлдір баяндалған.

­3. Қазақстан Орта Азия аймағында қауіпсіздік пен саяси тұрақтылықты қамтамасыз етудегі орнына байланысты халықаралық құқықтық мәселелердің мінездемесі баян етілді. Бұл дегеніміз, барлық соңғы жылдары орын алған эестремистік және (немесе) ланкестік сипаттағы әрекеттер мысалға келтірілді және оларға құқықтық сараптама жасалды.

4. Қазақстанның қауіпсіздігі мен тұрақытылығына төнетін ішкі қауіптер анықталды:

- Радикалды исламдық ұйымдары мен қайырымдылық қорлардың құрылуы;

- Экстремистік сипаттағы діни әдебиеттер таратылуы;

- Жастар арасында қоғамдағы идеологиялық вакуумды теріс пиғылмен пайдалану арқылы вахаббизм идеяларын насихаттау;

- Аймақтағы жалпы тұрақсыздықты пайдалану. Оған қоса, әлеуметтік тапшылықтың жоғары деңгейі.

5. Қазақстанның қауіпсіздігі мен саяси тұрақытылығына төнетін қауіптердің сыртқы факторлары жандануының құқықтық мәселелері айқындалды:

- Қазақстанға және ТМД мемлекеттеріне қатысты бірқатар шет елдердің ескі геосаяси қарсылықтарының қайта жандануы мен пайда болуы;

- Олардың аумағына кейбір шетел саяси күштерінің және олардың саяси оппонентерінің аударылуы;

- Аймақтық қақтығыстар;

- Бірқатар шетел террористік, діни, ұлтшыл-радикалды және тағы басқа ұлттардың экстремистік сипат ала бастауының тез қарқынды дамуы;

Сонымен қатар әлемдегі танымал ланкестік немесе экстремистік сипаттағы ұйымдардың Орта Азия аймағына белсенді түрде бет бұруы мен олардың мақсаттарын іске асыру жолында ауқымды көлемде қаржылар бөлінуі.

6. Қазақстан мен Орта Азия аймағында экстремизм және терроризм әрекеттерінде адам құқықтарын қорғау мен бұзылу мәселелері анықталды. Бәрімізге мәлім – бұл аймақтарда сонау КСРО ыдырыған кезінен бастап түрлі тұрақсыз жағдаяттардың нәтижесінде қоғамда көлемді экономикалық, әлеуметтік, мәдени, саяси, діни-этникалық және құқықтық дағдарыстар орын алды. Соның нәтижесінде, мемлекеттердің аталып өткен барлық аяларында бірқатар тапшылықтарға жол ашылды. ТМД мүше мемлекеттер жас, енді-енді аяққа тұрып келе жатқан балапандай мемекеттер болғандықтан, түрлі сыртқы, ішкі факторлардың нәтижелерінде адам және азамат құқықтары мен бостандықтары бұзыла бастады. Алайда аталмыш құқықтар мен бостандықтар бұзылғанымен, мүше мемлекеттер оларды қалпына келтіруге және (немесе) оларды толығымен қамтамасыз етуге кепіл ретінде орнықты.

7. Қазақстан мен Орта Азия аймағында экстремизм және терроризммен күресуге бағытталған халықаралық ұйымдардың қызметін анықтадық. Халықаралық заңгерлер комиссиясы жөнінде нұсқаулығы адам құндылықтарын терроризммен күресу кезінде қорғау мәселелері нақтыланған. Олырды атқару барысында түрлі құқықтар мен бостандықтардың бұзылуына әкелетін жағдайларды алдын алу және жою мәселелері шешіледі.

Орта Азия аймағына сәйкес келетін Шанхай Ынтымақтиастық Ұйымының мүше мемлекеттерінің ынтымақтастық концепциясына сәйкес, терроризм, экстремизм, сепаратизммен күресудегі ШЫҰ жергілікті антиланкестік құрылымындағы атқарушы комитетімен үйлестіруші – жедел, халықаралық құқықтық және ақпараттық-аналитикалық қызметті жүзеге асыруда келісілген шешшімдер іске асырылды.

ТМД мүше мемлкеттері Экстремизм және терроризммен күресуде анталанкестік орталықтар қалыптастырды және олар қазіргі таңда да әрекет етеді. Орталық өз жұмысында ТМД мүше мелекеттері Ішкі Істер министрлігінің Кеңесімен, Бас прокуратуралардың кеңесімен, шекара әскерлері мен қолбасшылар кеңесі мен олардың орггандары, сонымен қатар ТМД мүше мемлекеттері аумағында ұйымдасқан қылмыстылық пен басқа да қылмыстардың қауіпті түрлерімен күресудегі үйлестіруші бюросымен қызметтеседі.

Көріп отырғандай Орта Азия аймағында экстремизм және терроризмге қарсы тұру іс шаралары жеткілікті деңгейде әрекет етеді. Алайда олырды әрі қарай дамыту мәселелері анағұрлым өзекті болып табылады.

Демократияның еркін нарық жолына түскен, адам және азамат құқықтары мен бостандықтары маңыздылығын мойындай тұра, сонымен қатар басқа да мемлекеттік және қоғамдық институттардың қалыптасуын қолдай тұра, Қазақстан егемен ретінде Конституциямен бекітілген азаматтардың бостандықтары мен заңды мүдделерінің қорғаушысы және кепілі болып табылады.

Қауіпсіздікті қамтамасыз ету - адам және азамат құқықтары мен бостандықтарын қорғаудағы мемлекеттің бірден бір негізгі бағыты болып табылады. Сонымен қатар, әлемнің барлық аймақтарында негізігі құқықтар мен бостандықтарға, яғни өмір сүру, денсаулық, қоршаған ортаға, қоғамдық және мемлекеттік істерге арласу мен тағы басқа құқықтар мен бостандықтарды жүзеге асырудың кепілі – мемлекет, халықаралық қауымдастық және халықаралық ұйымдар мен т.б.

Айта кетуге тұрарлық жәйт, бітіру жұмысында зерттелетін экстремизм нысандарының ерекше түрлерін қарастырдық, мысалы, діни экстремизм.

Жаңа заман жағдайында, яғни конфессиялық топтардың саяси қайшылықтары кезінде аталмыш мәселе ерекше маңызға ие және оны шешу жолдары Қазақстан және Орта Азия мемлекеттерінің саяси-құқықтық құрылымының ұлттық ерекшеліктерін есепке ала отырып жүзеге асырылуы керек.

Қарастырылған бітіру жұмысында Орта Азияның кейбір аймақтарында беліглі бір сипаттағы экстремистік көріністер орын алғаны туралы ерекше бөлініп айтылады. Бұл аталмыш зерттеулердің маңыздылығын көрсетеді және аталмыш аяда теориялық-құқықтық концепциялардың пайда болуына септігін тигізеді деген ойдамыз.

Бітіру жұмысы нақты тақырыптағы нақты мәселеге арналған. Ол мәселені шешу және алдын алу жолдары мен бағыттары қарастырылған. Алайда оларды әрі қарай дамытуға үлкен кеңістіктің бар болуын ескеретін болсақ, келешекте халықаралық құқықта орын алатын теориялық, тәжірибелік нысандары әлі де болса жетік қарастырлымағанын мойындау керек.

2) Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының мүше мемлекеттері арасындағы Жергілікті Антиланкестік құрылым туралы Келісім (Санкт-Петербург, 7 маусым, 2002жыл).

3) Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының мүше мемлекеттері терроризм, сепаратизм және экстремизммен күресудегі ынтымақтастық Концепциясы. Ресей федерациясы Президенті Владимир Путин, Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев, ҚХР Төрағасы Ху Цзиньтао, Қырғыз Республикасының Президент міндеттерін атқарушы Құрманбек Бақиев, Тәжікстан Президенті Эмомали Рахмонов, Өзбекстан Президенті ислам Кәрімов шешімімен бекітілді. Астана, 2005 жыл, 5 маусым.

4) Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының мүше мемлекеттері арасындағы Жергілікті Антиланкестік құрылым щеңберінде Құпия Ақпаратты қорғауды қамтамасыз ету жөнінде Келісім.

5) Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының мүше мемлекеттері арасындағы Жергілікті Антиланкестік құрылымның Мәліметтер Банкі жөніндегі Келісім. (Ташкент, 17 маусым, 2004 жыл).

6) Қазақстан Республикасы, Қырғыз Республикасы, Тәжікстан Республикасы мен Өзбекстан Республикасы арасындағы «Жақтардың терроризммен, саяси және діни экстремизммен, трансұлттық ұйымдасқан қылмыстылық пен басқа да тұрақтылық және қауіпсіздікке байланысты қауіптермен күресу жөнәнде бірлескен әрекетері туралы» Келісім. (Ташкент., 2000 жыл 21 сәуір).

7) АСШӨӘ Терроризмді жою мен цивилизациялар арсындаңы ынтымақтастықты қолдау жөнінде Декларациясы. (Алматы 2002, жыл 4 маусым ).

8) «Терроризммен күресудегі құқықтық нормалар мен адам құқықтарын қорғау мәселелері бойынша» Халақаралық Заңгерлер Декларациясы (Берлин Декларациясы).

9) Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасында бейбіт көршілестік, достық және ынтымақтастық жөнінде Шарты (Пекин, 23 желтоқсан, 2002 жыл).

10) Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы Терроризм, сепаратизм және экстермизммен күресудегі ынтыиақтастық жөніндегі Келісім (Пекин, 23 желтоқсан, 2002 жыл).

11) Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығыныңмүше мемлекеттері Антиланкестік орталқты құру туралы Шешімі (2000 жылы 1 желтоқсан, Минск). Қара: 2000 жылы 1 желтоқсандағы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығыныңмүше мемлекеттері Антиланкестік орталқты құру туралы Шешімін орындау барысы жөнінде бекітілген ақпаратты (Минск, 2001 жыл 1 маусым).

12) Орталық Азия аумағы бойынша Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына мүше мемлекеттердің Антиланкестік орталықтың бөлімін құру туралы Шешімі (2002 жыл6, 7 қазан, Кишинев).

НОРМАТИВТІК ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР:
1) ҚР Конституциясы, 1995 жыл, 30 тамыз.

2) ҚР Азаматтық іс-жүргізу Кодексі

3) ҚР Қылмыстық Кодексі, 1997 жыл, 16 шілде.

4) ҚР «Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы» Кодексі,

5) ҚР «Экстремизмге қарсы іс-қимыл туралы» Заңы 2005 жылдың 18 ақпаны №31-III ЗРК (08.07.05 ж. өзгертулер енгізілді).

6) «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне 9лтты0 0ау3пс3зд3кт3 0амтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР Заңы, № 67-III, 8.06.2005 ж.

7) «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне экстремизмге қарсы іс-қимыл мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР Заңы, № 33-II, 23.02.2005 ж.

8) «Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы» ҚР Заңы, 15.01.1992 ж.

9) ҚР «Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздігі туралы» Заңы, № 233-I 26 маусым, 1998 жыл.

10) «Терроризм мен экстремизм көріністерінің алдын алу және тыю жөніндегі шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы, № 332-10.02.2000 ж.

НЕГІЗГІ ӘДЕБИЕТТЕР:
1) Авдеев Ю.Я. Терроризм как социально-политическое явление. Современный терроризм: состояние и перспективы, под ред. Е.И. Степанова, М., Эдиториал УРСС, 2000.

2) Акинер Ш. Экстремизм: глобальный феномен. Сборник материалов международной конференции: «Религиозный экстремизм в Цкентральной Азии», Душанбе, «Деваштич», 2002.

3) Баймулдин Н., «Халифат не состоялся». «Экспресс К», №40, 02.04.2005.

4) Белашева И. Лишний закон. Время новостей, № 99, 2002.

5) «Время ПО», № 12, 05.08.1999 ж.

6) Гушер А.И. внутренние вооруженные конфликты и международный терроризм. Взаимосвязь и методы борьбы//Евразийский вестник-2003_№9.

7) Жатканбаев Е. Международный экстремизм и терроризм как угроза национальным интересам Казахстана//Саясат-Policy. 2005-№ 1.

8) Зорин В., Паин Э. «По ту сторону свободы»// «Независимая газета», -12.02.2003.

9) Имомов А. Неприрывный диалог- важнейший способ решения проблемы экстремизма. Сборник материалов международной конференции: «Религиозный экстремизм в Центральной Азии», Душанбе, «Девиштич», 2002.

10) «Избавить мир от терроризма», «Казахстанская правда», 27.01.2005.

11) Илеуова Г.Т. «Исламский ответ» в Центральной Азии? // Казахстан-спектр. 2002. № 3.

12) Исаев М. «Никто не должен оставаться в стороне». «Казахстанская правда», 20.05.2004, 3 б.

13) Картишкин В.А. Права человека в международном и внутригосударственном праве. М., Институт государства и права РАН. 1995 ж.

14) Kazakhstan Today. Gazeta.kz, fergana.ru. 12.11.2004

15) К вопросу о светском характере Турецкой Республики и активизации в ней исламского фундаментализма// Очерки политического и социально-экономического развития стран Востока. Киев,-1998.

16) Кириченко В. «Как обанкротить терроризм?», «Экспресс К», 25.01.2005.

17) Койчукулов А. факторы религиозного экстремизма// Казахстан-спектр. 2002 № 4.

18) Колесников В. «Корабли ищут тихую гавань», «Время», 02.06.2005.

19) Корецкая Т. «Вахаббиты не спят», «Аргументы и Факты», № 43, 2000.

20) Лугов В. Новые особенности ядерного терроризма // МЭиМО. № 3.

21) Можно ли искоренить терроризм?: Результаты социологического экспресс-опроса жителей г. Алматы// Саясат. 2002. № 5.

22) Мирский Г. Экстремизм, терроризм и внутренние конфликты в «третьем мире». Мировая экономика и международные отношения, 1988, № 8.

23) Мурзаев К., Алматы қаласы Жетісу аудандық соты Мәскеу учаскесінің судьясы. От общего – к частному. Государственная независимость, не подкрепленная национальной безопасностью, всего лишь фикция. «Юридическая газета» газетінде 2001 жылдың 5 қыркүйегінде №40 (408) жарияланған.

24) Мыльников Б.А. Новые вызовы: международный терроризм и иные проявления экстремизма, пути (направления), взаимодействия: Сборник материалов Международной научной конференции «О развитии взаимодействия правоохранительных органов государств0участников СНГ в борьбе с преступностью, международным терроризмом и иные проявления экстремизма». 2001, 21-22 наурыз, Минск.

25) Нестеренко С. «Антитеррор: новый этап». «Казахстанская правда». 25.12.2004.

26) Ольшанский Д. «Психология террора, Екатеринбург»// «Деловая книга», М., Академический проект, ОППЛ,-2002.

27) Петрищев В.Е. «Заметки о терроризме»// М., Эдиториал УРСС-2001.

28) Потехина О. «Экстремисты выбирают Юг»// «Аргументы и факты», 2005-№6.

29) Права человека: проблемы и перспективы. М., Академия наук. 1990 ж.

30) Сатпаев Д. Город Алматы не застрахован от террористов // Саясат. 2003, № 9.

31) «Стабильность и безопасность Казахстана на стыке веков». Под.ред. Бектурганов Н.С., Куанышали Ж., Нысанбаев А.Н., Телебаев Г.Т. Астана: Елорда, 2000-2.

31) Старченко Г.И. «Турция: исламский фактор в светском государстве»// «Народы Азии и Африки». М.-№2-1988

32) Степанянц М.Т. «Историческая судьба суффизма»// Вопросы философии. М.,-№6-1980.

33) Ричамнов А., Берлубаев А.А. Теневые экономические отношения и собственность в сфере национальной собственности // Analytics. 2004 , № 2.

34) А. Угланов «Путь к халифату»// «Аргументы и Факты». 2005 жыл-№20.
ШЕТЕЛ ӘДЕБИЕТТЕРІ:
1) Turkey Isudosteuropa-Hanbuch. B.d.4.1. HRSg/von Klaus Detlev Crothusen Cottingen, -1985.

2) Lawrence B.B. Rethinking Islam as an Ideology of Violence // Conflict resolution in the Arab World / Select Essays / ed. by P. Salem. – Beirut, 1997.

3) The Legitimization of Violence. London, 1997.

4) US and Russian Policymaking with Respect to the Use of Force. Santa Monica, 1996.