жЫ™™ циклондар пайда болады, орын ауыстырады, жоғалады, бірақ көп оладыр ТЗ еСеППеН Ж0ҒарЫ ҚЫШМ м¥хиттаР Үсті ме« субтропикада басым

Атмосфераның жалпы циркуляциясындағы циклондар мен антициклондардың ролі орасан зор. Жер айналуының ығысу әрекеті меридиандық ауа ағындарын ендікке айналдыра отырып, ендіқтер арасындағы ауа алмасуына кедергі жасайды. Төменгі ендіктерден жоғарыларға ауаның ауысуы, ал демек жылу алмасу да, негізінен алғанда циклондар мен антициклондар арқылы жүзеге асырылады. Бұл әсіресе тропиктен тыс ендіктерде байқалады. Егер интенсивті, биіктік және аз қозғалатын циклондар мен антициклондар қатар орналасса, бұл жағдайда, циклонның артқы жағындағы ауа жоғарғы ендіктерден төменгі, ан-тициклонның алдыңғы жағындағысы, керісінше, қоңыржай ендіктерден жоғары ендіктерге ауысады. Қоңыржай ендіктердегі атмосфера циркуляциясының мұндай типі - меридиандық деп аталады. Ол батыс тасымалы жақсы көрінетін, ал циклондардың артқы жақтарындағы ауаның басып кіруі өте мардымсыз зоналық типтен өзгеше. Қоңыржай ендіктердегі атмосфера циркуляциясының бұл екі типі жыл бойында бірін-бірі алмастыра-ды. Олар ауысқанда ауа райы біреуінің басым түсуіне байланысты.

Егер экватордағы төменгі қысым мен поляр облыстарындағы жоғарғы қысым те-миялық себептермен байланысты болса (бірінші жағдайда жер бетінен ауаның қызуы, екіншісінде суынуы), онда қоңыржай ендіктердегі төменгі қысым, ал субтропиктік ендіктердегі жоғары қысым дегеніміз – бірінші жағдайда циклондардың, екінші жағдайда антициклондардың жиналу нәтижесі болады.

Атмосфераның төселме бетпен өзара күрделі әрекеттесуінің нәтижесінде климат қалыптасады. Климаттың қалыптасуындағы басты роль Күн радиациясына – барлық атмосфералық процестер энергиясының көзіне тиісті.

Жер бетінде Күн радиациясының бөлінуі планетаның шар тәрізді пішінімен анықталады – бұл климаттағы ендіктерге байланысты айырмашылықтарды түсіндіреді. Жердің орбитаға қатысты оның осінің еңіс жағдайында қозғалысы жыл бойында Жер бетіндегі Күн жылуының әр түрлі бөлінуін, климаттың маусымдылығын, әр түрлі ендікте климаттың бірдей еместігін анықтайды. Жылулық белдеулердің – Жер климатының зоналылық негізінің пайда болуы осы арқылы түсіндіріледі. Климаттағы бұл айырмашылықтар Жер бетіне Күн жылуының түсуіне байланысты және төселме беттің сипатына тәуелді емес. Егер де Жер беті мүлде біркелкі болса, экватордан полюске қарай климаттың заңды өзгерісін анықтай отырып, олар да осындай орын алған болар еді.

Әр текті төселме беттің ықпалы Күн жылуының атмосфераға әркелкі қабылданып, берілуі, атмосфераға ылғал беріп отыруы, ауа қозғалысына ықпалы бір жылу белдеуі шегінде, түрлі климаттардың қалыптасуын анықтайды. Жарық түсу шектерімен климат белдеулері шектерінің дәл келмеуін түсіндіреді. Төселме бет дегеніміз климат қалыптасуының екі аса

маңызды факторларының екіншісі.

Су беті мен құрылық бетінің ықпалы әр түрлі болғандықтан климаттар теңіздік және континенттік болып қалыптасады.

Континенттік климат Мұхиттың жұмсартатын ықпалынан айырылған. Теніз климатынан оның басты айырмашылығы – континенттіктің өсуімен арта түсетін, температура тербелістерінің үлкен, жылдық және тәуліктік амплитудалары. Континенттік климатта ауа ылғалдылығы теңіздіктен аз, бұлттылық, жауьш-шашын, жел жылдамдығы азаяды.

Мұхит үстіндегі және оған жапсарлас континенттердің бөлігі үстіндегі климаттың қалыптасуына мүхит ағыстары зор ықпал етеді. Олар жылу мен суықты тасымалдайды. Суық ағыстар атмосфераның тұрақсыздығын азайтады. Ауаның вертикальды қозғалысын және жылу мен ылғал алмасуын әлсіретеді. Суық ағыстар үстінде булану жылы ағыстардағыдан гөрі аз интенсивті келеді. Бұлардың үстінде және олардың жылы ағыстарымен шекарасында тұман жиі пайда болады.

Мұхит ағыстарының ықпалымен бір ендіктердегі батыс және шығыс жағалаулардың климаттары түрліше болып шығады. Бұл айырмашылықтардың пайда болу заңдылығын Дүние жүзілік мұхит ағыстарының схемасы түсіндіреді. Экватордан шығатын ағым жылу әкелетін, ал экваторға қарай аратын ағым суық әкелетін болғандықтан, материктердің батыс жағаларының климаты шығысқа қарағанда қоңыржай ендіктерде жылырақ, тропиктік ендіктерде керісінше болуға тиіс.

Орографияның ықпалы (Жер бетіндегі биіктіктер мен әр келкіліктің өзара орналасуы) әсіресе таулы жерлерде ерекше болып келеді. Жоғарылаған сайын Күн радкациясының келуі арта түседі, бірақ сәуле шығару да арта түседі, сондықтан температура төмендейді. Кейде қыста кері құбыбысты, жоталар арасындағы шұңқырға суық ауаның келуінен туған температура инверсиясын байқауға болады. Жауын-шашынның мөлшері биіктікке қарай белгілі бір шекке дейін артады да одан жоғары да кемиді. Бұл шек сан алуан, өйткені ол ауа ылғалдылығы мен көтерілу кезінде ылғалдың бөліну интенсивтігіне байланысты (Гималай 1000–1500 м, Орталық Кавказ – 2500 м). Жауын-шашын қатты түрде жауып, еріп үлгере алмайтын жерде, тауларда климатқа ықпал ететін мүздықтар пайда болады. Таулардағы климат айырмашылығына беткейлердің түрлі экспозициясы, үстемдік ететін желдерге қарағанда олардың әркелкі орналасуы жол ашады. Ауа шағын қабатпен жайылғанда, әсіресе суық ауа ағыстарын тежеп қалатын барьер ретінде таулар климатқа елеулі ықпал етеді.

Тауларда ауаның жергілікті циркуляциясы өте жиі пайда «болады.

Таулардың атмосфера күйіне жасайтын ықпалына, горизонталь климаттық зоналылықты күрделендіре түсетін, климаттардың вертикаль белдеулілігі байланысты.

Төселме беттің климатқа ықпалын қарастыра отырып, поляр аудандарында едәуір алаңды алып жатқан қазіргі мұз басуға көңіл аудару қажет.

Мұз бен қардың шағылыстыру қабілетінің үлкен екені белгілі (альбедо 0,9-ға дейін). Егер де мұздар Жерді тұтас жабатын болса, оның бетінде ауаның орташа температурасы шамамен 100°С-қа төмендейтіні (қазір бұл 15° С) есептеп шығарылған. Поляр аудандарында мұздың басуы жоғарғы және төменгі ендіктер арасындағы температура контрастарын арттыра отырып, ауа температурасын қатты төмендететіні айқын. Бұлардың ықпалымен климат зональдылығы күшейе түседі.

Маусымдық шар басуы, өсімдік басуы және төселме беттің көптеген басқа ерекшеліктері климатқа ықпал етеді.

Төселме беттің климатқа ықпалының масштабы мейлінше сан алуан: бір жағдайда бұл материктер мен мұхиттардың, екіншісінде жеке тау жоталарының, үшіншісінде орман массивтерінің т. б. ықпалы. Бұл ықпалдар біріне-бір «үстемеленеді», сондықтан әрбір неғүрлым «ұсақ» климатта «үстемеленген» климаттың сипаттары болуға тиіс. Бір климаттық белдіктің барлық климаттарының горизонт үстіндегі Күн биіктігіне, күн мен түннің ұзақтығына, ауаның жалпы үстемдік етуші қозғалысына бағынышты міндетті түрде ортақ ерекшеліктері болады.

Атмосфераның циркуляциясы жоғарғы және төменгі ендіктерде Күн сәулелері әр келкі қыздырған Жердің біртекті төменгі беттерінде де болар еді, бірақ айтарлықтай күрделі болмас еді. Әртекті төселме бетті ықпалы атмосфера циркуляциясын күрделі ете түседі (мысалы муссондар, жергілікті желдер) және осы арқылы климаттың әр түрлілігі артады.

Дүние жүзілік ылғал айналымы системасында су бетінен құрылыққа ауа ағыстарының ылғал тасуының зор маңызы бар.

1. 
   Температураны өлшеу
   

Термометрды толтыру үшін тек қана сынап емес, сонымен қатар спирт пен толуол қолданады. Оның қайнау және суу нүктелері келесідей.

-36 градус төмен болатын жерлерде сынапты термометрлер емес, спиртті термометрлер қолданылады.

Термометрден белгіленген белгілерді алғанда 0,1 градусқа ьдейін дұрыс алу керек. Оны қарағанда көз деңгейі сынап тұрған жермен бірдей болып, шкаланың бөлінуі қара түспен көрсетілген. Санауды ондықтан бастаған жөн, содан бүтін градустарды бақылау керек.

-10,0 -5,8 +0,2

-4,9 +12,9 +0,1

+12,6 +17,5 0,0

+17,6 +45,0 -0,1

+45,1 +50,0 0,0

Екінші кесте өте ыңғайлы көрсетілген. Түзетулерде көрсетілгендей еге 19,8 градус болса, оған -0,1 градус қосу керек. Яғни, қорытындысы 19,5-0,1=19,4.

Термометрді орналастыру.Термометрді орналастыру үшін күн сәулесі тікелей түспейтіндей жерден қою керек. Термометрлерді орналастыру үшін метеостанйияларда метереологиялық будка қолданылады. Оның ішкі размерлері; биіктігі 525 мм, ені 460 мм, тереңдігі 290 мм.

2. 
   Ауаның ылғалдылығын өлшеу.
   

Гигрометр салыстырмалы ылғалдылықты анықтау үшін қажет. Ол адамның майланбаған шашынан жасалады, салыстырмалы ылғалдылықты ауысқанды өзінің ұзындығын өзгертеді.

Айта кету керек ылғалдылық 0 – ден 10 %-ға дейін өзгергенде шаштың ұзаруы 4 есе үлкен болады да, 90%-дан 100 % өзгеруге қарағанда. Бұл дегеніміз салыстырмалы ылғалдылық жоғарылағын сайын шаштың сезімталдығы азаяды.

Егер шаш көп уақыт өте құрғақ ауада тұрса өзінің сезімталдығын жояды. Ылғалдылығы төмне аймақтарда, мысалы, биік тауда, шөлді жерлерде гигрометрді қалташаға (футляр) салып қояды.

3. 
   Атмосфералық қысымды өлшеу.
   

Түтіктегі және кеседегі сынап тынышықтық күйінде тұр. Ауа қысымының кеседегі сынаптың әрбір бірлігі түтік ішіндегі сынап бірлігіне тең екенін көрсетеді. Егерде бұндай теңдік болмпған жағдайда сынап түтіктен кесеге немесе керісінше құйылатын еді. Егер ауа қысымы жоғарыласа, онда сынап біртіндеп кескден түтікке құйылып, барометр биіктігі жоғарылайды. Егер ауа қысымы төмендесе, онда сынаптың бір бөлігі түтіктен кесеге құйылып, барометр биіктігі төмендейді. Сынаптың биіктігін өлшеу арқылы біз ауа қысымының көлемін анықтаймыз. Сынап барометрінің құрылысы осыған нгізделген.

Екінші түзету – ауырлық күштің таралуына байланысты. Әр түрлі ендіктерде ауырлық күшінің бірдей таралуына байланысты, бір ауа қысымы әр түрлі биіктіктегі сынап бағанасымен теңестіріледі; экваторда бұл сынап бағанасының көлемі полюстерден жоғары; экватордан полюске жылжыған уақытта ауырлық күші жоғарылайды; яғни, сынаптың биіктігі, теңескен ауа қысымы төмендейді. Сондықтан әр түрлі нүктедегі нәтижелерді салыстыру үшін бір ендік таңдап алынған. Барлық барометр көрсеткішін 45° ендікке келтіруге келіскен. 45° ендіктен аз станцияларға сынап бағанасын азайту керек, түзетүдің белгісі минуспен көрсетіледі; 45° ендіктен көп станцияларға сынап бағанасын жоғарлату қажет, түзету белгісі плюспен белгіленеді. Әрбір жергде ауырлық күші әр түрлі болғандықтан түзету міндетті болып келеді. Барометр көрсеткіштерін 45°ендікке түзету 1-кесте арқылы анықталады.

Үшінші түзету – температураға байланысты орындалады. Сынап пен шкаланың температурасы өзгергенде барометр көрсеткіштері де өзгереді. Барлық приборларда шкаланы дайындау үшін бір материал пайдаланылады. Ол - латунь. Сондықтан температураның көрсеткіштерін алдын ала есептеп дайын кесте құруға болады. Нәтижелерді салыстыру мақсатында барометр көрсеткіштерін тұрақты температураға келтіру қажет. Әдетте ол 0°C, түзету 2-кесте бойынша анықталады.

Метеорологиялық станция және барометрға нақты кесте құру үшін 0°С барометр көрсеткіштеріне инструменттік және ауырлық күш түзетуін енгізу керек. Егер де метеорологиялық станция теңіз деңгейінен 400м биіктікте орнласса, барометр көрсеткіштеріне теңіз деңгейі биіктігіне түзету енгізу қажет.

Қысымның әдеттік құбылмалығына мына түзету тең:

Теңіз деңгейінен станцияның биіктігі (м) түзету (мм)

400-ден 1000-ға дейін -0,1

>> 1000 >>1600 - 0,2

Барометрлік нивелирлеу – жердегі бір нүктенің екінші нүктеден биіктігін, осы нүктелердегі ауа қысымының өзгеруіне байланысты анықтау. Ол нивелир мен рейканы қолдану ыңғайсыз болғанда пайдаланылады: а) рельефтің өзгеруіне байланысты, таудағы алыс емес ара қашықтық биіктіктері өзгергенде; б) үлкен ара қашықтықта биіктіктің өзгеруі кезінде; в) қысқа уақыттың ішінде белгілі бір жердің рельефін картаға түсіргенде; г) нивелирді қолдануға мүмкіндік болмаған табиғи жағдайларда, мысалы: мибатпақ, орманның сулы аймағында және т.б. осындай аймақтарда барометрлік нивелирлеу қолданылады және тасуға ыңғайлы анеройд приборын пайдаланады.

Рычагтар көмегімен осы қозғалулар шкаланың үстіндегі тілшеге беріледі. Тілшеге қарай ауа қысымының көлемін көруге болады. Қораптың және төмеңгі бетінің толқынды бөлігі оларды эластикалық күйге келтіреді. Прибордың беткі бөлігінде доға тәрізді термометр орналасқан. Ол арқылы прибор температурасын анықтайды. Себебі температура өзгергенде серіппенің иілмелі қасиеті өзгереді. Серіппенің температурасы жоғары болған сайын, оның иілмелігі төмендейді. Серіппенің иілмелік қасиетін өтеу үшін, қорапты азотпен толтырады. Жоқары температурада азот серіппенің иілмелігнің әлсіреуін азайтады.

Температуралық түзетуден басқа, шкалаға түзету беріледі. Себебі барлық анероидтардың шкалалары стандарт бойынша жасалады, бірақ әр анеридта өз құралдық дәлсіздіктері болады. Сондықтан анероидты барлық шкала бойынша 10 мм ауа қысымы интервалымен тексеруге тура келеді; тексеру куәлігінде әр жеке бөлікке түзету беріледі, яғни шкалаға түзету кестесі беріледі.

Қораптың серпімді қасиеттері уақытқа байланысты ғана емес, сонымен бірге қысым едәуір өзгергенде де өзгергді. Төмен қысымға тап болғаннан кейін бұрыңғы қысымға әкелінген жаңа қорап өзінін бастапқы күйіне келе алмайды. Бұның себебі қорап пен серіппнің гизтерезисі болып табылады. Қысым өзгерісіне қшыраған анероид, бұл қайталана бергенде азырақ гистерезиске ие болады. Қорап пен серіппенің гисиерезисін есепке алу үшін қосымша түзету деген ұғым енгізіледі. Осылайша әр анероид үшін үш түрлі түзету болады.

4. 
   Желдің бағыты мен жылдамдығын анықтау. Атмосфералық жауын-шашын мен булануды өлшеу.
   

Есептеушті қосу үшін белгілі қашықтықтан ортаға екі жіп байлайды екі сақинаға кигізеді. Бір жіпті тартса, арретир жоғары ауысады, есептеуішті қосады, келесі жіпті тартса арректир төмен түседі есептеуішті өшіреді.

Желдің жылдамдығын анықтау үшін қазықты керекті ұзындыққа анемометрді бұрайды. Анемометр айналып тұрған бөлігін желдің жылдамдығын өлшеу мөлшеріне қойылады.

Жел анемометр чашкаларын басады иілген жағын. Иілген беті айналғанда желмен қозоғалады, сондықтан айналғанда крестовина қысымы әлсірейді.

Алғашында есептегіш 1236-ны көрсетеді, соңында 1825-1236=589 айналым немесе 5,9 айналым 1 секундта. Тексеру куәлік секундына желдің жылдамдығын 6,4 м/сек-ке тең.

Қол анемометр ерекшілігі автордың зерттелгені, анемометр дұрыс көрсеткіш болады, желдің бағыты көлденең крестовина бетінен сәйкес келсе жел крестовинаның тік бұрышынан соқса крестовина бірдей жылдамдықта өз айналуын азайтады, қате көрсеткіштер көрсетеді. Егер бұрыш жел бағытымен крестовина бетінен (30⁰) болса, көрсеткіш мөлшерімен келеді. Егер бұрыш 73⁰ кресттвина желде айналмай қалады, градус жоғарлап кетсе қарсы жаққа айналып кетеді өрсеткішті азайтады.

Тумбтар таблицасы

Атауы	Шартты белгілер		(вб) белгіленуі
	орысша	халықаралық
солтүстік Солт.-солт.шығыс Солтүстік-шығыс Шығыс-солтүстік шығыс Шығыс Шығыс-оңтүст.шығ Оңтүст.шығ Оңтүст.оңтүст.-шығыс Оңтүст. Оңтүст.Оңтүст. бат. Оңтүст.бат. Бат.оңтүст. Бат. Бат. Бат.солт.бат. Солт.бат. Солт.Солт.бат.	С ССВ СВ ВСВ В ВЮB ЮB ЮЮB Ю ЮЮЗ ЮЗ ЗЮЗ З ЗСЗ СЗ ССЗ	N NNE NE ENE E ESE SE SSE S SSW SW WSW W WNW NW NNW	0 н/се 300 22,5 45 67,5 90 112,5 135 157,5 180 202,5 225 247,5 270 292,5 315 337,5

Вильд Флюгердің құрылымы орнатылуы. Желдің бағыты мен жылдамдығын Вильд Флюгер арқылы анықтауға болады. Бір жағы жабық темір түтікге бір ұшымен тік ось киілген еркін айнала алады.

Жоғары жағына көлденең пленка бекітілген оның бір шетіне штативті доға орналасқан.

Келесі жағында қарама-қарсы салмақ. Пленаның бойына штативтерге қозғалмалы тақтай бекітілген. Тақтай жеңіл болмауы мүмкін 200гр немесе ауыр 800 грамм.

Ауыр желдің қатты жылдамдығын өлшеуге арналған. Түтіктің төменгі жағына флюгарка бекітілген противовеспен. Оның бағыты тақтайдың айналуына перпендикулярлы флюгарка екі металл пластикадан 20⁰ бекітілген, бұл оның желге қарсы мықты тұруына жағдай жасайды.

Бүкіл система өз осьінде еркін айналады.

Қозғалмайтын осьте 8 ромб көрсеткіштері бекітілген. Біреуінде С-солтүстік. Осьтің төменгі жағы столбының аяғына винтеледі. Вильд флюгерін орнатқанда шұңқырды жаппай тұрып С әріпін солтүстікке қойып, орнатады. Столбының биітігі 10-12 метр болуы керек.

Вильдың флюгері құрылыс, ағаштардан ашық жерде орнатылуы керек.

Солтүстік бағытын нақты анықтау үшін столбының меридиан бағытын анықтау.

Желдің жылдамдығымен бағытын анықтау.

Жел флюгаркаға әсер етіп екі тақтай тең болғанша бұрайды. Сонда противовеспен стиржені қайжан жел соғып тұрғаның румбын көрсетеді. Егер, мысалы көрсеткіш бойынша противовеспен стержень С әріпін көрсетсе, солтүстік жел байқалады. Желдің жылдамдығын анықтау үшін қай штативтермен, қай штативтің жанында темір тақтай ырғалып тұрғанын кітапшаға штатив номерлерін жызып алу керек.

Оны 2 минуттай бақылау керек. Желдің жылдамдығын шатативтермен белгіленен метр секундқа айналдырады, таблицаны пайдалана отырып. Штиф номері 0 ден 7 дейін төменнен жоғарыға есептеледі.

Бақылауды түнде жүргізу үшін флюгерден төмен электр шам орнатылады. Рефлекторымен флюгерге жарық түсетіндей.

Прибор болмаған жағдайда желдің жылдамдығын шартты шкаланы пайдаланып анықтауға болады.

Мақсатқа жету үшін жергілікті жердің белгілі уақыт аралығын (айға, жылға, маусымға т.б) бтаблицасы болу керек. Талблицада байқалған жағдайлар әрбір румб бойынша немесе процентке шаққанда болуы мүмкін.

Бақылаушы желдің бағытын жергілікті орында үлкен өндірістік маңызы бар. Мысалы: орман алаңдарын отырғызу бағыты, тоқтатушы бағытын анықтау т.б.

Желдің тарауын таблица немесе график түрінде көрсетуге болады. Ол үшін жел эрозиясы деп аталады. Мысалы: 82 б желдің қайталану бағытын есетеу мөлшері уақыттағы көрсетілген.

2-ші бағанда байқалған жағдайлар, 3-нде проценттік есептеу 100% желдің барлық саны, штильден басқа. Таблицадан жел шығыстан және оңтүстік- шығыстан жиі соғатыны көрініп тұр.

График сызып көруге, дәлелдеуге болады. Бір нүктеден негізгі жел немесе румб бағытын сызамыз. Бағыттардың арасы 45⁰ –тең. Кез-келген масштабта әрбір бағытта.

Қол анемометрі

Жазғы жауын-шашындар қалыңдығымен өлшенеді. Егер түскен жауын -шашын буланбаса, топыраққа сіңбесе, ағып кетпесе жер бетінде қалар еді.

Қысқы жауын-шашында жиналған қар түрінде түседі. Ең алдымен еріп, оныжазғы жауын-шашын сияқты өлшейді. Қысқы уақытта қар жамылғысының тығыздығын және биіктігін өлщейді. Олар оның жылу сақтағышына және алаңда су қорын жинақтауын сипаттайды. Қосымша құрылғылар қар жамылғысын қабат бойынша өлшеуге мүмкіндік береді және мұзды бөліктердің орналасуы мен қалыңдығын анықтайды.

Тапсырманың орындалуы үшін керек: жаңбыр өлшеуіш және жауын-шашын өлшеуіш, өлшейтін стакан және мензурка. Жазғы кездегі қосымша жұмыстар үшін керек: топыраққа орнату үшін футляр және жауын-шашын өлшейтің шелек керек.

Жауын-шашын өлшеуіш және оның қолданылуы. Жауын-шашынды өлшеу үшін жаңбыр өлшеуіш қолданылады (сурет 1). Столбта орнатылған жоғарғы тайыз шелек (1) 2 метр биіктікте қыстық деңгейде болады.Жаңбыр өлшейтін шелектің көлдеңен кесігі 500 см² ,биіктігі 40 см. Аумақтың көлемі әр уақытта болуы үшін шелектің жоғарғы жағына мықты сақина орнатылады. Шелектің ішінде түбінен басқа воронка сияқты диафрагма (2) бар. Диафрагманың төменгі жағында бірнеше саңылаулар бар. Шелекке түскен жауын -шашын оның төменгі жағына ағады. Диафрагмаға жиналған жауын –шашынның булануын қиындату үшін орналасқан. Шелекке жиналған жауын -шашын өлшейтін стаканға тура диафрагмаға жанама үлкен шелектің түтігі салынған (3).

сурет 1.

Жаңбыр өлшеуіштің аздау беткі жағы, мысалы:жаңбыр өлшеуіштің беткі жағы 30 см² болса, жіберілмейді. Мұндай жаңбыр өлшеуіштер түскен жауын –шашын мөлшеріне нашар нәтиже беретін болады. Жел қатты болған сайын оның ұшқындары көп болады.

Барлық қорғаныс мақсатының қолданылуы шелектің шетінен аэродинамикалық қақпақты қозғалту керек. Осындай жолмен оны аэродинамикалық алаңда түзету керек.

Ақырғы жылдары станция желісінде гидромет қызметіне жауын –шашын өлшеуіштер енгізілген. Жауын – шашын өлшеуіш шелектің беті 200 см² , биіктігі 40 см. Онда тағы да воронка сияқты диафрагма бар. Онда қорғаныс толығымен емес, 16-ға бөлінген жоспардан тұрады. Олар бірдей орналасқан шелекті айнаға жоспарлы қорғаныс деп аталады.

Қазіргі уақытта метеорологиялық станцияларда жаңбыр өлшеуіштер мен жауын –шашын өлшеуіштерді кездестіруге болады.

Түскен жауын – шашынның өлшенуі. Жаңбыр өлшеуіш шелекте жиналған жауын – шашынның өлшенуі үшін оларды арнайы өлшейтін стакан –мензуркаға құяды. Себебі шелектің беті 500 см² тұрақты болып табылады. Түскен жауын – шашын қабатының қалыңдығы 0,1 мм, шелектегі оның көлемі 500*0,01=5 см³. Егер өлшейтін стаканға әрбір бөлінген 5 см³ су құйып , стаканда бөлінген санды есептейді. Ол сан 10-ға бөлінген. Бұл түскен жауын –шашынның мөлшерін береді және милиметрде өлшенеді. Жауын –шашынның күніне 2 рет өткізіледі. Көбінесе 7 және 19 сағаттарда . Қысқы кезде шелекке қар жиналады. Осы еріген қарды өлшейтін стакан көмегімен өлшейді. Қыста қосымша қар жамылғысының биіктігін өлшейді. Ол рейкада сантиметрге бөлініп өлшенеді. Қысқы кезде қар жамылғысының биіктігі ақырындап көбейеді. Соның нәтижесінде шелектің бетінен қардың бетіне дейінгі ара –қашықтық азаяды. Ол 1 метр қалыңдықта кесігі әлсірейді. Жаңбыр өлшеуіштер айтуы бойынша қардың қалыңдығы 3 м биіктікте орналасуы керек.

Агрометеорологиялық әдістерде оның мақсаты үшін келесі жағдайларға байланысты жауын – шашынның өлшенуі жеткіліксіз:

1.Жауын –шашын жерге қандай көлемде түсетіні агрометеорологияны қызықтырады. Олар бір –бірінен мөлшері бойынша ерекшеленеді, бірақ олардың айырмашылығы тұрақты болмайды. Ол көбіне ауа райының жағдайына байланысты.

2. Қысқы кезде өлшегенде жауын – шашынның түскен мөлшері қате болуы мүмкін, яғни қар бүршігі өзінің үлкен беткейіне түседі.

3. Үлкен қар боран жасайды, олар мүлде жаңбыр өлшеуішретінде көрінбейді.олар 2 м жіне 3 м биіктікте орналасқан. Керісінше, қатты борандарда шелекке біраз көлемдегі қар жауын-шашын бола алмайды.

4. Бір тұрақты орында үлкен шаруашылықта әр түрлі бағытты анықтау үшін приборлар орналастырылады. Алаңдар әр түрлі бағыт көрсетеді: жақын орналасуы, қар бүршіктерінің болуы, биіктігі бойынша әр түрлілігі, тығыздығы мен мұзды бөлігі.

5. Сонымен қатар қар бүршіктерін бақылауда қосымша қабаттар және қардың тығыздығы мен қаттылығы анықталады.

6. Жазғы жауын – шашын өлшеу кезінде ауыл шаруашылық практикада оның мағынасы тек қана жауын – шашынның жалпы мөлшеріндей емес. Сонымен қатар олардың керекті мөлшеріндегі көлеміне байланысты. Осы жағдайда жауын – шашын түскен кезде тәулік уақыты маңызды орын алады.

7. Үлкен алаңдағы колхоз және совхоздарда әр түрлі аймақтар бір-біріне алыс қойылған. Олар жауын – шашынды бірдей мөлшерде алмайды.

сурет 2.

Күз айының аяғында диаметрі 12 см, биіктігі 15 см болатын цинкталған қаңылтырдан жерге футлярды (1) көмеді. Футлярдың түбі тесілген болуы керек. Түбінің астында еріген су үшін шұңқыр болуы керек. Футлярға цинкталған қаңылтырдан стакан (2) қойылады. Стакан түбіне тым тиіп тұрмас үшін футлярдың түбіне, қабырғаларына қатпас үшін, стаканның шет жағына және астына біраз металды түтіктерді жабыстырады.

сурет 3. сурет 4.

Қар өлшеуіштің Қар өлшеуіштің

кескіні. жалпы көрінісі.

Жердің жоғары жамылғысында стакан дөңгелек бортты (3) иемденеді, егер стаканды футлярға қойса, борттар арасында пайда болған тесікті жауып тұрады. Стаканның ішіне өзінің жан – жағындағы топырақтан салады да диаметрі үлкен емес дөңгелек есікке вертикальды рейканы орнатады. Рейканың диаметрі шамалы болғандықтан оған цифрларды жазу қиын, сондықтан олар әр түрлі түстермен белгіленеді. Стаканда орналасқан рейка алаңда қысқа қардың қалыңдығын өлшеу үшін қалдырылады.

Қар өлшеуіштің жалпы көрінісі 4 суретте көрсетілген.

Зерттеудің белгітенген уақытында рейкағы цилиндрлік пышақты кигізеді (4), оның радиусы стаканның радиусымен бірдей. Цилиндрлік пышақты жан–жаққа айналдырып, ақырын стаканға түсіреді және цилиндрдегі бағытталған түтікті қолданады. Рейканың түбінен алып қардың бөлінген үлгісін стаканымен алып, үлгіні салқын жерге апарады. Мұнда цилиндрлік пышақты алып, алынған үлгіні зерттеуге жібереді. Ең алдымен қардың қалыңдығын мұзды бөлігінің орналасуын, содан кейін қардың қабаттарын анықтайды.

1 кестеде қардың қабаттарының сипаттамасы берілген.

Рейкалар бір –біріне 2-3 м ара –қашықтықта орналасуы керек. Рейкалар алаңдарда әр түрлі тобымен орналасуы мүмкін.

Плювиографпен жаңбырды тіркеу. Плювиограф жаңбыр құлауын өлшеуге арналған. Плювиографтың жазуы бойынша анықтауға болады:

а) жаңбырдың басталуы мен аяқталуы

б) жаңбырдың құлау мөлшері

в) жаңбырдың әр түрлі уақыт аралығындағы интенсивтілігін анықтау.

Плювиографтың құрылысы (5 сурет) цилиндрлі жәшіктің жоғарғы жағында шелектің көлдеңен кесігі 500 см².

сурет 5.

Ыдысқа (3)сифонды түтіктің бір буыны (6) енеді. Түбінде бақылау ыдысы (7) орналасқан. Жаңбыр жоқ күндері қаламұш лентада горизонтальды сызықты сызады.

Бірақ жаңбыр басталысымен ыдысқа (3) құйылатын су қалтқыны көтеріп , қаламұш лентада жаза бастайды. Жауын-шашын қатты болған сайын бұл қисық жоғары көтеріле береді.

Лентадағы жазылған жаңбырдың құлауы плювиограмма деп аталады.

Лентада горизонталь бойынша уақыт белгіленген, 2 вертикальды түзулердің ара - қашықтығы 10 минут, қою түзулердің ара – қашықтығы - 1 сағат. Әрбір бөліну вертикальды және қабаттың құлауына сәйкес келеді ( сурет 6).

сурет 6.

Лентаны қойғанда оның төменгі бөлігі барлық уақытта цилиндрдің шетіне тиіп тұруын қадағалауы керек. Лента цилиндрда арнайы жолақты пружинамен ұсталынып тұрады. Қаламұшты сиямен толтырып сағаттық механизмді қосады, оны жүріске жібереді. Содан кейін қаламұшты лентаға қояды.Бір тәуліктен кейін сағат 19-да лентаны алады, онда алған кездегі уақытты жазады, барабанға жаңа лентаны қояды.Бақылау ыдыстағы (7) жауын-шашынды өлшеуіш стаканға құяды. Сткакан бөлінуі сол лентаға жазылады. Бұл жазулар приборлардың бақылау жұмысына қызмет етеді.

Лентадағы жазулар бойынша ең алдымен сағат өлшеуін тексереді. Оны лентадағы жазудың аяқталған уақыты мен түсірілген лентадағы уақытпен салыстырып анықтауға болады.

Лентадағы жазудан басталу уақыты, сағат бойынша жазылуы көбіне сәйкес келеді.

а/ күннің тура радиациясы / S /.

б/ шашыранды радиация / Д /.

в/ жиынтық радиация / Q /.

г/ шағылған радиация / Ч /.

д/ жердің сәулеленуі / нұр шашуы/ /Еж /.

е/ Атмосфераның сәулеленуі /Еа /.

ж/ тиімді сәулелену / Ет/.

з/ қысқа толқынды радиация .

и/ ұзын толқынды радиация .

к/ күн тұрақтылығы / Sо/.

л/ жердің әрекеттегі қабаты / деятельный слой/ .

1. 
   Егер актинометр бойынша күн радиациясының қарқындылығы минутына 1,10 кал/ см ², ал күннің биіктігі 35° болса, онда горизонтальды жер бетінің 1 см ² ауданына 1 минутта қанша Күн радиациясы түседі?
   
2. 
   Перпендикулярлы бетке түсетін күннің тура радиациясының қарқындылығы минутына 1,3 кал/ см ² тең. Күннің горизонттан биіктігі 55° болғанда горизонтальды бетке келіп түсетін күн радиациясының қарқындылығын тап?
   
3. 
   Тұнық атмосфера коэффициенті Р=0,70, күннің горизонттан биіктігі 30° горизонтальды бетке түсетін күн радиациясының қарқындылығын тап?
   
4. 
   Күннің горизонттан биіктігі 30°, перпендикуляр бетке түсетін күн радиациясының қарқындылығы минутына 1,3 кал/ см ² болған жағдайдағы инсоляция қарқындылығын / S / анықта.
   
5. 
   Күннің тура радиациясының мөлшері минутына 1,0 кал/ см², ал шашырынды радиациясының мөлшері тураның 10%, яғни Д=10%. Егер күннің биіктігі 50°, онда ылғалды қара топырақ қанша жылу сіңіреді?
   
6. 
   Егер минутына шалғын шөпке қарқындылығы S= 1,18 кал/ см² радиация ағым түссе, онда шөп қанша жылу сіңіреді?
   
7. 
   Төмендегі мәліметтер бойынша: күннің инсоляция қарқындылығы минутына 1,0 кал/ см², шашыранды радиация Д = 0,30 кал/ см², ал тиімді сәулелену мөлшері Ет = 0,10 кал/ см² кепкен шөппен төселген топырақ жамылғысының радиациялық балансын есептеп тап?
   
8. 
   Мына мәліметтер бойынша: инсоляция қарқындылығы минутына 0,80 кал/ см², шашыранды радиация Д = 0,2 кал/ см², ал тиімді сәулелену мөлшері Ет = 0,1 кал/ см² тең, құрғақ құмның беткі қабатының радиациялық балансын есептеп тап?
   

1. 
   Хромов С. Г. , Мамонтова Л.К. Метеорологический словарь. Л., Гидромет., 1974
   
2. 
   Географический энциклопедический словарь. Понятия и термины. М., « Сов. энциклопедия», 1988
   
3. 
   №1 кесте. Әртүрлі бұрыштардың синустарының мәні.
   
4. 
   №2 кесте. Күннің горизонттан биіктігіне байланысты атмосфера массасының сандық шамасы.
   
5. 
   №3 кесте. Әртүрлі жер бетінің альбедосы.
   
6. 
   Лабораториялық жұмысқа арналған дәптер.
   

S- күннің тура радиациясы. Жердің Күнге дейінгі ара қашықтығы үлкен болғандықтан / 150 млн. км./ күннің тура радиациясы параллельді сәулу ағыны сияқты. Күннің тура радиациясының қарқындылығы минутына жер бетінің 1 см² келіп жететін энергияның мөлшерімен есептеледі де калориямен беріледі /кал/ см²/. Егер осы шаманың күннің горизонттан биіктік бұрышының синусына / һ / көбейтсе, онда вертикальды, тура күн радиациясының шамасы /S/: S= S·sin h шығады.

Күннің шашыранды радиациясы дегеніміз горизонтальды Жер бетіне атмосфера, бұлттар, шаң-тозаңдар және әртүрлі қоспалардың шашыратқанынан кейін келіп жететін күн радиациясының мөлшерін айтады. Сонымен қатар шашыранды радиация құрамына әртүрлі заттар ақылы шығарылған, мысалы таулар, ағаштар, құрылыс объектілері т.б радиация да енеді. Жиынтық радиациясы / Q /- горизонтальды жер бетіне келіп жететін тура және шашыранды радиацияның жалпы мөлшері; кейде оны инсоляция деп атайды: Q =S+Д; шағылған радиация /Ч/- жер бетінен шағылған радиация мөлшері Жердің сәулеленуі / нұр шашуы/ / Еж/ -Жердің әрекеттегі қабатынан жоғары атмосфераға бағыталған ұзын толқынды радиация.

Қарама-қарсы сәуле – атмосферадан жер бетіне бағытталған ұзын толқынды сәуле / Еа /

Тиімді сәулелену /Ет / - жер мен атмосфера сәулеленуінің айырмашылығы : Ет = Еа –Еж.
№1 кесте

Әртүрлі бұрыштардың синусының мәні / инсоляция шамасын есептеу үшін/

№2 кесте

№3 кесте

№ 3 Практикалық жұмыс.

1. 
   тапсырма. Төмендегі сұрақтарға жауап беріңдер:
   

1. 
   Конденсация процессі дегеніміз не?
   
2. 
   Егер максимальді ылғал құрамы абсолюттік ылғалдылыққа тең болса, онда салыстырмалы ылғалдылық неге тең?
   

2. 
   тапсырма. 1 кестені талдай отырып төмендегі сұрақтарға жауап беріңдер:
   

1. 
   1,6 г/м3, 9,4 г/м3 абсолюттік ылғалдылықта ауа қандай температурада қанығады?
   
2. 
   Ауаның абсолюттік ылғалдылығы 12,8 г/м3, 30,0 г/м3. Қандай температурада оның салыстырмалы ылғалдылығы 100 процентке тең?
   

Температура 0С	-20	-15	-10	-5	0	5	10	15	20	25	30
Максимальды ылғал құрамы г/м3	1,1	1,6	2,4	3,4	4,9	6,8	9,4	12,8	17,3	23,1	30,0

3-тапсырма. Егер су буының парциалды қысымы (е) және ауаны қанықтыратын қанығу қысымы (Е) белгілі болса, ауаның салыстырмалы ылғалдылығы неге тең?

А) е = 5,3мм, Е = 10,5мм.

Б ) е = 5,9мм, Е = 9,8мм.

В ) е = 16,6мм, Е = 20,8мм.

Г) е = 11,6мм, Е = 29,2мм.

4-тапсырма. Ауа +5 0С температурада және 6,3г/м5 абсолюттік ылғалдылықта 2100 м-ден 100 м-ге дейін биіктікте төмендейді, Төмен түскен ауаның температурасын, оның абсолюттік ылғалдылығын, максимальды ауа құрамын, салыстырмалы ылғалдылығын анықтаңыздар.

5- тапсырма. Егер салыстырмалы ылғалдылық(f) және абсолюттік ылғалдылық(a) белгілі болса ауаны қанықтыратын қанығу қысымы неге тең?

А) f = 73%, а= 8,7мм.

Б ) f = 32%, а = 5,4мм.

В ) f = 92%, а = 9,9мм.

Г) f = 64%, а = 10,2мм.

Практикалық жұмыс.

ТАҚЫРЫБЫ : Желдің жылдамдығы мен бағытын, румб бойынша әртүрлі бағытта қайталанып отыруын анықтау.

МАҚСАТЫ : Анықтай білу:

1. 
   Желдің жылдамдығы мен бағытын;
   
2. 
   румб бойынша желдің әртүрлі бағытта қайталанып отыруын;
   
3. 
   табиғи ортаның дамуында желдің маңызы мен ролін түсіндір.
   

1. 
   « Циклон», «Антициклон», « Барикалық градиент», «Жер айналымындағы ауытқу күші» терминдеріне анықтама бер.
   
2. 
   Бофорт шкаласын пайдалана отырып / №1 кесте/ желдің жылдамдығы мен күшін анықта.
   
3. 
   №1 суретті пайдалана отырып жел бағытына сипаттама бер, талдау жаса.
   
4. 
   Жергілікті / бриздер, өзендер, таулы-аңғарлы және маусымдық/муссондар/ желдерге анықтама бер.
   
5. 
   Кез-келген жердің табиғи жағдайының дамуындаағы желдің маңызын анықта.
   

1. 
   Географический энциклопедический словарь. Понятия и термины. М., 1988.
   
2. 
   №1 кесте. Желдің жылдамдығы мен күшін анықтайтын Бофорт шкаласы.
   
3. 
   №1 сурет. Жел бағыты.
   
4. 
   №2 кесте. Жел румбысы.
   

1. 
   Желдің бағыты горизонттың қай жағынан соқса сол бойынша анықталады. Мысалы, солтүстік жел- солтүстіктен оңтүстікке соғады, шығыс- шығыстан батысқа. Соғатын желдің бағытын нақтылы анықтау үшін горизонт жақтары румбқа бөлінген. Румбтар аталған горизонт жақтарының бас әрпімен белгіленеді / 2 кесте/. Желдің бағытын, күшін, жылдамдығын / жай көзбен / Бофорт шкаласымен анықтауға болады. / 1 кесте/.
   
2. 
   Кез-келген жердің жел бағытын анықтау үшін /ай, жыл мезгілдері, бүкіл жыл/ бір нүктеден сегіз түзу сызық сызады. Көршілес орналасқан түзу сызықтар арасындағы бұрыш 45° болу керек. Әрбір жекеленген түзу сызық белгілі бір румбқа сәйкес келеді – С, О, Б, Ш т.б. Әрбір түзу сызыққа / румбқа/ осы нүктеде қайталанып отыратын жел бағытын белгілі бір масштаб бойынша түсіреді. Қай румбта қайталанып отыратын жел бағыты көп болса сол жел басым.
   

3. 
   №1 суретте 25 жыл аралығында / сәуір айы/ жел бағытының қайталануы көрсетілген, оның процентпен берілген сандық шамасы төмендегідей.
   

С-8 %

С-Ш- 10 %

Ш-18 %

О-Ш- 24 %

О-12 %

О-Б-12 %

Б-10 %

С-Б-3-6 %

Желдің жылжамдығы мен күшін анықтайтын Бофорт шкаласы

№2 кесте
Жел бағыты / румб/

1. 
   Жер шар28ындағы географиялық белдеулер мен зоналардың пайда болу заңдылықтарын түсіндіре білу.
   
2. 
   Географиялық қабаттың құрылымы туралы ұғымды тереңдете түсу.
   

1. 
   Дүние жүзі контур картасына жер шарының географиялық белдеулері мен зоналарын түсір.
   
2. 
   Ендік бойынша географиялық белдеулер мен зоналардың шекараларының ауытқу себептерін түсіндір. Мына сұрақтарға жауап бер: а/ Географиялық белдеу, физгеографиялық белдеу, табиғи белдеу түсініктерінің арасында айырмашылық бар ма? б/ Жер шарындағы зоналдық пен азоналдықты қандай факторлар анықтайды? Құрлық бетіндегі зоналық неден байқалады? в/ Таулардағы биіктік белеулер қандай факторлардың нәтижесінде қалыптасады?
   
3. 
   №1 кестенің мәліметтерін пайдалана отырып Оңтүстік және Солтүстік жарты шардың географиялық белдеулерінің ауданының ара қатысын көрсететін щеңбер тәріздес диаграмма сызып, мына сұрақтарға жауап бер: а/ Жер шарында қандай географиялық белдеулер ең көп және ең аз ауданды алып жатыр, неге? б/ Жарты шарлар бойынша географиялық белдеулердің таралуында қандай заңдылық байқалады?
   
4. 
   Әрбір географиялық белдеуге қанша градус барын есептеп, оны циклограммаға түсір, ол үшін шеткі нүктелерді щеңбердің ортасымен қосу керек. Мысалы: Арктикалық белдеу- 3 3,6%= 10,8%
   

1. 
   Дүние жүзі атласы.
   
2. 
   Географиялық белдеулер мен зоналар картасы.
   
3. 
   Дүние жүзі контур картасы.
   
4. 
   Лабораториялық жұмыс дәптері.
   

1. 
   Солтүстік және Оңтүстік жарты шарлардағы ұқсас белдеулерді бір түспен беруге болады, бірақ шартты белгілерінде айырмашылық болсын.
   
2. 
   Диаграмманы құрарда ауданның бір проценті қанша градусқа тең екендігін есептеп алу керек: 360°=100% х =360° =3,6 %
   

3. Әртүрлі белдеулер орналасқан / % / құрлықтардың қарым-қатынасын щеңбер тәріздес немесе столбикті диаграммаға түсіріп, тадау жаса.

1. Жер беті мен атмосфераның жылу режимі: Жердің жылу балансы

5. 
   Ауаның ылғалдылық сипаттамасы. Тұман. Бұлттар. Атмосфералық жауын-шашын.
   
6. 
   Тұрақты желдер: олардың пайда болу себебі мен сипаттамасы 
   
7. 
   Циклондар мен антициклондар. Тропиктік циклонға сипаттама.
   
8. 
   Жергілікті климат және микроклимат.
   
9. 
   Ауа райы және оны болжау. Синоптикалық метеорология.
   

6. 
   Атмосферадағы оптикалық және электрлік құбылыстар
   

1. 
   Байшоланов С.С., Қожахметов Г.Н. Жалпы метеорология: Оқу құралы.-Алматы: Қазақ университеті,2005.
   
2. 
   Моргунов В.К. Основы метеорологии, климатологии. Метеорологические приборы и методы наблюдений: Учебник.-Ростов-на Дону: - Фнеикс,2005.
   
3. 
   Неклюкова Н.Л. Общее землеведение.-М.:-Просвещение,1967.
   
4. 
   Виткевич В.И. Практические занятия по метеорологии.-М.:-1957.
   
5. 
   Шубаев Л.П. . Общее землеведение.-М.:- Высшая школа,1977.
   

1- нұсқа

A) бірігеді

B) жауап жоқ

C) кемиді

D) өзгермейді

E) артады

A)тропосфера

B)стратосфера

C) термосфера

D) экзосфера

E) мезосфера

A) қанығу қысымы

B) ылғалдылық тапшылығы

C) парциальді қысым

D) сыбағалы ылғалдылық

E) шық нүктесі

A) г/кг

C) %o

E) %
5. Конденсация процесі дегеніміз не?

А) ауа массаларының араласуы

В) су буының сұйық күйге көшуін

С) салқын ауаның қозғалуы

Д) ауаның адиабатты түрде жоғарылауы

Е) су буының қатты күйге көшуін
6. Бұлттар халықаралық классификация бойынша морфологиялық сыртқы белгілеріне байланысты неше пішінге бөлінеді?

А) 4

С) 8

Е) 12
7. Абсолюттік ылғалдылықтың өлшем бірлігі.

А) %