Ќазаќстан Республикасыныњ 2007 жылѓы 21 шiлдедегi N 301 ЗањыЌазаќстан Республикасы Парламентiнiњ Жаршысы, 2007 ж., N 17, 133-ќ±жат; "Егемен Ќазаќстан" 2007 жылѓы 31 шiлде N 221-223

Ќазаќстан Республикасыныњ 2007 жылѓы 21 шiлдедегi N 301 ЗањыЌазаќстан Республикасы Парламентiнiњ Жаршысы, 2007 ж., N 17, 133-ќ±жат; "Егемен Ќазаќстан" 2007 жылѓы 31 шiлде N 221-223

Дєріс № 7Азыќ- т‰лік µнімдерін µндірудіњ ќазіргі кездегі тєсілдері

Ќазіргі уаќытта, Ќазаќстан Д‰ниеж‰зілік сауда ±ытымыныњ тењ ќ±ќыќты м‰шесі болуѓа  белсенді дайындалып жатќан кезде, осыѓан байланысты кµптеген кµзќарастар барАзыќ- т‰лік µнімдерініњ сапасы мен ќауіпсіздігін баќылауды дамыту жєне ныѓайту таѓам туралы ќазіргі кездегі ѓылымныњ ерекше баѓыттарыныњ бірі болып саналады. Мемлекеттік саясат концепциясыныњ Ќазаќстан халќын д±рыс тамаќтандыру саласындаѓы аныќталѓан азыќ-т‰лік жєне µњдеу, µнеркєсібініњ даму стратегиясы жања міндеттерді ќалыптастырадыазыќ-т‰лік µнімдерініњ сапасына, олардыњ медициналыќ – биологиялыќ талаптарѓа сєйкестігіне кµп кµњіл бµлінеді.Азыќ-т‰ліктіњ сапасы мен ќауіпсіздігін баќылауды к‰шейту, отандыќ азыќ-т‰лік µнімдерініњ бєсекелесу м‰мкіндігін кµтеру, тамаќтандыруды жаќсартудыњ мемлекеттік саясатыныњ алдыњќы кезектегі шарасы ретінде аталды.Отандыќ азыќ- т‰лік таѓамдарын µндеру жєне олармен Ќазаќстан республикасы халќын ќамтамасыз ету соњѓы кезде ерекше мањызѓа ие болып келеді.Сонымен ќатар, отандыќ тауарларды стандарттау мен сертификаттаудыњ мемлекеттік ж‰йесін дамыту мен жетілдіруді талап ететін жања міндеттер т±р, µнімді стандарттаудыњ нормативтік ќ±жаттары  мен сертификаттау ережелерініњ міндетті талаптарын саќтауды баќылау мен мемлекеттіњ баќылаудыњ мањызы µсіп келеді.

¤ндірістіњ тиімді т‰рде дамуы жєне бєсекелесу м‰мкіндігі µнімді шыѓаруды µсіру маќсатымен шетел инвестициялары тартылып, Ќазаќстанныњ Д‰ниеж‰зілік Сауда ¦йымына кіруі туралы мєселелер шешуде, республикада бірыњѓай аќпараттыњ кењестік ќ±ру туралы ж±мыс ж‰ргізілуде жєне Ќазаќстанныњ ќ±жат жасау, аќпарат алу жєне тарату мєселелері бойынша халыќаралыќ ењбек бµлісуге ќатысу формасы аныќталуда.‡кімет µзініњ баѓдарламасы аясында ќоѓам мен экономика салаларыныњ дамуында негізгі ерекшеліктер мен ±лттыќ ќауіпсіздіктіњ салаларын аныќтады, былтырѓы жылдан бастап, Елбасымыздыњ Ќазаќстан халќына «Ќазаќстан 2030: барлыќ ќазаќстандыќтардыњ барлыќ ќазаќстандыќтардыњ г‰лденуі, ќауіпсіздігі жєне т±риысын жаќсарту» жолдауын ж‰зеге асыра бастады.

  Б±ѓан байланысты бір кµзќарас осы к‰ні отандыќ µнімніњ шетелдік µнімге салыстырѓанда бєсекелесу м‰мкіндігініњ тµмендігімен байланысты.Б±л кедергіден ‰шін, ќазіргікезде біздіњ республикамыздыњ кєсіпорында алдыњѓы ќатарлы технологияларын ѓана емес сонымен ќатар ќандай да болмасын µндірушініњ µнімініњ сапасын зањды ететін сапа менеджменті системасы да енгізу керек.Мемлекеттік саясат концепциясыныњ Ќазаќстан халќын д±рыс тамаќтандыру саласындаѓы аныќталѓан азыќ-т‰лік жєне µњдеу, µнеркєсібініњ даму стратегиясы жања міндеттерді ќалыптастырадыазыќ-т‰лік µнімдерініњ сапасына, олардыњ медициналыќ – биологиялыќ талаптарѓа сєйкестігіне кµп кµњіл бµлінеді.Азыќ-т‰ліктіњ сапасы мен ќауіпсіздігін баќылауды к‰шейту, отандыќ азыќ-т‰лік µнімдерініњ бєсекелесу м‰мкіндігін кµтеру, тамаќтандыруды жаќсартудыњ мемлекеттік саясатыныњ алдыњќы кезектегі шарасы ретінде аталды.Отандыќ азыќ- т‰лік таѓамдарын µндеру жєне олармен Ќазаќстан республикасы халќын ќамтамасыз ету соњѓы кезде ерекше мањызѓа ие болып келеді.Ќазаќстан Республикасы тєуелсіздік алѓан жылдар ішінде азыќ-т‰лік µнеркєсібі саласында орасан зор жетістіктерге жетті µткен кезењніњ негізгі баѓасы ќайтадан ж±мыс істей бастаѓан кєсіпорындар, ол тек µз ќызметтерін ќайтадан бастап ќома емес, сонымен ќатар шетелдік тауарларды ауыстыру, республикаѓа жєне одан тыс жерлерге ќажетті µнімдер шыѓарудыќ ‰кіметтік баѓдарламасы бойынша ж±мыс істей бастады.Шынында да, егер де олар шыѓарылатын µнімніњ сапасын ќамтамасыз ете алмаса, олар ќайта ќ±ру кезенуі кезіндегі доздарыстан шыѓа алуы м‰мкін емес еді.Ќазіргі кезде єлемніњ кµп елдері сапа конценциясын ±лттыќ идея дењгейіне кµтерді. Мєселен, Жапония, Германия, Англия, Швеция, Сингапур, Малайзия жєне т.б.Мысалы АЌШ-та ел конституциясына б±л сапалылыќ елі деген µзгеріс енгізу туралы ±сыныстар жариялануда.Т±тынатын тауарлардыњ сапасы еліміз-халќыныњ денсаулыѓын саќтаудыњ негізгі жаѓдайы болып табылады. Єсіресе ауылшаруашылыќ нешендеріњ µнімдерініњ сапасы кµтеруді ќамтамасыз етудегі мемлекеттіњ ролі µзекті болып келеді. Ќазаќстанда жєне т.б. елдеррде µнім сапасында деген бірт±тас талаптарды жасап, оныњ ќауіпсіздігініњ негізгі талаптарын ‰йлестіру керек.

Тауар µндірушілердіњ инициативасыныњ даму ќажеттілігін ескере отырып, Мемлекет оларѓа µнімніњ техникалыќ жаѓдайын жалап, бекітуге ќ±ќыќ берді. Б±л азыќ-т‰лік µнімдерініњ т‰рлерін кењейтуге жєне сыртќы рєсімдеу жаѓынан жаќсы нєтиже берді. Біраќ кµп жаѓдайларда технологиялыќ µндіріске кейде шыѓарылатын µнім сапасыныњ негізгі кµрсеткіштеріне деген талаптар тµмен болды.М±нымен ќатар азыќ-т‰лік µнімдеріне деген барлыќ нормативтік ќ±жаттардыњ барлыѓы мемлекеттік дењгейде бекітілді деп айтуѓа болмайды.Алынѓан тєжірибе негізінде кепілді сапалы азыќ-т‰лік µнімін шыѓару мен ќамтамасыњ етуді ќамтамасыз ететін еркін кєсіпкерліктіњ м‰ддесін есепке алатын механизм ќ±ру ќажет ќазіргі уаќытта ТМД елдерініњ, соныњ ішінде Ќазаќстанныњ экономикасы тєуелсіздік алуѓа байланысты шаруашылыќтыќ нарыќтыќ жолына т‰сті, дєл осы кезде стандарттау сертификаттау, метрология ж‰йесі µзекті болып отыр.

Ќазіргі к‰ні т±тынушы нарыѓы жыл сайын µсуде, азыќ-т‰лік µнімдеріне деген с±раныс µсуде, соныњ ішінде барлыќ µнімніњ жања технологиясы ж‰ргізіліп жатќан мемлекеттіњ с‰т жєне µњдеу µнеркєсібініњ мањызы зор.Табиѓи аќуыз текті тамаќ   µнімдерімен  халыќты ќамтамасыз ету айрыќша мањызды міндеттердіњ бірі. Єсіресе, тµрт  т‰лік  малдан алынатын ет, с‰т енімдері ќазаќ халќыныњ ежелден к‰нделікті т±тынатын ±лттыќ таѓамдарыныњ ќ±рамдас бµлігі болып келді. Сол себепті біздіњ халыќ ерте заманнан жылдыњ єр мезгілінде малдыњ баѓым-к‰тіміне ерекше мєн беріп, т±ќымдыќ ерекшеліктерін ескере отырып с±рыптау, жылдыњ тµрт мезгілінде жайылым жањарту арќылы тµрт  т‰ліктіњ  денініњ сау, ќоњыныњ жаќсы болуын ќамтамасыз етумен бірге,  азыќ  ‰шін сойылатын малды іріктеп дайындау, саќтау, ас мєзірін єзірлеу сияќты технологиялыќ ‰р-дістердіњ єдіс-тєсілдерін ќалыптастырып, ±рпаќтан-±рпаќќа жалѓастырып келді.

Ата-бабаларымыз тµрт  т‰лік  малды ерекше ќастерлеп, иесініњ µз малына деген ќамќорлыѓыныњ жоѓары дењгейде болуын дєріптеп, малмен к‰нделікті ќарым-ќатынастыњ ізгілікті ќаѓидаларын ±стану дєст‰рін ±рпаќтыњ бойына сіњіруді маќсат т±тќан. Мысалы, малды ±рып-соѓу, єсіресе, сояр алдында ќинау, ќатыгездік жасаудан мал аѓзасында пайда болатын т‰ршігу, шошынудыњ єсерінен малдыњ еті мен с‰тініњ ќ±рамына µзгерістер еніп, биологиялыќ к±ндылыѓы мен сапалыќ ќасиеті тµмендейтіндігін  ќазіргі  ѓылым дєлелдеуде. Осылайша біздіњ ата-ба­баларымыз тіршілік арќауы бол­ѓан тµрт  т‰лік  малдыњ ќадір-ќасиетін ќастерлей отырып, оныњ баѓым-к‰тіміне ерекше мєн беру арќылы ет, с‰т  µнімдерініњ  ќорек, куаттылыѓын толыќтай пайдалана білді. Соныњ арќасында тєні сау, жаны таза, аќ пейілді халыќты осынау ±лан-байтаќ µлкеніњ зањды м±рагері етіп ќалдырып кетті.Адам аѓзасыныњ ќалыпты дамуында, денініњ сау, санасыныњ сергек болуында табиѓи да таза тамаќ  µнімдерініњ  рµлі аса жоѓары болатындыѓы белгілі. Алайда, казіргі заманда єрт‰рлі техногендік єсерлерден, ќоршаѓан ортаныњ ластануы салдарынан єлемде малдыњ ќауіпті ж±ќпалы аурулары пайда болуымен ќатар, адам аѓзасы ‰шін аса ќауіпті химиялыќ зиянды элементтер(мыс, ќорѓасын, сынап, мырыш ќатарлы улы металдар, радионуклидтер, пестицидтер мен антибиотиктер т.б.) малдыњ жайылымы мен жем-шµп, µсімдік арќылы малѓа беріліп, мал  µнімдері  арќылы адам аѓзасына еніп, єрќилы аурулардыњ туындауына себепкер болуда.Сондай-аќ  ќазіргі  кезендегі µндірістік технологияныњ дамуы нєтижесінде  азыќ-т‰лік  таѓамдарын дємдендіру, саќталу мерзімін ±зарту маќсатымен т‰рлі таѓамдыќ коспаларды пайдалану да  азыќ-т‰лік   µнімдерініњ  табиѓи ќ±рамына айтарлыќтай µзгерістер келтіруде. Кейбір µндіріс орындары  µнім  кµлемін,±л- ѓайту ‰шін де таѓамдыќ ќоспаларды пайдаланудыњ т‰рлі технологиялыќ єдіс-тєсілдерін ќолдануда. Мысалы, ш±жыќ  µндіру   кезінде  сапасы тµмен шикізат ќалдыќгары мен малдыњ ішкі аѓзаларын пайдалана отырып,  µнімніњ  µзіндік ќ±нын азайтып, µндіріс кµлемін ±лѓайту іс єрекетін б‰ркемелеу ‰шін де єрт‰рлі дємдеуші, єрлеуші ќоспаларды ќолданатыны белгілі. Б‰гінде єлемніњ дамыѓан кµптеген елдерінде  азыќ-т‰лікке , соныњ ішінде, ет  µнімдеріне  жасанды ќоспаларды пайдалану тєжірибесі кењінен µріс алуда.

Ет µнімдерінен адам аѓзасы аса ќажетті табиѓи аќуыз, т‰рлі минералды заттар мен дєрумендер алатындыќтан басќа таѓам т‰рлеріне ќараѓанда биологиялыќ ќ±ндьлыѓы µте зор етке халыќтыњ с±ранысы да єрќашан жоѓары болып келді. Єлем елдерінде ет µнімдерін µњдіру кµлемін ±лѓайту ‰рдісі тек табиѓи шикізат кµздері есебінен ѓана ж‰зеге асырылып отырѓан жоќ. Єсіресе, соњѓы  кездері  ет µњдеу кєсіпорындары µз м‰дделерін т±тынушы м‰ддесінен жоѓары ќойып, µнім кµлемін арттыру ‰шін таѓамдыќ ќ±ндылыѓы тµмен ќосымша µнімдер (µкпе, бауыр, ішек, ќарын т.б.) мен єр-т‰рлі ќоспаларды кењінен пайдалануда. М±ндай ќоспалар тамаќ µнімдерініњ биологиялыќ ќ±ндылыѓын тµмендетеді.Себебі,µнім ќ±рамында толыќќ±нды аќуыз мµлшері жеткілікті бола алмайды.

Ал к‰нделікті µмірде ќарапайым т±тынушы ет  µнімдерін  сатып аларда тек сезім м‰шелерініњ кµмегімен сыртќы т‰р-т‰сі, иісі, консистенциясы сияќты кµрсеткіштеріне баѓа беру, орама сыртындаѓы аќпаратпен танысу арќылы ѓана, сол  µнімді  сатып алу немесе алмау туралы шешім жасайды. Яѓни адамдардыњ еттіњ химиялыќ жєне микробиологиялыќ кµрсеткіштерін аныќтайтын м‰мкіндігі жоќ.  ¤нім  ќ±рамындаѓы зиянды заттарды аныќтау тек зертханалыќ  тєсіл  арќылы ж‰зеге асырылады. Ал  µнімніњ  сырт-ќы орамасына жазылатын т±тынушыѓа арналѓан аќпараттар сол  µнім  туралы шынайы мєліметтерді толыќ ќамти бермейді. Тіпті кейбір кєсіпорындар мен фирмалардыњ  µнімге  ќосылѓан бµгде ќоспаларды жасырып, жалѓан аќпарат беру оќиѓалары да кездеседі. М±ндай жаѓдайлар адамдардыњ денсаулыѓына зиян келтіріп, тіпті µмірлеріне ќауіп тµндіруі де м‰мкін. Сондыќтан мемлекет пен т±тынушы ќауым тарапынан  азыќ-т‰лік   µнімдерініњ  ќауіпсіздігін баќылау, ќадаѓалау іс шараларын жоѓары дењгейге кµтеpiп, жетілдірудіњ мањызы зор.

Соњѓы жылдары біздіњ елде тамаќ µнімдерініњ ќауіпсіздігі жµнінен бірќатар техникалыќ регламенттер мен зањ актілері ќабылаанды. Солардыњ бірі 2010 жылы мамырда ќабылданѓан «Т±тынушылардыњ ќ±ќыќтарын ќорѓау туралы» Ќазаќстан Республикасыныњ Зањы. Б±л занда т±тынушы мен сатушыныњ ќ±ќтары мен міндеттері, єсіресе, т±тынушылар м‰ддесі т±рѓысынан жанжаќты ќарастырылып, айќындалѓан. Осы зањда кµрсетілгендей, сапасы тиісті талаптарѓа сай емес тауарды т±тынушы сатушыѓа ќайтарып беруге, оѓан тµленген аќшалай соманы ќайтарып алуѓа ќ±ќылы. Сондай-аќ, тауардыњ жєне кµрсетілген кызметтіњ кемшіліктері салдарынан µміріне, денсаулыѓына немесе м‰лкіне келтірілген зиянды толыќ кµлемде µтетуге т±тынушыныњ ќ±ќыѓы бар. Т±тынушыныњ осындай ќ±ќыќтарын толыќтай ќамтамасыз ету ‰шін тауарды ( µнімді ) зертханалыќ тексеруден µткізудіњ барлыќ м‰мкіндіктері жасалуы тиіс. Ол ‰шін  ќазіргі  жеке меншік формадаѓы сертификаттау органдары мен сынаќ зертханалардан тыс арнайы мемлекеттік баќылау ж‰ргізу ±йымдары мен сынаќ зертханалары ж±мыс істеуі ќажет. Ол ±йымдар мемлекеттік бюджеттен ќаржыландырылуы тиіс. Сонымен ќатар, µздеріне ќандай бір даулы мєселе келіп т‰скен  кезде  тексеру ж±мысыныњ шыѓындары сол кінєлі мекеменіњ ќаражаты есебінен ж±мсалуы керек.

 Ќазіргі   кезде  т±тынушылардыњ µз ќ±ќыларьш толыќ пайдалана алмау жаѓдайлары жиі кездеседі. Оныњ ењ негізгі себебі т±тынушылардыњ зањмен ќорѓалѓан ез ќ±ќыларын толыќ біле бермеуінде. Осыѓан байланысты еліміз келемінде  µнім   µндіру , ќызмет кµрсету жєне сауда-саттыќ саласындаѓы мемлекеттік баќылау, ќадаѓалауды ±йымдастыру формаларын одан єрі жетілдіру ќажеттілігі туындап отыр.

 Ќазіргі   кезде  Ќазаќстанѓа ќажетті ет  µнімдерініњ  50-55 пайызы импорттыњ ‰лесіне тиеді.  Азыќ-т‰лік   µнімдерін  µњдіру кµлемі аса жоѓары болып келетін мемлекеттерден біздіњ рынокќа келіп т‰скен ет µнімдері µзініњ таѓамдыќ ќ±ндылыѓы жєне химиялыќ ќ±рамы бойынша ерекшеленеді. Єсіресе, ол елдерде ет µнімдерін ±заќ саќтауѓа арналѓан технологиялыќ єдіс,  тєсілдердіњ  жедел дамуына байланысты µнімніњ сапасы мен ќауіпсіздігін баќылау, ќадаѓалау мєселесіне жете кµњіл аудару ќажеттілігі туындайды.

Елбасыныњ Ќазаќстан халќына арнаѓан биылѓы Жолдауында алдаѓы жылдары елімізде етті мал шаруашылыѓын дамыту жµніндегі жања жобаны ж‰зеге асыру арќылы 2016 жылы 60 мыњ тонна ет µнімін экспорттау маќсаты ќойылды. Сондыќтан ‡кімет баѓдарлама ќабылдап, жоѓарыдаѓы маќсатты ж‰зеге асыру іс-шаралары ќолѓа алына бастады. Алайда, аталѓан стратегиялыќ жоспар-жобалардыњ тиімділігін арттыру ‰шін сапа мен ќауіпсіздік мєселесіне баса назар аудару ќажет. Себебі,  ќазіргі  кезенде µнімніњ сапасы мен ќауіпсіздігі бєсекелестіктіњ басты µлшемі ретінде ќарастырушыда. Єсіресе, экспортќа шыѓарылатын ет µнімдерініњ сапасы мен ќауіпсіздік дењгейі халыќаралыќ стандарт талаптарына сай болуы шарт.

Дамыѓан елдерде ет µнімдерініњ сапасы мен ќауіпсіздігіне аса ‰лкен мєн беріліп, зањнамалыќ дењгейде реттеледі. Адам аѓзасы ‰шін ет µнімдерініњ сапасы мен ќауіпсіздігініњ µзектілігін ескере отырып халыќаралыќ денгейде бірќатар ќ±жаттар бекітілген. Олардыњ ішінде техникалыќ кедергілер жµніндегі Б‰кілєлемдік сауда ±йымы келісімі міндетті жєне ±сынымдыќ талаптарды белгілеу, сондай-аќ єзірлеу, ќолдану ‰рдістерініњ наќтылыѓын ќамтамасыз ету бойынша негізгі ережелерді аныќтайды.

Стандарттау жµніндегі ИСО халыќаралыќ ±йымынан ет  µнімдеріне  ќойылатын талаптар, тер­минология, органолептикалык баѓалау ж‰ргізу, ет  µнімдерініњ  химиялыќ жєне микробиологиялыќ кµрсеткіштерін аныќтау єдістеріне байланысты 30-дан астам стан­дарт бекітілген. Осы стандарттарды ±лттыќ стандарттар ретінде ќолдануѓа болады жєне оларды ќолдану ет  µнімдерініњ  сєйкестігін баѓалау нєтижелерін µзара мойындау, ќабылдау негізі болып табылады.

Тамаќ  µнімдері , соныњ ішінде ет  µнімдерініњ  ќауіпсіздігін ќамтамасыз ету саласындаѓы ењ жетік зањнама Еуропалыќ одаќта ќабылданѓан. Ет  µнімдерініњ  ќауіпсіздігіне ќоѓам тарапынан ќойылатын талаптардын к‰н санап µсуіне байланысты ЕО осы  µнімніњ   µндірілуі   кезіндегі  гигиеналыќ нормаларды барынша ќатайтуѓа тырысуда.

Еуропалыќ стандарттар сондай-аќ ет  µнімдеріне  ќосылатын таѓамдыќ ќоспалар мен хош иістендіргіш заттарѓа ќойылатын та­лаптарды белгілейді. Сонымен ќа­тар, ет  µнімдерініњ  ќауіпсіздігі мен сапасына єсер етуші аса мањызды факторлардыњ бірі болып табылатын мал  азыѓыныњ  сапа кµрсет-кіштері мен таѓамдыќ ќоспаларды баќылаудыњ тиімділігін арттыруѓа баѓытталѓан. Сондыќтан ЕО жєнеде басќа дамыѓан елдердіњ ет  µнімдеріне  ќатысты стандарттарына біздіњ отандыќ стандарттарды ‰йлестіру  кезінде  олардыњ артыќшылыќ жаќтарын оњтайлы пайдаланудыњ мањызы зор.