Дєріс № 9 Ќауіп-ќатерді баѓалау нєтижелерін статистикалыќ µњдеу

Дєріс № 9 Ќауіп-ќатерді баѓалау нєтижелерін статистикалыќ µњдеу

¦заќ мерзімдегі кєсіпорынныњ жєне саланыњ тепе-тењдік мєселелері, ќысќа мерзімдегіден µзгеше болады. Егер кєсіпорын µнімніњ белгілі кµлемін ±заќ мерзімде барынша тµмен орташа шыѓындар ж±мсап µндірсе, онда осындай болмыста (н‰ктеде) баѓа шекті шыѓындарѓа тењ болѓандыќтан, тепе-тењдік пайда болады.

Мєселе мынада: кєсіпорынныњ барынша тµмен орта шыѓындары, нарыќта ќалыптасќан баѓалардан жоѓары болса, кейбір кєсіпорындар нарыќтан шыѓады, саладаѓы ±сыныс азаяды. Б±л жаѓдай баѓаны кµтереді.

Егер кєсіпорынныњ орташа шыѓындарыныњ барынша азы нарыќтыќ баѓадан тµмен болса, онда саладаѓы барлыќ кєсіпорындар ‰стеме пайда алады. Б±л басќа кєсіпорындардыњ осы салаѓа келуіне стимул болады. нєтижесінде салалыќ ±сыныс кµбейеді, ал баѓа тµмендейді.

Жетілмеген бєсеке жаѓдайындаѓы кєсіпорынныњ рационалдыќ іс-ќимылында кейбір ерекшеліктер болады.

Жетілмеген бєсеке нарыѓындаѓы µндіруші (кєсіпорын) µзініњ µнімдерініњ баѓасына ыќпал ете алады. Егер жетілген бєсеке нарыѓында µнімніњ бірінен кейін бірі сатылѓан бірліктерден т‰сетін ќосымша табыс т±раќты болып µзгермей, нарыќтыќ баѓаѓа тењ болса, жетілмеген бєсеке нарыѓында сатудыњ кµбеюі баѓаны тµмендетеді, ал б±л ќосымша немесе шекті табыстыњ тµмендегені болады (MR).

Кєсіпорынѓа барынша кµп пайда єкелетін µндіріс кµлемін аныќтайтын екі єдіс болады.

Бірінші єдісте µндірістіњ єр кµлеміндегі жалпы табыстар мен жалпы шыѓындар салыстырады.

Екінші єдісте µндірістіњ оптималдыќ кµлемін табу ‰шін шекті табыстар мен шекті шыѓындарды салыстыру керек.

Ќорытынды: жетілмеген бєсеке жаѓдайында барынша кµп пайда алу ‰шін µнімніњ єрбір ќосымша бірлігін µндіруге байланысты шекті шыѓындар осы µнім бірлігін сатудан т‰скен шекті табыстан тµмен болѓанша, MR>MC µндірісті кењейте беру керек, егер MR

Батыс экономикалыќ єдебиетіндегі кєсіпорын теориясы пайданы барынша кµбейту принципіне негізделген. Біраќ кєсіпорын єрекеттеріне басќа да мотивация беру аз кездеспейді:

• кейбіреулер кєсіпорынныњ маќсаты пайданы барынша кµбейту емес, сату кµлемін кµбейту дейді;

• басќа концепция бойынша американдыќ профессор Г.Саймонныњ «ќанаѓаттандыру» теориясы бойынша, кєсіпорын тек пайданыњ белгілі дєрежесін кµздейді, ал б±ѓан жеткен соњ, оны одан єрі ќарай барынша жоѓарылату ‰шін єрекет етпейді.

С.Винтердіњ «эволюциялыќ теориясыныњ» дєлелдеуі бойынша, кєсіпорындар барынша кµп пайда табуѓа тек талаптанады, біраќ оны таба алмайды, тапќан болуы тек кездейсоќ жаѓдайда м‰мкін болады.

Уаќытќа (ќысќа немесе ±заќ мерзімге сєйкес) жєне бєсеке жаѓдайларына байланысты кєсіпорын µзініњ стратегиясын т±жырымдайды.

Стратегия – б±л кєсіпорынныњ негізгі ±заќ мерзімді маќсаттары мен міндеттерін тањдау, іс-єрекеттер баѓыттарын аныќтап бекіту жєне маќсаттарѓа жетуге ќажет ресурстарды бµліп орналастыру.

Стратегия екі типке бµлінеді:

• ќорѓаныстыќ;

• шабуылдыќ.

Ќорѓаныстыќ стратегиясыныњ екі баѓыты болады:

1. Имитациялыќ (еліктеу) стратегиясында бєсекелестердіњ ѓылыми-техникалыќ жетістіктерін пайдалану арќылы жањалыќтар енгізуден туатын ќауіп-ќатерліктерді азайтуѓа назар аударылады. Кєсіпорын нарыќты ‰немі байќап отырады, жања µнім пайда болуын к‰тіп отырады жєне ресурстарын ±ќсас µнім немесе оныњ прототипін (т‰п т±лѓа) µндіруге ж±мылдырады.

2. К‰ту стратегиясы..Кєсіпорындар осы стратегияны µзініњ ±йѓарымы бойынша осы нарыќтан кетуді жоспарлаѓанда немесе басќа бєсекелес осы нарыќта ќолайлыраќ орналасќанда, µз µндірісін ж‰ргізу арќылы ќолданады.

Шабуылдыќ стратегияныњ тµрт баѓыты болады:

1. Рационализациялау стратегиясы. Б±л жањалыќтар енгізу ‰шін ресурстардыњ µсуін талап етеді. Жања технологияѓа сынаќ ж‰ргізуге пайдаланатын баѓалыќ жєне венчурлік компанияларѓа ќаржымен ќолдау кµрсетіледі.

2. Квотаны (шыѓаратын µнімніњ санын) дифференциациялау стратегиясы. Б±ныњ маќсаты – жоѓары пайданы саќтап, кєсіпорын ‰шін нарыќтыњ елеулі бµлігін ќамту. Жоѓары пайданыњ негізін т±раќты инвестициялар ќ±райды. Осыныњ кµмегімен кєсіпорын µз µнімініњ баѓасын тµмендетіп, оѓан т±тынушылыќ с±ранысты µсіруді кµздейді.

3. Инновациялыќ стратегия µнім мен ќызметтердіњ жањалануын жєне инновацияларды жања µнімдер жєне технологияѓа енгізуді тілейді. Инновациялар µнімдік жєне технологиялыќ болып бµлінеді.

Технологиялыќ инновациялар µндірілген µнімніњ µзіндік ќ±нын тµмендету арќылы жєне µнімніњ сапасы µскенде, оныњ µзіндік ќ±ныныњ артыќ µсуіне жол бермей, пайданы барынша кµбейтуге кµмектеседі.

4. Нарыќтыќ ќуыстарды мењгеріп оларды толтыру стратегиясы. Б±л баѓытты ж‰зеге асыру ѓылыми-зерттеу ж±мыстарын ж‰ргізумен, елеулі шыѓындар жасаумен жєне іскерлік тєуекелдікпен байланысты. Тєуекелдік – болжаумен жєне жоспармен ќарастырылѓан шыѓындардыњ немесе табыс т‰спеуініњ ыќтималдыѓы.

Тєуекелдіктіњ мањызды т‰рлері:

• µндірістік;

• коммерциялыќ;

• ќаржылыќ;

• несиелік;

• проценттік.

Коммерциялыќ ќатер – кєсіпкер сатып алѓан тауарлар мен ќызметтерді µткізумен байланысты процестерде туады.

Ќаржылыќ ќауіп-ќатер – ќарызѓа алынѓан ќаражаттар мен кєсіпорынныњ барлыќ ќаржыларыныњ арасындаѓы µзара байланыстан пайда болады.
Несиелік ќауіп – ќарыз алушыныњ ќайтара алмайтын м‰мкіндіктіњ болуымен байланысты.
Проценттік ќауіп-ќатер –процент нормасыныњ µсуіне байланысты ќ±нды ќаѓаздыњ баѓасыныњ тµмендеп кетуініњ м‰мкіндігімен байланысты болады.
Єдетте, мынадай пікір ќалыптасќан: ќауіп-ќатер болу м‰мкіндігініњ дєрежесі, осы єрекетке ќатынасатын адамдар санына керісінше пропорционалды болады.
Ќауіп-ќатерден саќтандыру келісімін жасаѓанда, саќтандыру компаниясы кєсіпкерге тєуекелге бел байлаѓаны ‰шін сыйлыќ тµлейді. М±ныњ кµлемі м‰мкін болатын шыѓындар кµлеміне тењ бола алады. Сондыќтан осындай тєуекелдіктіњ жµні бар деуге болады. Саќтандырылмаѓан ќауіп-ќатер (тєуекелдік) – фьючерстік келісім жасау арќылы, хеджирлендірумен (жеткізуші немесе сатып алушы баѓалардыњ ±намсыз µзгерістерге ±шырау м‰мкіндігінен саќтандырылады) жєне нарыќтыќ операциялардыњ басќа да т‰рлерімен саќтандырылуѓа жатады.

Фьючерстік контракт деп тауарды кейін (болашаќта) жеткізу туралы келісімді айтады. Келісімді жасаѓан мерзімде екі жаќ жеткізілетін тауар баѓасы туралы келіседі. Фьючерстік келісімдер кµбінесе хеджирленуді маќсат етеді – жеткізуші немесе сатып алушы, баѓаныњ ±намсыз µзгеруі м‰мкін болуынан саќтандырылады.

Кєсіпорынныњ ќаржылары мен ресурстарын ‰немдеуде ќауіп-ќатер факторыныњ болуы µте зор стимул болып табылады.
Ќауіп-ќатерді µлшеуге болады. Оны µлшеу ‰лгілерініњ статистикалыќ, эксперттік, есептеу-аналитикалыќ т‰рлері болады.
Статистикалыќ єдісте кєсіпкерліктіњ осы т‰рінде б±рын болѓан шыѓындар статистикасы зерттеледі, шыѓындардыњ болып т±руыныњ жиілігі есепке алынады, сµйтіп осы деректерге с‰йене отырып, ќауіп-ќатердіњ ыќтималдыѓы жорамалданады. Статистикалыќ єдіс мєліметтердіњ кµп болуын талап етеді.
Эксперттік єдіс мамандар мен тєжірибелі бизнесмендердіњ ой-пікірлерін талдап есепке алуды тілейді.

Есептеу-аналитикалыќ єдіс математикалыќ тетіктер мен тєсілдерді кењ пайдалануѓа негізделеді.

Кєсіпорындардыњ кµбіне ќауіп-ќатерлік мєселелерімен айналасатын менеджер болады. Ол кєсіпорын ќызметкерлерініњ барысында ќауіп-ќатерлердіњ болып ќалу м‰мкіндігін зерттеп аныќтайды, осы жаѓдайдаѓы оныњ салдарын баѓалап, саќтандырудыњ жєне µзін-µзі саќтандырудыњ т‰рін тањдайды.

¤зін-µзі саќтандыру ерекше резервтік ќордыњ ќ±рылуын талап етеді. Саќтандырылатын барлыќ заттыњ ќ±ны кєсіпорынныњ барлыќ заттыќ жєне ќаржылыќ кµлемімен салыстырѓанда, оныњ кµлемі шаѓын болса, онда саќтандыру келісімін жасасудыњ жµні бар.

1. 
   Качество и безопасность сельскохозяйственной пищевой продукии./под редакцией д.б.н. А.К.Смагулова — Алматы, 2002 544с.
   
2. 
   Стандартизация и управление качеством продукции: Учебник для вузов/ Под ред. В.А. Швандера. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2000.- 487 с.
   
3. 
   Абчук В.А. Предприимчивость и риск. – СПб.: ВИПК РП, 2004, - 64с.
   
4. 
   Багиева М.Н. Комплексная оценка рисков коммерческого предприятия: Дис. к.э.н.: 08.00.05. – СПб., 2000. – 170с.
   
5. 
   Гранатуров В.М. Экономический риск: сущность, методы измерения, пути снижения. – М.: Издательство «Дело и Сервис», 2000. – 112с.
   

Ќазіргі кезењде тамаќ µнер­кєсібі саласы шикізат, ингредиенттер мен технологиялыќ ќоспа­лар, µніммен тікелей жанасатын орама, ќапшыќ, буып-т‰ю материалдары жєне µнімді µњдеу тех­нологиялыќ єдіс-тєсілдер­діњ алуан т‰рлілігімен ерекшелене­ді. Осын­­дай жаѓдайда µндіріліп жат­ќан тамаќ µнімдерініњ адам ден­саулыѓына, соныњ ішінде, єсіресе балалар мен ж‰кті єйелдер, сон­дай-аќ науќас адамдардыњ ден­сау­лы­ѓына кері єсер ету, µміріне ќатер тµндіру фактілері жиі кез­деседі. Сонымен катар адамныњ  ќоршаѓан ортаѓа зиянды іс-єре­кеттерінен туындайтын экология­ныњ ластануы, жењіл жолмен пай­­да табуды кµздеп, рынокќа жалѓан µнім енгізу фактілері азыќ-т‰лік µнімдерініњ залалдануына себепкер болуда. Нєтижесінде, тамаќ µнімдерініњ ќауіпсіздігін ќамта­ма­сыз ету мєселесі барѓан сайын к‰рделене т‰суде. Мысалы, та­маќтан улану жµніндегі ста­тис­тикалыќ мєліметтерге ж‰гінсек, д‰ниеж‰зі бойынша минут сайын 5 жасќа дейінгі ба­лалардыњ бесеуі тамаќ µнімдерінен туын­­даѓан аурулардан кµз ж±матын кµрі­неді. Д‰ние­ж‰­зілік денсау­лыќ саќтау ±йымыныњ  мєліметі бойынша, єр жыл сайын дамыѓан елдер халќыныњ 30%-дан астамы тамаќтан уланады, 2 млн. адам ќауіпті тамаќ µнім­дерін т±­тыну салдарынан кµз ж±мады екен. Біздіњ елде тек 2010 жыл­дыњ µзінде тиісті талап­тарѓа сєй­кес келмейтін дєрі-дєрмек, азыќ-т‰лік ќатарлы биологиялыќ текті µнімдерді пайдаланудыњ єсерінен 3400 адам уланѓан. Осындай жаѓ­дай­да елімізде тамаќ µнімдері мен мал, жануар­­лар азыѓыныњ ќауіпсіздігін ќам­тама­сыз ету ‰шін халыќаралыќ дењгейде ќабыл­данѓан нор­матив­тік-ќ±ќыќтыќ тєжіри­бе­лерді пай­да­ла­нудыњ тиімділігі жоѓары болмаќ.

Ќазаќстан жєне ТМД елдері­ніњ азыќ-т‰лік µнеркєсібі саласында ±заќ уаќыт бойы тамаќ µнімдерініњ ќауіпсіздігін ќамта­­ма­сыз етудіњ озыќ тєсілдері болмады. Ал олардыњ µндірген µнім­дерініњ сапасы мен ќауіпсіздігі ескірген стандарттар мен техни­ка­лыќ шарттарѓа негізделіп кел­ді. Сондыќтан єлемдік рынок кењі­нен µріс алѓан ќазіргі жаѓ­дайында халыќаралыќ жоѓары дењгейде єзірленген стандарт талаптарын ±лттыќ стандарт, нор­мативтік-ќ±ќыќтыќ актілермен ‰й­лестіру, халыќ­аралыќ стандарттау ±йымыныњ (ISO)  стандарттарын оњтайлы пайдалану­дыњ мањыз­дылыѓы аса жоѓары болып отыр.

Халыќаралыќ тєжірибеде та­маќ µнімде­рініњ сапасы мен ќауіп­сіздігін ќамтамасыз ету мєселесі бойынша халыќаралыќ стандарт ISO 22000:2005 «Тамаќ µнімдері ќауіпсіздігініњ менеджмент ж‰йе­сі. Тамаќ µнімдерін µндіру жєне т±тыну тізбегіндегі барлыќ ±йым­дарѓа ќойылатын талаптар» ќолданысќа енгізілген. Ќазірде єлемніњ кµптеген елдерінде, со­ныњ ішінде Ќазаќ­стан да осы стан­дартќа негізделген мемле­кет­тік, ±лттыќ стандарттарды єзір­леп, бекіту, кењінен ќолдану ‰рдісі µріс алѓан. ISO 22000:2005 стандарты бірќатар беделді ±йым­дардыњ ќатысумен єзірленді. Оларѓа «Codex Alimentarius» комиссиясы, Еуро­палыќ одаќтыњ тамаќ µнеркєсібі кєсіп­орын­дары­ныњ конфедерациясы, Тамаќ ќауіп­сіздігі бойынша ѓаламдыќ бастама, Тамаќ µнімдері ќауіпсіздігі жµнінен б‰кілд‰ние­ж‰зілік ±йым, Ќонаќ ‰й, мейрамха­на­лардыњ халыќаралыќ ќауымдастыѓы, т.б. жатады.

ISO 22000 стандартын єзір­леу­діњ негізгі маќсаттарыныњ бірі тамаќ µнімдерініњ ќауіпсіздігі саласындаѓы кµптеген халыќ­аралыќ нормативтік ќ±жаттарды ‰йлестіру болды. Нєтижесінде тамаќ µнімдерініњ ќауіпсіздігін басќаруды µнімніњ барлыќ µмір­лік кезењдерінде, яѓни «фермадан шанышќыѓа дейін» немесе «егіс алањынан ‰стелге дейін» ‰йлес­тіріп, ж‰зеге асыруѓа м‰мкіндік туындады.

Тамаќ µнімдерін µндіру мен т±тыну тізбегіне шикізат, жем-шµп даярлаудан бас­тап, тамаќ µнімін µндіру, тасымалдау, саќ­тау, т±тынушыларѓа µткізу, кєсіп­орын, мекемелері т‰гелдей ќам­тылады. Сонымен бірге тиісті ќ±рал-жабдыќ, буып-т‰ю материалдарын дайындайтын кєсіп­орын­дар, таѓамдыќ ќоспалар мен ингредиенттер, жуу, тазалау ќ±­ралдарын шыѓаратын мекемелер мен ќызмет кµрсету ±йымдары да осы тізбектен орын алады.

Осы халыќаралыќ стандарт­тыњ негі­зінде 2006 жылы Ќазаќ­станда ЌР СТ ИСО 22000-2006 «Тамаќ µнімдері ќауіпсіздігініњ менеджмент ж‰йесі. Тамаќ µнім­дерін µн­діру жєне т±тыну тізбе­гіндегі барлыќ ±йымдарѓа ќойы­латын талаптар» мемле­кет­тік стан­дарты єзірленіп, бекітілді. Б±л стандарт 2007 жылдыњ 1 шіл­десінен бастап к‰шіне енді. Тамаќ µнімдерін µндірумен айналысатын кез келген ±йым осы стандартты негіздей отырып, тамаќ ќауіпсізді­гініњ менеджмент ж‰йесін ќ±рып, енгізе алады.

Сондай-аќ, республика аума­ѓы бойынша адамдардыњ µмірі мен денсаулыѓын ќорѓау маќса­тын­да жєне т±тынушылардыњ м‰д­десі т±рѓысынан 2007 жылы «Тамаќ µнімдерініњ ќауіпсіздігі туралы», 2010 жылы «Т±тыну­шы­лар­дыњ ќ±ќыѓын ќорѓау туралы» Ќазаќстан Республикасыныњ зањда­ры ќабылданды. Аталмыш зањдарда µнімді µндіру жєне т±тынушыларѓа жеткізу (µт­кізу) ‰рдісіне ќатысушылардыњ жауапкер­шілігін арттыру маќсатында оларѓа ќойы­латын талаптарды мейлінше к‰шейту, ќауіпсіздікті ќадаѓалау, баќылау шараларын жетілдіру кµзделген. «Т±тынушылардыњ ќ±ќыќтарын ќорѓау туралы» зањда кµрсе­тілгендей, сапасы тиісті талаптарѓа сай келмейтін тауарды т±тынушы сатушыѓа ќайтарып беріп, оѓан тµлеген аќшасын ќайтарып алуѓа ќ±ќылы. Сондай-аќ, т±­тынушы тауардыњ жєне кµрсетілген ќыз­мет­тіњ кемшіліктері салдарынан µміріне, денсаулыѓына немесе м‰лкіне келтірілген зиянды толыќ кµлемде µтетуге ќ±ќылы. Мєселен, «Тамаќ µнімдерініњ ќауіпсіздігі туралы» зањныњ 31-бабында ќатерлерді талдау (баѓалау жєне басќару) міндетті т‰рде ж‰ргізілуі кµрсетілген. Ал ќатерлерді (ќауіптілікті) талдаудыњ тиімділігіне ЌР СТ ИСО 22000 стандарты негізінде єзірленген тамаќ µнімдері ќауіпсіздігініњ менеджменті ж‰йесі шењберінде ќол жеткізуге болатын­дыѓын тєжірибе айќын кµрсетуде.

Елімізде соњѓы жылдары тамаќ µнеркє­сібі саласыныњ кєсіпорындарына ЌР СТ ИСО 22000 стандарты негізінде тамаќ µнімдері ќауіпсіздігініњ менеджменті ж‰йе­сін енгізу ж±мысына кµњіл бµлінуде. 2011 жылы осы ж‰йені енгізген кєсіпорын саны 65-ке жеткен. Халыќаралыќ табысты кєсіпорындардыњ тєжірибесі мен біліміне негізделген тамаќ µнімдері ќауіпсіздігініњ менеджменті тамаќ µнімдерініњ ќауіпсіз­дігін ќамтамасыз ету мєселесін кешенді т‰рде шешуге м‰мкіндік береді.

ЌР СТ ИСО 22000 стандартыныњ ар­тыќшылыѓы тек µнімніњ ѓана емес, µндіру мен т±тынудыњ барлыќ кезењдерін ќамти­тын ќауіпсіздіктіњ алдын алу, оны бол­дырмауѓа баѓытталѓан баќылау ж‰йесін ќ±райтындыѓында. Себебі, тамаќ µнімдері­ніњ ќауіптілігі оларды µндіру жєне т±тыну­дыњ кез келген сатысында пайда болуы м‰м­кін. Сондыќтан, баќылау іс шаралары тамаќ µнімдерін µндіру мен т±тынудыњ барлыќ тізбегінде ж‰ргізілуі тиіс. Осылайша тамаќ µнімдерініњ ќауіпсіздігі оларды µн­діру жєне т±тынуѓа ќатысушылардыњ бірлескен к‰ш-жігері мен іс-єрекетініњ арќасында ѓана то­лыќтай ж‰зеге асырылуы м‰мкін.

Тамаќ µнімдері ќауіпсіздігініњ менедж­менті ж‰йесін енгізу мєселесіне немќ±­райдылыќ таныту – єлемдік рынок бєсеке­лестігіне ќазаќстандыќ кєсіпорындарды ќабілетсіз ете отырып, отандыќ тамаќ µнімдерініњ халыќаралыќ саудадаѓы ‰лесін ±лѓайтуѓа кедергі келтіретіні сµзсіз.

Єдебиеттер:

1. 
   Качество и безопасность сельскохозяйственной пищевой продукии./под редакцией д.б.н. А.К.Смагулова — Алматы, 2002 544с.
   
2. 
   Стандартизация и управление качеством продукции: Учебник для вузов/ Под ред. В.А. Швандера. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2000.- 487 с.
   
3. 
   Абчук В.А. Предприимчивость и риск. – СПб.: ВИПК РП, 2004, - 64с.
   
4. 
   Багиева М.Н. Комплексная оценка рисков коммерческого предприятия: Дис. к.э.н.: 08.00.05. – СПб., 2000. – 170с.
   
5. 
   Гранатуров В.М. Экономический риск: сущность, методы измерения, пути снижения. – М.: Издательство «Дело и Сервис», 2000. – 112с.
   

2) азыќ ќоспалары — адам ‰шін тамаќ кµзі болып табылатын, жануарлар рационында жетіспейтін ќоректік жєне минералдыќ заттар мен витаминдер кµздері ретінде пайдаланылатын органика, минерал жєне (немесе) синтетика текті заттар;

3) байытылѓан (фортификацияланѓан) тамаќ µнімдері — ауруды профилактикалау маќсатында енгізілетін, тамаќтыњ ќ±нарын арттыру ‰шін бастапќыда болмаѓан не жеткіліксіз мµлшерде болѓан немесе µндіру (дайындау) процесінде (сатысында) жоѓалтылѓан бір немесе одан да кµп ќажетті ингредиенттер (витаминдер, минералдар, белоктар, амин немесе май ќышќылдары) жєне басќа да заттар ќосылѓан тамаќ µнімдері;

4) балалар таѓамы азыќ-т‰лігі — балалар организмініњ физиологиялыќ ќажетіне сай келетін жєне ‰ш жасќа дейінгі балалар таѓамдарына арналѓан, арнайы маќсаттаѓы тамаќ азыќ-т‰лігі;

5) ветеринариялыќ-санитариялыќ баќылануѓа тиісті тамаќ µнімдері — тамаќќа тиісті µњдеусіз пайдаланылмайтын, жануардан алынатын тамаќ азыќ-т‰лігі мен шикізат, сондай-аќ азыќ жєне азыќ ќоспалары;

6) ветеринарлыќ сертификат — ветеринария саласындаѓы уєкілетті орган Ќазаќстан Республикасыныњ Мемлекеттік шекарасында жєне кµлікте ветеринариялыќ-санитариялыќ баќылануѓа тиісті тамаќ µнімдерініњ єрбір партиясына беретін, белгіленген нысандаѓы ќ±жат;

7) генетикалыќ т‰рлендірілген объектілер — гендік инженерия єдістері пайдаланылып алынѓан, µсімдіктен жєне (немесе) жануардан алынатын шикізат пен азыќ-т‰лік, соныњ ішінде генетикалыќ т‰рлендірілген кµздер, организмдер;

8) дайындалѓан к‰ні — тамаќ µнімдерін µндіру (дайындау) процесініњ (сатысыныњ) аяќталѓан к‰ні;

9) диеталыќ таѓам азыќ-т‰лігі — ауруларды профилактикалау жєне (немесе) емдеу маќсатында адамдардыњ жекелеген санаттары ‰шін арналѓан арнайы дайындалѓан тамаќ µнімдері;

10) емдік-профилактикалыќ таѓам азыќ-т‰лігі — зиянды кєсіптік факторлардыњ созылмалы єсерімен байланысты адам организміндегі б±зылудыњ алдын алу маќсатында адамдардыњ жекелеген санаттарына арналѓан, арнаулы таѓам рациондарында пайдаланылатын арнайы тамаќ µнімдері;

11) есептік нµмірі — µндіру объектісініњ ќызмет т‰рі мен нµмірін ќамтитын код;

12) жалѓан тамаќ µнімдері — кµрінеу жєне ќасаќана µзгертілген, ќолдан жасалѓан жєне (немесе) ол туралы аќпарат кµрінеу д±рыс емес немесе толыќ емес болып табылатын, жасырын ќасиеттері мен сапасы бар тамаќ µнімдері;

13) жарамдылыќ мерзімі — тамаќ µнімдерін µндіру (дайындау), айналымы процестерініњ (сатыларыныњ) шарттары саќталып, ол аяќталѓанша тамаќ µнімдерін маќсаты бойынша пайдалану ќауіпсіз деп саналатын кезењ;

14) жол берілмейтін ќатер — Ќазаќстан Республикасыныњ зањнамасына сєйкес белгіленетін, тамаќ µнімдерініњ ќауіпсіздігі дењгейінен асатын ќатер;

15) ќатер — тамаќ µнімдерініњ адам денсаулыѓына ќолайсыз єсер ету ыќтималдыѓы жєне б±л єсер етудіњ адам µмірі мен денсаулыѓына ќауіп тµндіруіне єкелетін салдары;

16) ќатерді баѓалау — зиянкестіњ немесе аурудыњ енуі, тамыр жаюы немесе таралуы ыќтималдылыѓын жєне осымен байланысты ыќпалды єсері бар биологиялыќ жєне экономикалыќ салдарын сапалыќ жєне (немесе) мµлшерлік баѓалау немесе тамаќ µнімдерінде ќоспалардыњ, ластаѓыш заттардыњ, уыттардыњ немесе ауру тудыратын организмдердіњ болуынан туындайтын адамныњ µмірі мен денсаулыѓына немесе жануарларѓа ќолайсыз єсер ету м‰мкіндігін баѓалау;

17) ќатерді басќару — ќатерді айќындау, оны азайту ‰шін ќолданылатын шараларды тањдау жєне ж‰зеге асыру, сондай-аќ олардыњ мониторингі мен тексерілуі;

18) ќатерлерді талдау — µзара байланысты тµрт ќ±рамдастан: ќауіп кµзін айќындаудан, ќатерді баѓалаудан, ќатерді басќарудан жєне ќатер туралы аќпараттан т±ратын ќауіпті факторларды аныќтау жєне ќатерді баѓалау ‰шін ќолжетімді аќпаратты пайдалану рєсімі;

19) ќатер туралы аќпарат — тамаќ µнімдерініњ ќауіпсіздігіне жауапкершілік алѓан субъектілер мен уєкілетті органдар, сондай-аќ барлыќ басќа да м‰дделі тараптар арасында ќатер туралы µзара уаќтылы мєліметтер алмасу;

20) ќауіпті тамаќ µнімдері — пайдаланылуы кезінде адам µмірі мен денсаулыѓы жєне ќоршаѓан орта ‰шін жол берілмейтін ќатер тµндіруі м‰мкін µнімдер;

21) ќауіпті тамаќ µнімдерін жою — тамаќтыќ маќсатќа пайдаланылуын болдырмай жєне оѓан адам мен жануарлар жете алмастай етіп, т±тынуѓа жєне (немесе) одан єрі µњдеуге жарамсыз тамаќ µнімдеріне ыќпал жасау;

22) нормативтік-техникалыќ ќ±жаттама — тамаќ µнімдерін єзірлеу (жасау), µндіру (дайындау), айналымы, кєдеге жарату жєне жою процестерін (сатыларын) реттеу ‰шін ќажетті ќ±жаттар;

23) µнімдердіњ тамаќ ќ±ндылыѓы — организмніњ ќоректік заттармен ќанаѓаттандырылуы олардыњ энергетикалыќ ќ±ндылыѓымен, ќ±рамымен жєне дємдік ќасиеттерімен айќындалатын дєрежесі;

24) санитарлыќ-эпидемиологиялыќ ќадаѓалануѓа тиісті тамаќ µнімдері — ветеринариялыќ-санитариялыќ баќылануѓа тиісті тамаќ µнімдерінен басќа тамаќ µнімдері;

25) тамаќќа биологиялыќ активті ќоспалар — байыту маќсатымен немесе парафармацевтиктерді ќоспаѓанда, ауруларды профилактикалау ‰шін жеке ќолдануѓа немесе тамаќтыќ азыќ-т‰лік ќ±рамына енгізуге арналѓан табиѓи немесе табиѓиѓа барабар заттардыњ ќ±рамдастары;

26) тамаќ ќоспалары — тамаќ азыќ-т‰лігініњ биологиялыќ жєне энергетикалыќ ќ±ндылыќтарына єсер етпейтін жєне тамаќ азыќ-т‰лігі ретінде µздігінен пайдаланылмайтын, оларѓа діттелген сипаттар беру маќсатында арнайы ќосылатын табиѓи жєне жасанды заттар мен олардыњ ќосындылары;

27) тамаќ µнімдері — адам т±тынатын шикізат, тамаќ азыќ-т‰лігі, арнайы маќсаттаѓы тамаќ µнімдері, ауыз су, тамаќ ќоспалары жєне тамаќќа биологиялыќ активті ќоспалар, адам ‰шін тамаќ кµздері болып табылатын жануарларѓа берілетін азыќтар жєне азыќ ќоспалары;

28) тамаќ µнімдерімен байланысты материалдар мен б±йымдар (б±дан єрі — материалдар мен б±йымдар) — тамаќ µнімдерін єзірлеу (жасау), µндіру (дайындау), айналымы, кєдеге жарату жєне жою процестерінде (сатыларында) пайдаланылатын материалдар мен б±йымдар, соныњ ішінде технологиялыќ жабдыќтар, аспаптар мен ќондырѓылар, ыдыстар, буып-т‰ю материалдары, ыдыс-аяќ, асханалыќ жараќтар;

29) тамаќ µнімдерін єзірлеу (жасау) — жања µндірісті ±йымдастыру жєне (немесе) жања тамаќ µнімдері ‰шін ќажетті ‰лгілерді жєне (немесе) нормативтік-техникалыќ ќ±жаттаманы жасау процесі;

30) тамаќ µнімдерін єзірлеу (жасау), µндіру (дайындау), айналымы, кєдеге жарату жєне жою субъектісі (б±дан єрі - субъект) — тамаќ µнімдерін єзірлеу (жасау), µндіру (дайындау), айналымы, кєдеге жарату жєне жою жµніндегі ќызметті ж‰зеге асыратын жеке немесе зањды т±лѓа;

31) тамаќ µнімдерін кєдеге жарату — маќсаты бойынша басќа тамаќ µнімдеріне пайдалануѓа жарамсыз тамаќ µнімдерін технологиялыќ ќайта µњдеу;

32) тамаќ µнімдерін µндіру (дайындау) — тамаќ µнімдерініњ технологиялыќ процесін жєне олармен байланысты орау, буып-т‰ю, тањбалау процестерін, сондай-аќ ішкі µндірісте саќталуы мен тасымалдануын ќамтитын тамаќ µнімдерін дайындау процестері (сатылары);

33) тамаќ µнімдерін µндіру (дайындау) объектісі (б±дан єрі — µндіру объектісі) — тамаќ µнімдерін µндіретін (дайындайтын) кєсіпорын;

34) тамаќ µнімдерін сєйкестендіру — тамаќ µнімдерін єзірлеудіњ (жасаудыњ), µндірудіњ (дайындаудыњ), айналымыныњ жєне кєдеге жаратудыњ барлыќ процестерінде (сатыларында) белгілі бір µнімдердіњ айырымдыќ белгілері бойынша танылуын ќамтамасыз ететін рєсім;

35) тамаќ µнімдерініњ айналымы — тамаќ µнімдерін єкелуді (импорттауды) жєне єкетуді (экспорттауды) ќоса алѓанда, тамаќ µнімдерін µткізу (сату немесе беру) процестері (сатылары), сондай-аќ олармен байланысты орау, буып-т‰ю, тањбалау, саќтау жєне тасымалдау процестері;

36) тамаќ µнімдерініњ биологиялыќ ќ±ндылыѓы — тамаќ µнімдерініњ ќуаттылыѓы, ќ±рамында белок, майлар, кµмірсулар, витаминдер, макро- жєне микроэлементтер ќамтылатын сипаттамасы;

37) тамаќ µнімдерініњ ќадаѓалануы — тамаќ µнімдерін єзірлеудіњ (жасаудыњ), µндірудіњ (дайындаудыњ), айналымыныњ, кєдеге жаратудыњ жєне жоюдыњ барлыќ процестерінде (сатыларында) тамаќ µнімдерін (шыќќан тегін, ќозѓалысын жєне т±рѓан жерін) ќадаѓалау м‰мкіндігі;

38) тамаќ µнімдерініњ ќауіпсіздігі — ќауіпті фактордыњ іске асу ыќтималдылыѓы мен оныњ салдарыныњ ауырлыќ дењгейініњ ±штасуы ескеріле отырып, адам µмірі мен денсаулыѓына зиян келуімен жєне т±тынушылардыњ зањды м‰дделерініњ б±зылуымен байланысты тамаќ µнімдерін єзірлеудіњ (жасаудыњ), µндірудіњ (дайындаудыњ), айналымыныњ, кєдеге жаратудыњ жєне жоюдыњ барлыќ процестерінде (сатыларында) жол берілмейтін ќатердіњ болмауы;

2011.15.07. № 461-IV ЌР Зањымен 39) тармаќша µзгертілді (алѓашќы ресми жарияланѓанынан кейін алты ай µткен соњ ќолданысќа енгізілді) (б±р.ред.ќара)

39) тамаќ µнімдерініњ ќауіпсіздігін куєландыратын ќ±жат — Ќазаќстан Республикасыныњ тамаќ µнімдерініњ ќауіпсіздігі туралы зањнамасында белгіленген талаптарѓа тамаќ µнімдерініњ сєйкестігін, тамаќ µнімдерін єзірлеу (жасау), µндіру (дайындау), айналымы, кєдеге жарату жєне жою процестерініњ (сатыларыныњ) сєйкестігін, тамаќ µнімдерін єзірлеу (жасау), µндіру (дайындау), айналымы, кєдеге жарату жєне жою кезінде пайдаланылатын машиналар мен жабдыќтыњ, материалдар мен б±йымдардыњ сєйкестігін куєландыратын санитарлыќ-эпидемиологиялыќ ќорытынды, ветеринарлыќ-санитарлыќ ќорытынды, ветеринарлыќ сертификат, ветеринарлыќ аныќтама, сєйкестік сертификаты;

40) тамаќ µнімдерініњ ќауіпсіздігі саласындаѓы техникалыќ регламент — Ќазаќстан Республикасыныњ техникалыќ реттеу туралы зањнамасына сєйкес єзірленетін жєне ќолданылатын, тамаќ µнімдерініњ ќауіпсіздігіне жєне (немесе) оларды єзірлеу (жасау), µндіру (дайындау), айналымы, кєдеге жарату жєне жою процестеріне (сатыларына) ќойылатын міндетті талаптарды белгілейтін нормативтік ќ±ќыќтыќ акт;

41) тамаќ µнімдерініњ ќауіпсіздігі саласындаѓы уєкілетті органдар (б±дан єрі — уєкілетті органдар) — µз ќ±зыреттері шегінде тамаќ µнімдерініњ ќауіпсіздігі саласындаѓы мемлекеттік саясатты іске асыруды жєне баќылауды ж‰зеге асыратын мемлекеттік органдар;

42) тамаќ µнімдерініњ ќауіпсіздік кµрсеткіші — адам денсаулыѓына жєне жануарларѓа ќауіп тµндіретін химиялыќ, радиоактивтік, уытты заттардыњ жєне олардыњ ќосындылары ќ±рамыныњ, микроорганизмдердіњ жєне басќа да биологиялыќ организмдердіњ жол берілетін дењгейі;

43) тамаќ µнімдерініњ партиясы — ќауіпсіздігін куєландыратын бір ілеспе ќ±жаты бар, ±ќсас жаѓдайларда µндірілген (дайындалѓан) жєне (немесе) буып-т‰йілген біртекті тамаќ µнімдерініњ жиынтыѓы;

44) тамаќ µнімдерініњ энергетикалыќ ќ±ндылыѓы — адамныњ немесе жануарлардыњ т±тынуы нєтижесінде тамаќ µнімдерінен бµлінетін жєне олардыњ физиологиялыќ функцияларын ќамтамасыз ететін ќуат мµлшері;

45) тамаќтыќ азыќ-т‰лік — адамныњ тамаќќа т±тынуына арналѓан табиѓи немесе µњделген т‰рдегі азыќ-т‰лік;

46) тањбалау — т±тынушыѓа аќпарат беретін жєне тамаќ µнімдеріне т‰сірілген мєтін, тауар белгілері, шартты тањбалау мен суреттер, ќ±жаттар, жадынамалар (ќосалќы параќтар), этикеткалар, контрэтикеткалар, кольереткалар, ќ±лаќшалар, жапсырмалар (стикерлер) т±тыну ыдыстары (бумалар);

47) шикізат — тамаќ µнімдерін µндіру (дайындау) ‰шін пайдаланылатын, µсімдіктен, жануардан, микробиологиялыќ, химиялыќ жолдармен жєне минералдан алынатын объектілер;

48) экологиялыќ таза тамаќ µнімдері — экологиялыќ таза тамаќ µнімдерін µндірудіњ (дайындаудыњ) стандарттарына сєйкес дайындалѓан тамаќ µнімдері;

49) экологиялыќ таза тамаќ µнімдерініњ белгісі — тањбаланѓан тамаќ µнімдерініњ экологиялыќ таза тамаќ µнімдері стандарттарына сєйкестігін растайтын тіркелген белгі.

Єдебиеттер:

1. 
   Качество и безопасность сельскохозяйственной пищевой продукии./под редакцией д.б.н. А.К.Смагулова — Алматы, 2002 544с.
   
2. 
   Стандартизация и управление качеством продукции: Учебник для вузов/ Под ред. В.А. Швандера. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2000.- 487 с.
   
3. 
   Абчук В.А. Предприимчивость и риск. – СПб.: ВИПК РП, 2004, - 64с.
   
4. 
   Багиева М.Н. Комплексная оценка рисков коммерческого предприятия: Дис. к.э.н.: 08.00.05. – СПб., 2000. – 170с.
   
5. 
   Гранатуров В.М. Экономический риск: сущность, методы измерения, пути снижения. – М.: Издательство «Дело и Сервис», 2000. – 112с.