ХҮІІ ғ.соңы жартысы – 1918 жж. Африка елдері

Солтүстік Африканың көп бөлігі Осман империясының құрамына кірді. Египет XVI ғасыр басында түріктермен жауланып алынды. Сол уақытқа дейін онда мамлюктік әскери-феодалдық кастасы үстемдік етті. Олардан египеттік сұлтандар гвардиясы құрылды. Түріктік жаулап алудан кейін, мемлекеттік Осман сұлтаны тағайындаған паша биледі. Осман империясының әлсіреуімен түрік сұлтанының Египеттегі үстемдігі формальді бола бастады. XVII ғасырдың аяғында мамлюктер өзінің саяси билігін қалпына келтірді.

Ғасырдың ортасында араб географтары Египетте батысқа қарай орналасқан Солтүстік Африка елдерін біріктірді, атап айтқанда Ливия, Алжир, Тунис пен Марокко, ортақ Магриб деген атқа ие болды. Магрибтің жергілікті халқы- берберлер (ежелде оларды ливиялықтар деп атаған). VII ғасырда Египет пен Солтүстік Африканы арабтар жаулап алып, араб халифатының құрамына енгізді. Мұсылман дінін ала келген арабтар іс басқаруды өз тілінде жүргізді де, жергілік тілді ығыстырды. Магриб халқы араб әлемінің құрама бөлігіне айналды.

Африканың солтүстік-батысында орналасқан Марокко XV-XVIғ. Португалия мен Испанияның отарлық агрессиясының объектісіне айналды. Марокконы Осман империясы жаулап алғысы келді. Мароккандықтардың қажырлы қарсыластығының арқасында, османдықтарға соққы берді, ал XVIII ғасыр басында бүкіл Марокко жағалауы европалық басқыншылардан босатылды (испандықтардың қолдарында тек Сеута, Мелилья және Алусемас қалды).

XV ғасырдан-ақ португалдық, кейіннен басқа да европалық саудагерлер мен құл сатушылар Марокконың оңтүстігіне, Мавритания мен Батыс Сахараға басып кірген. Бірақ жаңа заманның басында бұл елдер отаршылдардың езгісінде болған жоқ. Африка материгінің қиыр шығысында орналасқан Сомали түбегі XVII ғасырда османдықтардың номиналды билігінде болды.

Ұлан-байтақ территорияны алып жатқан қазіргі кездегі Судан жерін көптеген тайпалар мен халықтар мекендеді. Біздің заманымыздан бұрын-ақ мұнда Арабия түбегінен арабтар көшіп келді. Елдің солтүстігіндегі халықтар ислам мен араб тілдерін қабылдады. Оңтүстікті нилот тайпалары мекендеді. Судан халқының әлеуметтік-экономикалық жағдайы біртекті болған жоқ. Осы кезде арабтар Сахалем, яғни “жаға” деп атаған. Судан жері Сахараның көшпенді халқы мен Судан диқандар арасындағы тауар алмасатын жері болды. Көшпенді туагерлер берберлер мен араб тайпалары тұз, тері, мал әкеліп, оған астық, мата және басқа тауарлар айырбастап алды. XVII ғасырда Судан территориясында бірқатар феодалдық сұлтанаттар пайда болды. Ең маңыздың Нілдің батысында орналасқан Дарфур (астанасы - Эль-Фашер) және Ақ пен Көк Нілдің арасындағы Сеннар болды. Бұл екі ел алдыңғы қатарда болды, бірақ алғашқы қауымдық қатынасы сақталған. Құнарлы жерлер бай феодалдардың қолында болды. Олар шаруалар мен құлдардың еңбегін пайдаланды. Дарфур мен Сеннарда ирригациондық егін шаруашылығы мен қолөнерлік өндіріс едәуір дамыды. Сеннарда мақта өсірілді және мақталы мата өндірілді, одан басқа мемлекеттерге сатылды. Сеннар қаласы, аттас сұлтанаттың астанасында XVII ғасырдың басында 100 мыңнан астам халқы болды.

Қазіргі кездегі Судан территориясының батысынан, Ливияның оңтүстігінен, қазіргі кездегі Чад Республикасы, Орталықафрика Республикасы, Камерун, соңымен қатар Нигерияның солтүстік-шығыс бөлігінің хауса, фульбе және канури халықтары мекендеді. Чад көлінің қасында Канури халқы Борну мемлекетін құрды. Борну мемлекеті ертефеодалдық типтегі, құлиеленушілігі дамыған ел болды. Хауса бірқатар құлиеленушілік қала-мемлекеттер құрды – Кано, Кацина, Даура және тағы басқа, қазіргі Нигерияның солтүстігінде орналасты. Бай құлиеленуші қала-мемлекеттер кең сауда-саттық жүргізді. Олар құлдар жасаған қолөнер бұйымдарын сатты. XIX ғасырда бұл жерлерге келген саяхатшылар құлдар жұмыс істеген шеберханаларды суреттейді.

Араб қайнар көздері Синегал мен Нигердің жоғарғы жағында Гана деген мемлекеттің бар өкілдігін хабарлайды (оның құрамына қазіргі кездегі Гана территориясы кірмейді). Гана басшылары XI ғасырда исламды қабылдап, оларға бағынатын тайпалар арасында таратты. Ислам мен қатар жазба тарап, мектептер пайда болды, қалалар мәдениет орталықтарына айналды. XI ғасырдағы араб географтарының біреуі Гана астанасын суреттеп (оның орналасуы әзірше белгіленбеген): “Қалада ғалымдар, заңгерлер және жоғарғы білімді адамдар тұрды”,- деп жазды. Гана өзінің алтын пайдалы қазбаларымен белгілі болды. IX ғасырда араб географы: “Гана мемлекетерінде алтын - сәбіз тәрізді өседі және оны таң атқанда жинайды”. Гана орнына жаңа мемлекттік одақ – Мали келіп, ол XIII-XV ғасырларда Сенегал мен Нигер жоғарғы жағындағы бүкіл кең аймақты қамтыды.

Гана мен Малидан шығыста, қазіргі Нигерия территориясында XV-XVI ғасырларда Батыс Африканың көп бөлігін бағындырған Сонгаи мемлекеті орналасты.

Бізде бар қайнар көздері Батыс Африкадағы ортағасырлық мемлекеттердің әлеуметтік-экономикалық құрылым сұрағын толық жауап бере алмайды. Онда құлдардың еңбектері кең қолданылды. Сонгаи патшалары ақсүйектер мен дін басыларына жерді құлмен бірге таратты. Жерге отырғызылған құлдар феодалдық салықты пейілмен төледі және олардың жағдайы шаруалар жағдайынан айырмашылығы аз болды. Құл ұрпақтары дәстүр бойынша белгілі құқықтарға ие болып шаруаларға айналды. Ауыл тұрғындарының көбі бос қауымдар құрағаны белгілі, бірақ қайнар көздері олардың жағайы туралы мәлімет жоқ. Сонгаи патшаларының биілігінде және де рулық құрылым сатысында болған ұлыстар мен тайпалар болды. Сондықтан ортағасырлық Батыс Африка мемлекеттері, солардың ішінде Сонгаида ертефеодалдық типті мемлекеттер болды және олар ішінде зор салмақта құлиеленушілік сақталды, ал тұрғындардың басым бөлігі рулық қауымда өмір сүрді. XV-XVI ғасырларда Сонгаи мемлекті гүлдену кезіне келді. Араб ғаламдарының, дәрігерлерінің, архитекторларының көбі маврларды Испаниядан қуғаннан кейін Сонгаиға көшіп келді. Нигер өзенінде орналасқан Томбукту (Тимбукту) қаласы Каир және Бағдатпен қатар ірі мұсылман мәдениетінің орталығына айналды. Оның уневерситетінде Қазіргі кездегі Судан территориясының батысынан, Ливияның оңтүстігінен, қазіргі кездегі Чад Республикасы, Орталықафрика Республикасы, Камерун, соңымен қатар Нигерияның солтүстік-шығыс бөлігінің хауса, фульбе және канури халықтары мекендеді. Чад көлінің қасында Канури халқы Борну мемлекетін құрды. Борну мемлекеті ертефеодалдық типтегі, құлиеленушілігі дамыған ел болды. Хауса бірқатар құлиеленушілік қала-мемлекеттер құрды – Кано, Кацина, Даура және тағы басқа, қазіргі Нигерияның солтүстігінде орналасты. Бай құлиеленуші қала-мемлекеттер кең сауда-саттық жүргізді. Олар құлдар жасаған қолөнер бұйымдарын сатты. XIX ғасырда бұл жерлерге келген саяхатшылар құлдар жұмыс істеген шеберханаларды суреттейді.

Араб қайнар көздері Синегал мен Нигердің жоғарғы жағында Гана деген мемлекеттің бар өкілдігін хабарлайды (оның құрамына қазіргі кездегі Гана территориясы кірмейді). Гана басшылары XI ғасырда исламды қабылдап, оларға бағынатын тайпалар арасында таратты. Ислам мен қатар жазба тарап, мектептер пайда болды, қалалар мәдениет орталықтарына айналды. XI ғасырдағы араб географтарының біреуі Гана астанасын суреттеп (оның орналасуы әзірше белгіленбеген): “Қалада ғалымдар, заңгерлер және жоғарғы білімді адамдар тұрды”,- деп жазды. Гана өзінің алтын пайдалы қазбаларымен белгілі болды. IX ғасырда араб географы: “Гана мемлекетерінде алтын - сәбіз тәрізді өседі және оны таң атқанда жинайды”. Гана орнына жаңа мемлекттік одақ – Мали келіп, ол XIII-XV ғасырларда Сенегал мен Нигер жоғарғы жағындағы бүкіл кең аймақты қамтыды.

Гана мен Малидан шығыста, қазіргі Нигерия территориясында XV-XVI ғасырларда Батыс Африканың көп бөлігін бағындырған Сонгаи мемлекеті орналасты.

Бізде бар қайнар көздері Батыс Африкадағы ортағасырлық мемлекеттердің әлеуметтік-экономикалық құрылым сұрағын толық жауап бере алмайды. Онда құлдардың еңбектері кең қолданылды. Сонгаи патшалары ақсүйектер мен дін басыларына жерді құлмен бірге таратты. Жерге отырғызылған құлдар феодалдық салықты пейілмен төледі және олардың жағдайы шаруалар жағдайынан айырмашылығы аз болды. Құл ұрпақтары дәстүр бойынша белгілі құқықтарға ие болып шаруаларға айналды. Ауыл тұрғындарының көбі бос қауымдар құрағаны белгілі, бірақ қайнар көздері олардың жағайы туралы мәлімет жоқ. Сонгаи патшаларының биілігінде және де рулық құрылым сатысында болған ұлыстар мен тайпалар болды. Сондықтан ортағасырлық Батыс Африка мемлекеттері, солардың ішінде Сонгаида ертефеодалдық типті мемлекеттер болды және олар ішінде зор салмақта құлиеленушілік сақталды, ал тұрғындардың басым бөлігі рулық қауымда өмір сүрді. XV-XVI ғасырларда Сонгаи мемлекті гүлдену кезіне келді. Араб ғаламдарының, дәрігерлерінің, архитекторларының көбі маврларды Испаниядан қуғаннан кейін Сонгаиға көшіп келді. Нигер өзенінде орналасқан Томбукту (Тимбукту) қаласы Каир және Бағдатпен қатар ірі мұсылман мәдениетінің орталығына айналды. Оның университетінде жағдайларда тайпа басшыларымен феодал кньяздіктері ерікті түрде отаршылардың қызметтерін атқарды.

Бірақ жергілікті халық шетелдіктерге бағынбай оларға кебір жағдайларда қозғалыстарды ұйымдастырып отырды, бұл теңсіз күресте Африкалықтар елі-жері үшін батылдылығымен, төзімділігімен өз өмірлерін қиған, отаршылардың бұл күрестерде қару-жарақ арқылы ғана жеңістерге қол жеткізіп отырды.

XIX ғасырдың 60 жылдарында Вааля және Оранжева өзендерінің ағысындағы жақын орналасқан жерінде алмаз және алтын кендері табылып ашылған. Көптеген мемлекеттердің халықтары байып кетуді көздей отырып осы ауданға келген, осы шетелдің адамдары жергілікті халықтан бөлек басқа жерлерде орналасты. Сондықтан осы жерлерде жаңа қалалрмен ауыл-аудандар пайда болды. Мысалы Кимберли, Иоганесбург, бірақта табылған алмаз-алтындарды бірнеше ірі акционерлік қоғамдар монополизациялаған.

XIX ғасырдың 70-80 жылдары Африка континентін бөлісуге түскен Бельгия отары болды. Король II Леопольд халықаралық масштабта ұлы державаларға бәсекелесе отырып Африкада өзінің отаршыл империясын құрды. 1876 жылы Брюссельде географтар саяси қайраткерлер, АҚШ және Европа мемлекеттерінің ғалымдары қатысқан халықаралық конференция өтті. Конференция ұйымдастырушыларының мақсаты “әлі ешкім ашпаған өркениетке жол ашу”, және “ғасыр прогресіне лайықты, кірес жорығын” бастау деп ашық түрде айтты. Бұл конференцияда Орталық Африканың өркениетін зерттейтін халықаралық ассоцациясын құру келісім шарты бекітілді, осының нәтижесінде көптеген мемлекеттерде оның ұлттық мекемелері құрыла бастады. II Леопольд патша ассоцация қызметіне, атақты саяхатшыны Стенли.Г кіргізді. Стенли орталық азияны отарлауға бірнеше рет келісімге түсті .1879-1884 жж. Стенли Конго республикасының басейніне жана саяхатын бастады. Стенли ассоцацияның атынан 450-ге жуық келісімге отырды.

«Протекторат» және «Суверенитетті» беруге тайпа басшыларымен осылайша келісімге отырды. Бұл тайпа басшылары аталған терминдердің мағынасын тереңнен түсінген жоқ. Сондықтанассоция басшысы II Леопольд орталық африканың территориясынның занды суверены болды. Бірақта Бельгияның отаршылары халықаралық ассоцияның атынаң жұмыс атқарғанымен өздерінің отаршыл державалардың бәсекелестік қарсылықтарына тура тірелді. Де Браза басшылық еткен француз әскерлері Конгоның оң жағалауындағы аудандарды басып алды, осы бәсекелес державалардың қатарына көп ұзамай Португалия қосылды, Англия өз ықпалын күшейту үшін Португалияны қолдады, сонымен қоса Германия Франция қосылды. Осы державалардың бәсекелестіктерінің нәтижесінде, Берлинде конференция өтті, мында Европалық державлар және АҚШ катысты.

Афркадағы су жолдары мен сауданың ботандығы, туземецтердің жеке бастарының бағы үшін қүлдарды сатуды тоқтату күресі т.с.с.

Ең басты өзекті мәселелердің бірі Орталық Африканы бөлу. Сонымен Конго мемлекетінің басшысы Король II Леопольд болды.

Король Леопольд территориялық бөлісуде, Португалия мен Францияға жол берді. Леопольд өз мемлекетін теңізге шығару үшін барлық жағдайлар жасады, келешекте Бельгия Оңтүстік сонымен қоса Оңтүстік шығыс Катанг аудандарының жаңа ірі территорияларын иеленді. Отардың алаңы Бельгия территориясынан 80 есе артық болды.

XIX ғасырдың 70 жылдарында Сенегал аудандарын төменгі ағысында оның шығысындағы Атлантикалық жағалауындағы кейбір бекіністер ғана Франция иелігінде болды. Франция экспансиясының негізгі ауданы 70 жылдарда Сенегал ауданының бассейні болды.Ұзақ күрестердің нәтижесінде Француз отаршылары Кайор мемлекетің бағындырып алды,содан сон Француз әскері Нигерияға атанды. 1883жылы Француздар Бамако қаласын басып алып Батыс Африканың екі ірі мемлекетіне шабуылдарың жасады . Осы екі мемлекеттің басшылары Ахмад пен Самори болды, Ахмад мемлекетінің ықпалы Сенегалдан Нигердегі Тимбуктуге дейін кең байтақ территорияда билік етті, Ахмад Францияға қарсы күресу үшін тукулер, бамбара, сонике тайпаларын біріктіруге тырысты, ал Француздар осы тайпаларды бір біріне айдап салып отырды.

Соғыс 4 жылға дейін созылды. Француз әскерінің тұтқындарының көтерілістері болып отырды, окупанттардың ұсақ отрядтарын жойып отырған. Тек 1894 жылы Француз әскері жеңіске жетіп ірі сауда жолдарының торабында орналасқан Тимбукт қаласын басып алды. Сокотоға жақын жерде орналасқан аудандарда Ахмад өзінің көптеген сенімді әскерімен үнемі қозғалыстарды ұйымдастырып отырған. 1898 жылы Ахмад қаза болды. Француздар Ахмад мемлекетін басып алды бұл жеңістен кейін Француздар басқа да шабуылдарға бағытталды, Француздардың ендігі жаулау обьектісі болып, Молинк, Бамбара, Диула, Сенура тайпалары басын біріктірген Самори мемлекеті болып табылды. Самори осы одақты тікелей басқарды. Өзара талас-тартыстарды тоқтатып Самори өз елігін оң правинцияға бөліп олардың әр біреунен Губернаторларды тағайындады. Самори имам титулына ие болды.

Отаршылардың әскери қару жарағының мықтылығын ескере отырып, Самори соғысты тиімді жерлерде ұйымдастыруды ойластырды: Самори әскері засадалар жасап жауларға тылдан, сонымен қоса флангтен шабуылдар жасады. 4жылғы соғыстан кеиін Француздар Самори әскерін бағындыра алмаған соң 1886 жылы Самори мемлекетімен татулық келісімін бекітеді. Самори мемлекеті мықты әскери державаға айналады 7 жыл бойы сәтті нәтижелерге жетеді. Бірақта 1898 жылы Самори әскері Либери шекарасында талқандалып Самори тұтқынға алынып қаза болады.

Сенегал мен Суданды бір уақытта жаулаған Француздар жоспарлары бойынша Гвиней жағалауына басқыншылықтарын жалғастырған. Француздар Догомею мемлекетін окупациялаған, отаршыларға қарсы күресте ер адамдармен қоса әйелдер де қатысқан. Осы Француздардың жеңіске жетуінің бірден-бір себебі тек осы құл иеленушілермен, сонымен қоса феодалдар сатқындығының нәтижесінде осы догомеицтерді бағындырып өздеріне қаратты.

Бірінші дүние-жүзі соғысының қарсаңында Француз империалисттері батыс Афркадағы кең байтақ отаршыл территорияларды басып алды. Осы жаулау нәтижесінде қол астында болған мемлекеттердің қатарына Гвинея, Сенегал, Піл сүйегінің жағалауы ( Берег Слоновой кости ) Догомей, Судан енді.

Неміс байлары XIX ғасырдың 40 жылдардың өзінде-ақ Батыс Африка жағалауында әр түрлі факторилермен пункттерді ашты, ондағы Германия сауда мәселесі тек Англияға ғана жол беріп отырды. XIX ғасыр аяғында Африка отарлары үшін күрес күшейе түскенде, Гермения Того мен Камеруннан тыс жатқан территорияларды басып алуға тырысты. Атақты саяхатшы Бисмарк Нахтигалюге, осы аудандардағы герман протектораты енгізген инструкцияны берді. 1884 жылы жағалауларға жақын орналасқан пунктерде Германия жалауы көтерілді. Келешекте германдық агенттер, әскери отрядтардың қолдауымен Камерун Тогоның ішкі аудандарына Чад өзенінің және Нигерия Республикасының бағыты мен кіруге тырысты, дипломатиялық байланыста шекара жөніндегі шешімдердің нәтижесі. Германия, Того және Камерунға баратын жіңішке жолды иеленді. Германдық иеліктер Англия мен Франция отарларының қоршауында болды.

Отаршыл эксплуатация жүйесінде Того мен Камерунде өзгерістер болды, бірінші кезекте сауда компаниялар үлкен рөл атқарды. Ал келешекте концессионалдық компаниялар пайда болды, плантациялар пайда болды, осының нәтижесінде теміржол салынды, Германия жан басына салынатын салықты еңгізді, жұмыс тәжрибесін ұлғайтты. Мұндай қиын жқмыстарға үйренбеген плантациядағы адам саны жыл сайын азайып отырды, халық бұқарасының жағдайы қиын болғандықтан миграциялануға мәжбүр болды және көтерілістер ұйымдастырып отырды, бірақ олар қатаң жазаланды. Ұсақ кньяздіктермен феодал басшылары отаршылардың қызметінде болды

Бірінші дүние жүзілік соғысының басталуынаң Батыс Африка территориясында Герман отарларына Англия мен Франция әскері кірді. Тогода көп ұзамай Герман отарлары окупацияға ұшырады, ал Камерунде екі жылға созылған соғыс жүріп жатты. Тек 1916 жылдың ақпаныңда Германия әскері женіліп Камеруннен қуылып Испаниядағы Гвинеяға қашты.